Authors/Abelard/dialectica/Pars 1

DE PRAEDICAMENTIS ARISTOTELIS

Latin	English
SOURCE: L. M. De Rijk (ed.), Petrus Abaelardus Dialectica, Assen: Van Gorcum 1970.
PETRI ABAELARDI DIALECTICA
PRAEDICAMENTA
PARS PRIMA
DE PRAEDICAMENTIS ARISTOTELIS
LIBER PRIMUS
DE SUBSTANTIA {DE DIVISIONE SUBSTANTIARUM}
{ ..... } Unde non universaliter in generibus substantiarum accipiendum est, quod ait generalissima substantiarum nomina qualitatem circa substantiam determinare. Quod autem ait primas substantias hoc aliquid significare, id est rem suam ut discretam ab omnibus aliis demonstrare, de omnibus est intelligendum. Cum itaque specialia substantiarum nomina maxime propter qualitates quibus species efficiuntur determinandas inventa sint, propria maxime propter discretionem sunt reperta.
DE COMMUNITATIBUS SUBSTANTIAE
Commune est autem omni substantiae in subiecto non esse. Nulla enim substantia, sive sit prima sive secunda, fundamento sustentatur. Non est autem hoc substantiae proprium, sed etiam convenit differentiis; neque enim differentia subiectae speciei tamquam in fundamento per accidens inest, sed in substantiam ipsius venit eique substantialiter convenit, sicut Secundus Antepraedicamentorum de differentia continet. Quod etiam ex eo ostenditur quod, quemadmodum secundae substantiae de primis univoce praedicantur, id est nomine et definitione substantiae, ita et differentiae. Sicut enim Socrates et homo est et animal rationale mortale, ita idem et animal rationale et potens uti ratione dicitur. Accidentia vero, quae in substantiam rei nihil efficiunt, sed extrinsecus adhaerent, in definitione substantiae praedicari nequeunt, quippe nullum substantiale esse accidentis nomen demonstrat. ƿ
Inest quoque substantiis nihil esse contrarium. Sive enim primae sint sive secundae, a contrarietate [cum] omnino sunt alienae, nisi forte per accidens {secundum} susceptionem rerum contrariarum contrariae et ipsae dicantur, ut homo albus et homo niger secundum albedinem et nigredinem, quas contrarias recipiunt. Unde et in quantitate contraria quoque quodammodo dicuntur. Nam si est 'magnum' 'paruo' contrarium, ipsum autem idem simul est magnum et paruum, ipsum sibi erit contrarium, in susceptione scilicet eorum quae contraria dicuntur, magni scilicet et parui. Nulla itaque substantia in se contraria dicitur alteri, sed, si forte, per alteram. Sed nec istud proprium est substantiae, sed etiam quantitatibus seu relationibus multisque aliis convenit. Quae autem sint contraria aperiemus, ubi oppositionis species tractabimus.
Sed nec etiam comparari possunt substantiae, quippe comparatio secundum adiacentiam, non secundum substantiam, accipitur, quod etiam ex nominibus substantivis eorum quoque accidentium quae ad comparationem veniunt, ostenditur. Neque magis albedo sicut magis album dicimus. Unde et multo magis substantiae, quae nullam habent adiacentiam, a comparatione sunt immunes, nec earum nomina substantiva, quae substantias vocamus, cum 'magis' et 'minus' praedicantur. Non enim magis vel minus homo dicitur, sicut magis vel minus album. Sed nec istud substantiae proprium esse potest, cum etiam quantitatibus multisque aliis conveniat. De comparatione autem quae secundum augmentum ac detrimentum consistit, uberius tractabimus, cum motus species exsequemur.
Maxime autem proprium substantiae videtur esse quod cum sit unum et idem numero, contrariorum susceptibile est; hoc enim inde proprie proprium Aristoteles dixit quod non solum omnibus, verum etiam solis substantiis competit. Quae quidem sententia in eo pendet quod quaelibet substantia accidentium est susceptibilis, ut videlicet eorum sustentamentum: 'suscipere' enim in sustentatione tantum accepit, non in {in}formatione; alioquin et multis aliis conveniret: albedo enim claritate et obscuritate, quae contraria videntur, informatur. Quod autem contraria pro qui{bus}libet accidentibus posuit, ideo factum arbitror quod in susceptione istorum omnium quoque aliorum susceptio ƿ intelligatur; quae enim contraria sunt, maxime sunt adversa. Quodsi ea quoque accidentia quae maxime sunt adversa, suscipere possit substantia, multo magis et aliorum susceptio ipsi est adiuncta. Ideo quoque contraria apponi ostendere curavit quod substantias ipsas contrarias esse negaverat. Unde fortasse alicui videretur quod contraria non possent suscipere, et ita non omnium accidentium susceptibiles essent nec omnia accidentia in subiecto essent; quod quidem removit, cum ait contrariorum quoque ipsas esse susceptibiles, cum ipsa in {se} contraria secundum diversa tempora suscipere queant et sustentare. Qui enim albus est, nigrum suscipere potest, et qui frigidus, calescere. Ac superflue 'secundum sui mutationem' ad determinandum adiecit, ut scilicet a praemissa proprietate orationem et intellectum excluderet, quae secundum verum et falsum contraria videbantur suscipere.
Neque enim, cum substantiae non esse{n}t, accidentia aliqua sustentare poterant, licet eadem propositio vel idem intellectus diversis temporibus verus inveniatur vel falsus; ut si Socrate sedente quislibet intelligat eum sedere vel dicat, verus erit intellectus atque oratio prolata, falsa autem eadem, postquam surrexerit. Quod itaque Aristoteles 'secundum se' vel 'secundum sui mutationem' apposuit, non fuit necessitatis, sed magis sati{s} factionis. Adeo enim importunus erat adversarius qui de istis oppositionem movebat, ut haec a substantiis in sustentatione non divideret nisi in modo suscipiendi, cum videlicet substantiae per se et per propriam mutationem contraria possint suscipere, ista vero secundum statum alt{er}ius. De eo enim quod Socrates in sessione moratur vel ab ipsa movetur, veri fiunt vel falsi intellectus seu propositiones . Cui quidem importunitati coactus satisfacere curavit, cum ait: "sed et si quis hoc recipiat, sed tamen modo differt" etc, licet tamen nec rationabilem videret obiectionem nec multum valere iudicaret solutionem. Ut enim de intellectu taceamus, de oratione prorsus irrationabiliter opponi videtur, si rei veritatem subtilius intueamur.
Sed prius de qua agendum sit oratione perquiramus; pro eo scilicet quod sicut 'uocis' nomen ad aerem et ad mensuram tenoris eius aequivoca[n]t, ita etiam 'orationis' vocabulum, sicut in tractatu quantitatis apparebit, cum de oratione disputabitur; at vero si de substantiali, non de quantitativa, oratione agatur, male de ipsa opponitur vel male ipsa, cum substantia sit, excluditur. Si autem de quantitativa dicatur, opponunt verum et falsum male ipsi attribui, qui mensuras ipsas nec ƿ audiri nec significare dicunt, sed solum aerem strepentem; qui tamen ab Aristotele longe discedunt, de quo alias disputabitur. Sive autem quantitativam sive substantialem accipimus orationem, veri et falsi significatio quae ipsi convenit, contraria non videtur, cum simul eidem inesse contingat.
Si quis enim dixerit: 'Petrus currit', in eadem prolatione secundum vocis aequivocationem in diversis veros et falsos intellectus generabit. Amplius: si de quantitativa oratione agatur, cuius partes simul nullo modo consistunt, frustra de ipsa opponitur, quippe per 'unum et idem numero' iam est exclusa; neque ea quae profertur Socrate sedente eadem est cum ea quae dicitur postquam Socrates surrexerit; "sed dictum est, inquit Aristoteles, et non potest amplius sumi." Sed nec ea quae simul dicitur tota, simul res una dici recte poterit, quippe id quod non est cum eo quod est unam non facit essentiam. Quae vero partes prolatae sunt, omnino iam perierunt. Sic itaque quod de oratione opponitur, non satis convenienter adducitur nisi forte secundum hominum consuetam acceptionem, qui secundum similem formam prolationis diversas prolationes eamdem in essentia quoque vocant; quorum et iste unus erat adversarius.
Cum itaque Aristoteles adeo obstinatum adversarium haberet cuius importunitas nec admitteretur, magis eum aliqua satisfac{t}ione mitigare voluit atque aliqua diversitate suscipiendi aliquo quoque modo determinationis placare quam ratione inhiantem contundere. Unde et ipse {'secundum se'} sive 'secundum sui mutationem' apposuit, non tam pro necessitate quam pro satisfactione, ut hac saltem determinatione differentiam substantiarum ad alia adversarius intelligeret, {quam} minus certam capiebat, cum tamen nec huiusmodi differentia multum vigeat, nisi fortasse ad apposita contraria. Nam et fortasse multa praeter substantias contraria per se, sicut et substantiae, recipere possunt, ut calor et frigus calefacere et frigidum facere, quae sunt Aristotele teste actiones contrariae, et albedo clarum et obscurum. Ipsae quoque substantiae quaedam fortasse contraria non ex se sed ex aliis recipiunt, ut, secundum eos qui aerem significare dicunt, ipse aer verus et falsus, sicut oratio, dici potest et contraria suscipere secundum motum de quo agitur. Unde nec rationabilis solutio sicut nec oppositio videtur.
Sunt tamen qui substantias per se mutari circa contraria dicant, et nulla alia {ratione quam} quod ex subiectionis suae natura, eo scilicet ƿ quod omnibus possint esse subiectum, mobiles sunt et circa formas suas instabiles. Formae autem earum, quas, ut per substantias subsistant, ipsis adhaerere desiderant, numquam circa substantias ex se, sed ex mobilitate substantiarum moventur, quarum scilicet natura diversis formis aeque est subiecta nec perit propter susceptionem vel mutationem formarum. Si qua vero contraria formae quandoque recipiant, hoc totum ex mobilitate substantiae subiectae contingit. Ut cum haec albedo modo claritatem modo etiam obscuritatem suscipit, ex natura subiectae substantiae contingit, quae aeque omnibus est subiecta.
Potest et aliud in mutatione per se intelligi. Ipsae enim substantiae ita per se circa contraria possunt permutari, ut nihil aliud necesse sit permutari; formae vero non possunt. Nam et cum formae contraria aliqua recipiunt, subiecta quoque substantia quae et ipsa sustentat, per ipsa quoque variatur.
Haec quidem de substantia Aristotelem plurimum sequentes conscripsimus. ƿ
LIBER SECUNDUS
DE QUANTITATE
{ INTRODUCTIO }
Quantitatis autem {tractatus} tractatum substantiae continuavit; cuius quidem ordinis causas, etsi non multum utilitatis afferant, auctoritas consideravit. Ita enim quantitas substantiae inserta est, ut dum substantiam quamlibet intelligimus, quantitatem quoque ipsius concipiamus, dum vel unum vel multa ipsam fi{n}gamus. Ipsam autem materiam saepe praeter qualitates suas attendimus, ex qua quidem ratione quantitas praeposita est qualitati. De [qua quidem] qualitate maxime dubitari poterat, eoquod multae qualitatum ipsis substantiis ita adiunctae sint ut omni{no ei}s substantialiter insint atque ab ipsis nec ratione valeant separari, quas nos differentias appellamus. Omne insuper corpus, ut Boethio placuit, tribus dimensionibus constat, longitudine scilicet, altitudine, latitudine; quae, licet non esse quantitates appareat, ex comparatione tamen nonnisi per quantitates accidere possunt, ut in sequentibus liquebit. Ex eo quoque vicinior substantiae recte quantitas ponitur quod ei similior esse convincitur, in eo scilicet quod nec contrarietatem nec comparationem suscipit; de uno autem simili ad alterum facilior transitus erat. Inde etiam bene substantiam statim quantitas sequitur quod de ea in substantia saepe mentionem fecerat; unde quae ipsa esset, statim ostendere debuerat.
Est autem quantitas ea res secundum quam subiectum mensuratur, quam quidem notiori vocabulo mensuram possumus appellare. Harum autem aliae sunt simp1ices, aliae compositae. Simplices vero quinque dicunt, punctum scilicet, unitatem, instans quod est indivisibile temporis momentum, elementum quod est vox individua, simplicem locum. Compositas autem septem Aristoteles ponit', lineam videlicet, superficiem, corpus, {tempus}, locum compositum, orationem et numerum. Quas quidem tantum compositas ipse ad tractandum suscepit, eoquod eas solas ac tempus ad mensurandum homines sumunt. Neque enim indivisibiles ad mensurandum quantitates accipimus, cum nec ipsas nec earum subiecta sensu aliquo percipiamus. De his autem duas posuit divisiones, cum alias continuas, alias discretas appellavit, ac rursus alias constare ex partibus positionem ad se invicem habentibus, alias ex non habentibus positionem.
ƿ At vero de simplicibus, quae priores sunt naturaliter, deinde de compositis, disputemus. Has autem tantum quae simplices sunt, Magistri nostri sententia speciales appellabat naturas, eo videlicet quod sint unae naturaliter quae partibus carent; quae vero ex his sunt compositae, composita individua dicebat, nec una naturaliter esse, sicut hunc gregem vel hunc populum; magisque earum nomina, 'lineam', 'superficiem' etc., sumpta esse a collectionibus quibusdam seu compositionibus dicebat quam substantiva; de quibus quoque, cum earum originem ex simplicibus ostendemus, convenientius disseremus earum que divisiones quas Aristoteles protulit, aperiemus. Nunc vero ad simplices reuertamus.
DE PUNCTO ET QUAE EX EO NASCUNTUR QUANTITATIBUS, LINEA, SUPERFICIE, CORPORE, INSUPER DE LOCO
Punctum autem, sicut in se indivisibile est nec pro paruitate sui in partes aliquas dividi potest seu dividuari, ita et indivisibili subiecto adiacet, singulis scilicet corporis partibus individuis. Ex punctis autem linea, superficies, corpus quantitativum originem ducunt. Puncta namque in {longum} disposita lineam reddunt, in latum vero superficiem componunt, in spissum vero corpus efficiunt. Sicut ergo linea abundat a puncto in longitudine, ita superficies a linea in latitudine et a superficie corpus in spissitudine. Ac sicut linea minus quam duo puncta in sui constitutione habere non potest, ita superficies minus quam duas lineas vel corpus minus quam duas superficies nequit continere. Lineam itaque definimus: puncta in longum sibi adhaerentia; superficiem vero: lineas in latum sibi connexas; corpus vero: superficies in altum sibi cohaerentes. Tres itaque compositarum quantitatum ex puncto originem ducunt, secundum quidem diversas dimensiones: aliae quidem secundum dispositionem longitudinis, {aliae secundum adhaerentiam latitudinis}, aliae secundum superpositionem altitudinis. Quoniam ergo {corpus} superficies {et} lineas continet, longitudinem quoque et latitudinem ex ipsis recipit, ut scilicet non solum spissum, verum etiam longum et latum sit; unde solidum ipsum Aristoteles appellat cum ait: "sed et soliditatis similiter et loci." Inde autem continuationem corporis Boethius ostendit, quod una parte mota caeterae omnes moveantur.
Sunt autem quidam qui verbis auctoritatis nimis adhaerentes ƿ eamque fortasse nimium simpliciter accipientes, qui neque lineam ex punctis neque superficiem ex lineis aut corpus ex superficiebus constare concedunt, plures quidem Boethii auctoritates afferentes. Qui in Commentariis Categoriarum, cum de continuatione horum ageret: "non autem, inquit, nunc hoc dicitur quod linea constet ex punctis, aut superficies {ex lineis, aut solidum corpus ex superficiebus, sed quod vel lineae {termini} puncta {sunt} vel superficie{i} lineae vel solidi corporis superficies} {nullaque res suis terminis constat. Quocirca punctum lineae non erit pars, sed communis terminus partium. Superficiei linea et superficies solidi corporis} non erunt partes, sed partium termini communes." Ipse etiam in eodem supra docuerat lineam ex lineis coniungi, cum praemisit: "si quis, ait, dividat lineam, quae est longitudo sine latitudine, duas in utraque divisione lineas facit."
At vero si omnem lineam ex aliis lineis constitui dicant, in infinitum ratio procedit, ita quidem ut nec finem cuiuslibet corporis longitudo agnoscat. Non est itaque haec constitutio ad omnem lineam referenda, sed ad maiores quas sensu quoque ipso concipimus et per quas homines mensurare consueuerunt. Quae enim ex duobus vel tribus punctis coniungitur, etsi aliquam habeat longitudinem, non est talis, ut arbitror, quam sensu aliquo cum ipso subiecto percipere valeamus. Quod autem ait se non dicere pu{nc}ta lineae partes sed terminos communes, non essentiam constitutionis, sed dictum denegavit. Sicut enim Aristoteles ea partes non dicebat - nec tamen negabat - sed terminos, sic nec ipsum dicere necesse fuit qui Aristotelem exponebat, sed tantum communitatem copulationis, quam ad argumentum continuationis Aristoteles afferebat, cum videlicet punctum aliquod duabus lineis aut duobus aliis punctis medium interpositum ea quae extrema sunt, sui communitate continvet; nec quiddam extremorum est, sed terminus et meta quo illa fixantur, totius tamen compositi pars erit. Unde praesens, quod praeteritum et futurum continuat, pars extremorum non dicitur, sed magis vinculum quo extrema connecti dicuntur, cum tamen totius compositi pars esse non dubitetur. Illud etiam quod Aristoteles ait: "et ad quam particulam caeterae copulantur", punctum lineae partem constitutiram ostendit, respectu cuius caeteras dixit lineas lineae partes.
ƿ Afferunt quoque adversus hanc constitu/tionem lineae quod de punctis est, quod in Arithmetica Boethius ponit, cum scilicet ait: "si punctum puncto superponas, nihil efficies, tamquam si nihilum nihilo iungas." Cuius quidem obiectionis, etsi multas ab arithmeticis solutiones audierim, nullam tamen a me proferendam iudico, quem eius artis ignarum omnino recognosco. Talem autem, memini, rationem Magistri nostri sententia praetendebat, ut es punctis lineam constare conuinceret: "cum, inquit, linea ubique possit incidi atque separatis partibus in capite uniuscuiusque puncta appareant, ut dicit Boethius, quae prius erant coniuncta, oportet per totam lineam puncta esse; quodsi puncta per totam lineam sint disposita, vel ita quidem sunt de essentia lineae vel non; at vero si de essentia lineae non sint, {non} magis partes lineae continuare possunt quam albedo superposita vel pars aliqua loci individua."
Sed ad haec fortasse opponitur quod Aristoteles partes loci et corporis ad eumdem terminum continuari dicit, cum tamen easdem non habeant partes; unde illud 'idem' non secundum essentiam, sed magis secundum similitudinem accipiunt aut quantitatem; ut quantus scilicet fuerit terminus partium corporis, tantus erit et loci. Quanta enim media superficies erit qua duae extremae continuantur, tantus locus adiacens erit quo alii loci copulantur. Sed mirum quomodo inter partes corporis partibus loci vel inter partes loci partibus corporis insertas ad se invicem vel partes corporis vel partes loci copulantur, cum iam scilicet tale sit interpositum quod non sit de essentia compositi, sicut nec per albedinem, cum non esset de essentia lineae, partes lineae copulari dicebamus. Unde fortasse expeditior videtur sententia secundum communitatem eiusdem termini , ut locum easdem partes cum corpore habere concederemus, si forte aliquan dimensionem dix ersam in loco ipso reperiremus quae differret a corpore; sed hanc nullam cogitamus.
Ipse etiam Aristoteles partium diversitatem ostendit, cum continuationem partium loci ex copulatione partium corporis quibus semper adhaerent quasque semper comitantur, comprobavit: "locum enim, inquit, quemdam particulae corporis obtinent," ut videlicet sibi adhaerentes semper et adiacentes; "quae" quidem, particulae scilicet corporis, "ad quemdam communem terminum copulantur; ergo et loci, inquit, particulae quae obtinent singulas corporis particulas," quas quidem circumscribunt, "ad eumdem terminum copulant{ur} ad quem et corporis ƿ particulae; quapropter continuus erit locus: ad unum enim communem terminum suas particulas continuat." Ecce aperte partium diversitatem ostendit, cum alterius partes a partibus alterius contineri vel ipsas continere monstravit. Sed si diversae sint, quomodo continua erit corporis spissitudo? Cum videlicet inter ipsas corporis partes ipsae loci insertae sint, aut multae etiam qualitates, veluti ipsi calores aut multa fortasse alia accidentia interadiaceant atque ipsae corporis substantiales partes, ut inter superiorem et inferiorem superficiem medium illud substantiae iacet cui ipsae adhaerent utpote suo fundamento; quomodo ergo continuae dicerentur duae illae superficies rebus tam dissimilis naturae interpositis? Sin puncta interposita, cum de essentia lineae non esse{n}t, visa sunt Magistro nostro continuationem partium lineae dissoluere, cum tamen et ipsa inter quantitates recipiuntur, multo magis ea continuationem destruunt quae omnino sunt a natura quantitatis aliena.
Sed fortasse magis accipienda erit continuatio corporis vel loci secundum exterioris ambitus circuitum quam secundum spissitudinis densitatem. Alioquin supraposita Magistri sententia - cui et nostra consentit - de constitutione lineae minus sufficiens erit. Sed fortasse dicetur nec punctum puncto continuari propter interpositum locum vel particulam aliquam coloris vel aliquid aliud indivisibile accidens. Ipse etenim locus puncti totum ipsum quod circumscribit, circuit, qui etiam sicut ipsum simplex dicitur, cum tamen maior secundum comprehensionem ambitus videatur. At fortasse ade{o} subtilis est accidentium natura ut alterum continuationi alterius non sit impedimento.
Non est autem de incisione lineae quaestio praetermittenda, per quam videlicet sui partem ipsa possit incidi atque inter quas eius partes tenuissimum acumen ferri possit deduci. Non autem per punctum, quod omnino indivisibile est, incisio fieri potest. Sed nec inter duo puncta continua ferrum deduci poterit, cum nulla sit inter ea distantia, quippe nec in eo quod non est spatio collocari potest, nec aliquid inter ea reperire quod incidere valeat, cum nihil prorsus intersit. Dicamus itaque ipsum acumen ferri non adeo tenuatum esse ut non plura puncta obtineat, quae una cum eorum fundamentis, cum imprimitur, disrumpit atque prosternit; aut fortasse nihil corruit, sed dum imprimitur ferrum, ruptio ipsa punctorum separationem facit.
Est autem ex suprapositis de loci quoque constitutione ac continuatione satis manifestum, ubi de adiuncto ei corpore partibuse{que} ipsius tractatum est; nunc vero de tempore tractandum occurrit. ƿ
DE TEMPORE
[Hunc autem circumscriptionem cuiuslibet rei quidam definiunt, sed falso. Si enim quaelibet res loco circumscriberetur, utique et locus alium locum circumscribentem se usque in infinitum haberet. Ipse etiam Deus, qui omnia continet atque universa magnitudine suae maiestatis excedit, incircumscriptus atque omnino incomprehensibilis est; atque ex Ipsius similitudine idem de incorporeis substantiis asseritur. Unde potior eorum sententia videtur qui locum, compositum scilicet de quo Aristoteles agit, circumscriptionem quantitativi corporis esse determinant. Aut si etiam locum simplicem in descriptionem loci curemus includere, apponamus in definitione: 'vel partis alicuius quantitativi corporis', ut videlicet dicamus omnem locum vel quantitativum corpus circumscribere vel aliquam partem ipsius.]
Quod etiam continuis quantitatibus Aristoteles aggregavit, eo scilicet quod eius partes sine interuallo sibi succedant, ut scilicet post praeteritum statim praesens succedat ac post praesens futurum. Haec itaque continuatio non aliter quam per continuam successionem partium fieri dicitur nec, {cum} partes non permaneant, propria multum videtur; quippe id quomodo proprie copulari dicetur ei quod non est, aut quomodo unum totum cum ipso efficere? Hinc itaque apud Veteres de continuatione temporis sicut et loci maxima dissensio. Unde et ipsum Aristotelem dicunt ea segregatim a continuis quantitatibus ponere atque ultimas, quasi de ipsis dubitet, computare. Cum enim caeteras continuas quantitates praemisisset, adiecit atque ait: "amplius autem praeter haec tempus et locus." Ac rursus: "est autem tale tempus et locus." De continuatione vero temporis {partium} dubium videtur exstitisse propter transitionem atque instabilitatem earum, nec magis quam orationis partes continuationem habere, quippe nec permanentes sunt, sicut illae. Sed falso. Orationis enim prolatio nostrae subiacet operationi[s], temporis vero successio naturae. Nostra autem operatione nihil ita continuari potest ut non sit aliqua adiunctorum distantia. Nec minor de continuatione loci dissensio fuerat; nec satis validum visum est Aristotelis argumentum de continuatione partium corporis ad continuationem partium loci, eoquod hae illis adhaereant. Sic enim et numerus, qui discretus est continuus esse posset ostendi secundum adhaerentiam singularum unitatum ad singulas corporis particulas. Qui tamen, licet ƿ saepe in continuo subsistat fundamento, ut quae continuis partibus corporis adhaerent unitates, semper tamen in natura discretionem habet, quod solam unitatum particularitatem requirit, non aliquam continuationem, sicut linea, quae ex punctis coniungitur, quae non solum punctorum pluralitatem exigit, verum etiam certam eorum dispositionem secundum longitudinis continuationem. Unde cum nomen 'numeri' plurale simpliciter videatur atque idem cum eo quod est 'unitates' 'lineae' nomen vel 'superficiei' vel 'corporis' vel caeterorum sumpta a quibusdam compositionibus dicuntur, licet tamen et ex eis alia sumpta videantur, ut a 'linea' 'lineatum' a 'corpore' 'corpulentum'.
Nunc vero ad tempus propositum reuertentes ipsius naturam diligentius intueamur. Horum autem alia sunt simplicia, quae instantia vocamus, id est indivisibilia momenta, alia ex his composita, ut cum hoc praesens momentum et illud quod praeteritum et quod futurum est quasi unum compositum accipiamus. De quo Aristoteles egisse invenitur, quod quidem est quantitas secundum successionem partium in eo subiecto continua. Cum enim omnia {quae} secundum tempus mensurantur, sua in se tempora habeant tamquam sibi adiacentes mensuras, non licet accipere compositi temporis continuationem in rebus diversis, etsi in eis partes simul existentes percipere possimus ex quibus rectius compositio fieri queat, sed momenta in eodem subiecto more fluentis aquae sibi succedentia. Mensurantur autem res ipsae secundum tempora, cum quaelibet actio vel horaria vel diurna vel menstrua vel annua dicatur; praecipue enim actiones vel passiones secundum tempora dimetiuntur, quarum etiam partes non sunt permanentes, sed simul cum partibus temporis transeuntes; unde bene in verbis significatio temporis eis adiuncta videtur. Cum autem res singulae sua habeant tempora in se ipsis fundata, sua scilicet momenta, suas horas, suos dies vel menses vel annos, omnium tamen dies simul existentes vel menses vel anni pro uno accipiuntur, secundum volutionem solis ab oriente in occidente{m} vel totius circuli sui cursum.
Nota autem quod dici solet huius compositi constitutionem, sicut diversa est ab aliis, in eo scilicet quod per partes eius non permanea[n]t, sed per unam partem semper existit, ita diversam inferentiae naturam custodire. In aliis enim totis totum positum ponit partem et pars destructa perimit totum ({a}parte), totum autem destructumnon destruit partem nec pars posita ponit totum, ut si domus est, paries est, sed non convertitur: si paries est, domus est. In tempore vero econverso ƿ est, veluti in die. Si enim prima est dies, dies esse dicitur, sed non convertitur, eo scilicet quod per quamlibet partem sui dies existere dicatur. At vero si dies non est, prima non est, sed non convertitur, propter suprapositam causam. In his itaque totis quae per unam tantum partem semper existunt, illud quod de inferentia 'totius' et 'partis' Boethius docet, non admittunt.
Sed nec fortasse in his, si verba proprie pensemus, aliorum quoque totorum inferentia frustrabitur, immo eadem consistet. Cum enim diem esse dicimus, si quod per 'diem' nominemus attendamus, duodecim scilicet horas simul acceptas, ipsis omnibus collectis existere attribuimus, quae quidem simul omnes esse non possunt, nisi quaelibet per se fuerit. Sed dicitur nullo iam tempore ulterius hanc propositionem veram esse: 'dies est', quippe numquam omnes simul diei horae existunt. Ac quidem verum est; nisi figurative atque improprie intelligamus, ut ipsum scilicet per partem subsistere dicamus, hoc est partem aliquam ipsius esse. Sed nec de se ipso diem praedicari contingit, {ut} videlicet diem esse diem annuamus. Quod enim omnino non est, nec dies esse potest. Nullo autem modo duodecim horae dici possunt existere, dum una tantum, immo unum tantum unius momentum existit; nec proprie totum dici potest cuius una tantum pars existit. Quasi tamen unum integrum saepe quae vere non sunt, accipimus eisque nomina tamquam existentibus aptamus, dum aliquid de eis intelligi volumus. Sic namque praeteritum et futurum eorum quae non sunt, nomina ponimus, cum aliquam de eis notitiam facere volumus aut secundum ea subiectum aliquod mensurare. Quae quidem nec tempora recte dici possunt, cum nec quantitates sint quae in subiecto non sunt, nec in subiecto sint quae nullo modo sunt. Temporis tamen impositionem ad praeteritum et ad futurum illi dirigunt qui omne verbum temporis significativum concedunt. Neque tempus quod fuit et non est, magis tempus dicendum esset quam humanum cadaver homo. Utque in eo quod est 'homo mortuus' oppositio est in adiecto, ita et in eo recte diceretur esse quod est 'tempus praeteritum' et 'tempus futurum'. Nota autem quod, cum praeteritum et praesens et futurum circa diversa accipiantur, hic ordo est eorum ut antecedat praeteritum, deinde praesens succedat ac postea futurum subsequatur, cum videlicet res ea quae praeterita est prius exstiterit quam ea quae praesens est, atque ea quae praesens est quam ea quae futura dicitur. Si vero ad idem illa tria nomina referantur ipsumque ƿ secundum hoc quod illis nominibus designatur, accipiamus, postea possumus appellare futurum, deinde praesens, adultimum vero praeteritum; accipitur autem praesens tempus tamquam communis terminus praeteriti et futuri. Unde et Aristoteles: "praesens, inquit, tempus copulatur ad praeteritum et ad futurum," id est continuatur ad ea quae ipso mediante connecti quodammodo dicuntur.
Hactenus quidem de continuis quantitatibus disseruimus, linea scilicet, superficie, corpore, loco, tempore. Nunc vero ad discretas transeamus, numerum scilicet et orationem.
DE NUMERO
Numerus autem ex unitate principium sumit; unde ipsa origo numeri definitur. Numerum autem collectionem unitatum determinant. Plures enim unitates unum efficiunt, ut hunc binarium hae duae unitates, et hunc ternarium istae tres, ac similiter alii quilibet numeri ex unitatibus constituuntur, in quibuscumque subiectis ipsae accipiantur, sive scilicet continuis sive discretis. Unde maxime Magistri nostri sententia, memini, confirmabat binarium, ternarium caeterosque numeros species numeri non esse nec numerum genus eorum, cuius videlicet res una naturaliter non esset. Hae namque duae unitates in hoc homine Romae habitante et in illo qui est Antiochiae, consistunt atque hunc binarium componunt. Quomodo una res in natura dicentur aut quomodo ipsae spatio tanto distantes unam simul specialem seu generalem naturam recipient? Unde potius numeri nomen et 'binarii' et 'ternarii' et caeterorum a collectionibus unitatum sumpta diceba[n]t. Sed si sumpta essent a quibusdam, ut ait, collectionibus, male ipsis Aristoteles ostenderet quantitatem non comparari, cum ait: "neque enim est aliud alio magis bicubitum, nec in numero, ut ternarius quinario." In sumptis enim non ea quae ab ipsis nominantur, comparantur, sed tantum formae quae per ipsa circa subiecta determinantur. Alioquin et substantias ipsas comparari contingeret, quae saepe a sumptis nominibus nominantur, ut ab eo quod est album et caeteris. Unde opportunius nobis videtur ut, sicut supra tetigimus, numeri nomen substantivum sit ac plurale unitatis atque idem in significatione quod unitates. 'Binarius' vero vel 'ternarius' caeteraque numerorum nomina inferiora sunt ipsius 'pluralis',ƿ sicut 'homines' vel 'equi' ad 'animalia', aut 'albi homines et nigri' vel 'tres vel quinque homines' ad 'homines'. At fortasse quoniam omnia substantiva numerorum nomina in unitatibus ipsis pluraliter accipiuntur, omnia eiusdem singularis pluralia poterunt dici, secundum hoc scilicet quod diversas unitatum collectiones demonstrant, numerus quidem simplex et indeterminatum plurale, alia vero secundum certas collectiones determinatum.
At vero {si} dicitur quod substantive numerorum nomina accipiamus, non minus in quaestione ducitur quod in ipsis quantitatem non comparari Aristoteles monstrat, cum videlicet certum sit nulla substantiva ad comparationem venire. Sed id fortasse nominibus constabat firmamque rationem comparationis a quantitate monstravit, cum neque ipsam per substantiva nomina neque per sumpta ostendit. De sumptis autem per 'tria' monstravit, quod a 'ternario' sumptum est; de substantivis vero per 'tempus' et 'ternarium'. Hi vero quibus videtur in specialibus aut generalibus vocabulis non solum ea contineri quae una sunt naturaliter, sed magis ea quae substantialiter ab ipsis nominantur, possunt fortasse et ista species appellari, quod videlicet magis logicam in impositione vocum sequuntur quam physicam in natura[m] rerum investiganda.
Haec quidem dicta sunt de numero, ac de oratione deinceps disserendum est.
DE ORATIONE
Est autem de nomine 'orationis' hoc loco, cum videlicet in quantitate accipitur, magna dissensio. Alii enim in ipso cuiuslibet prolationis tenorem contineri volunt, tam scilicet simplicem vocem quam compositam, tam significativam quam non, alii tantum compositas et significativas ut 'homo currit' etc. Licet tamen de compositis tantum vocibus Aristoteles hoc loco inveniatur egisse, cum discretas eas appellare{t}, quod videlicet partes disgregatas haberent, ut supra diximus, ad tractandum nonnisi compositas quantitates assumpsit, et hi quidem orationes aequivocationem ad quantitates quoque detorquent, non vocis; specialis quidem nominis, non generalis. Dicunt enim ipsos tantum prolatos aeres voces appellari secundum eam vocis definitionem quam a philosophis datam esse Priscianus invenit, quam ƿ etiam ipse commendat, aer scilicet tenuissimus ictus sensibilis auditu. Ipsum autem aerem sive ipsius tenorem, secundum quem in prolatione mensuratur, orationis nomine contineri dicunt. Unde et bene aiunt Aristotelem dixisse: "dico autem orationem cum voce prolatam," ipsam videlicet tenoris mensuram cum aere subiecto prolatam; nomen scilicet generis ad fundamentum et nomen speciei ad accidens referentes. Sicut autem 'uocis' nomen in substantia tantum tenent, sic et nomen 'syllabae' vel 'litterae', secundum quam significationem bene Aristotelem dixisse commemorant: "mensuratur enim syllaba brevis et longa;" hoc quidem comprobans quod oratio quantitas esset, quia videlicet partes eius quantitates sunt, simpliciores scilicet tenores qui singulis syllabis adiacent. "Unde ipsae, inquit, syllabae mensurantur secundum brevitatem et longitudinem accentus."
Sunt autem et qui omnium vocum nomina tam in substantiis quam in quantitatibus accipiant atque illud intransitive accipiunt 'orationem cum voce prolatam', id est quae vox est; hoc quidem determinantes propter multas alias 'orationis' significationes quae habentur, quarum in commento Boethius meminit. Tribus enim modis 'orationis' nomen apud Graecos accipitur, pro vocali scilicet orationi quae profertur, ac pro reali quae scribitur, ac pro intellectuali quae voce ipsa generatur. Ac sive huiusmodi aequivocationem in nomine 'orationis' tantum accipiamus sive etiam in caeteris vocum nominibus, nihil refert ad proprietatem rei quam demonstrare intendimus. Sive enim tam aeres prolati quam eorum tenores voces vel orationes seu nomina vel verba vel syllabae vel litterae dicantur, seu tantum huiusmodi quantitatum commune nomen sit 'oratio', nihil impedit nec quicquam nominis impositio de naturali proprietate rerum mutaverit.
Nunc autem attentius inspiciendum est quam aeris prolati quantitatem orationem sive vocem appellamus. Cum enim multae sint aeris quantitates caeteris rebus communes, quibus vel secundum numerum partium vel secundum tempus vel fortasse secundum lineas vel superficies vel corpora mensurantur, praeter has omnes in prolatione quamdam dimensionem ac quemdam tenorem habet, quem Priscianus spiritum vocat, ex quo in prolatione tantum ac sono mensuratur, secundum hoc ƿ scilicet quod obtusum sonum vel clarum habet rel tenuem vel spissum vel humilem vel altum. Quos quidem tenores Aristoteles orationes appellat sive etiam fortasse voces, quas etiam significare voluit quando una cum aere ipso proferuntur.
Nostri tamen, memini, sententia Magistri ipsum tantum aerem proprie audiri ac sonare ac significare volebat, qui tantum percutitur, nec aliter huiusmodi tenores vel audiri vel significare dici, nisi secundum hoc quod auditis vel significantibus aeribus adiacent. Sed iam et sic quamlibet ipsius aeris formam, ut colorem aliquem eius, audiri ac significare possemus confiteri. Nos autem ipsum proprie sonum audiri ac significare concedimus, qui, dum aer percutitur, in ipso procreatur, atque per ipsum aer quoque sensibilis auribus efficitur. Sicut enim caeteris sensibus formas ipsas substantiarum proprie discernimus atque sentimus, ut gustu odores, risu colores, tactu calores, ita quoque auditu proprie tenorem prolationis concipimus atque sentimus.
Horum autem alios simplices atque indivisibiles, alios compositos dicimus. Simplices quidem elementa nominantur ad similitudinem elementorum mundi, eo videlicet quod, sicut composita corpora ex elementis iunguntur, ita compositae voces ex simplicibus componuntur. Elementa itaque dicunt singularum litterarum prolationes, ex quibus quidem primo loco syllabae componuntur; ex syllabis autem dictiones, ex his autem coniunguntur orationes. At fortasse non recte simplex videbitur unius litterae prolatio, sed ex pluribus partibus coniuncta. Cum enim cuiuslibet litterae sonum proferimus, plures aeres in mitissimas partes lingua nostra percutimus, quae singulae quemcumque sonum habere videntur, licet per se non discernatur, sicut nec per se profertur. Oportet itaque huiusmodi sonum proprie simplicem atque indivisibilem appellari qui in indivisibili parte aeris consistit. Totam vero unius litterae prolationem non aliter indivisibilem dici nisi ad partes per se prolatas, utpote ad aliarum litterarum prolationes, quas elementa nuncupant; ex quibus, ut dictum est, compositae voces nascuntur atque constituuntur, ut syllabae vel dictiones sive etiam orationes. Quarum quidem partes permanentiam non habent, sicut nec partes temporis, sed una alii succedit ac sicut temporis compositi partes circa idem subiectum accipiuntur, ita et orationis partes circa eiusdem hominis prolationem continuam sumuntur. Non ita quidem continuam, ut non sit quantulacumque distantia-unde ipsa oratio discreta dicitur-, sed ita quidem continuam. sicut in nostris locutionibus potest fieri. Neque ƿ etsi plures dictiones vel a diversis hominibus vel ab eodem inter ipsas quiescente atque aliqua interualla ponente proferuntur, una recte poterunt oratio dici nec ad unius orationis intellectus detorqueri. Ut si quis dicat 'homo' ibique aliquantulum quiescat ac denique singillatim 'currit' adiungat, non videbitur orationem composuisse, sed plures dictiones protulisse, quarum quidem intellectus ab invicem diversi sunt ac, quasi nullo modo coniungantur, designati, dumque alter intellectuum per praesentem prolationem tenetur, alter a memoria iam est elapsus. Nec si adhuc utrique maneant rationabiliter videntur unum orationis intellectum constituere cum intermissione.
Unde et definitionum partes, cum divisim et aliqua intermissione proferuntur, multiplicem reddunt enuntiationem. Oportet itaque voces quoque ipsas coniu{n}gi ac quodammodo uniri continua prolatione, ut unus sit earum intellectus ac compositus. Alioquin casu ac non ad unius intellectus demonstrationem proferri videntur. Nec minus quidem oratio dici non possunt prolatae a diversis dictiones, sed casu potius ab his proferri videntur, quorum intellectus diversi poterant iudicari. Nec quoniam simul proferuntur, bene singularum significatio discerni potest. Quae ergo unum non designant intellectum dictiones vel ab eodem divisim vel a diversis prolatae, una recte oratio dici non possunt, sed quae, ut dictum est, ab eodem continve proferuntur. At fortasse nunc opponitur secundum definitionem orationis in his quoque orationem consistere. Sed frustra. Nam licet et in istis parte{s} significativae videantur, non tamen ut vox una atque alicui imposita accipiuntur quae a pluribus vel divisim proferuntur.
Solet autem hoc loco de significatione orationis praecipua esse quaestio, ut cum haec oratio 'homo est animal' significativa dicatur, quae partes permanentes non habet, quando ipsa significare dicatur, requiritur, sive scilicet dum prima pars seu dum media, vel potius dum ultima profertur. At vero eius significatio nonnisi in ultimo puncto prolationis perficitur. Sed si tunc tantum oratio significare dicitur dum ultima eius pars profertur, iam profecto illae partes quae non sunt, cum ea quae est, significant; ut iam significationem esse confiteamur simul in eo quod est ac non est. Si enim eam tantum poneremus in ea orationis parte quae existit, iam profecto ultimam litteram significare concederemus. Nostra autem in eo sententia pendet ut post omnium partium suarum prolationem oratio significare dicatur. Tunc {enim} ex ea intellectum colligimus cum prolatas in proximo dictiones ad memoriam reducimus, nec ullius vocis significatio perfecta est nisi ea tota prolata. Unde etiam saepe ƿ contingit ut oratione prolata non statim eam intelligamus, nisi aliquantulum proprietate{m} auditae constructionis mente inuaserimus ac studiose rimaverimus, semperque audientis animus suspensus est, dum vox in prolatione est, cui credit aliquid posse adiungi quod in intelligentiam mutare valeat, ne{c} cessat animus audientis, donec quiescat lingua proferentis. Nulla enim adeo est perfecta oratio ut non ei aliquid adiungi queat quod ad aliquem intellectum contendit; ut si ei quae dicit: 'Socrates est homo', vel 'albus' vel 'grammaticus' adiungam, vel ei quae dicit: 'Socrates currit', 'bene', vel aliam competentem verbo determinationem, aut ei quae dicit: 'si est homo, est animal', 'rationale mortale'.
Cum itaque orationem significare dicimus prolatis omnibus eius partibus ac iam nihilo prorsus de ipsa existente, nulli vere per 'significare' aliquam proprietatem dare possumus; sed ut significative propositio ipsa intelligatur, si proprietatem aliquam in ea attribuere alicui volumus, potius animae audientis intellectus attribuitur, qui, ut dictum est, a prolatis vocibus designatus est. Cum igitur dicimus prolatam orationem significare, non id intelligi volumus ut ei quod non est, formam aliquam, quam significationem dicimus, attribuamus; sed potius intellectum ex prolata oratione conceptum animae audientis conferimus. Ut cum dicimus: "'Socrates currit' significa[n]t" hic videtur sensus quod intellectus ex prolatione ipsius conceptus in anima alicuius existit. Sic autem et 'chimaera est opinabilis' significative intelligitur, cum non forma aliqua chimaerae, quae non est, attribuitur, sed potius opinio animae alicuius opinantis chimaeram. Si vero in eo nomine quod est 'significans', nullam intelligimus formam, sed hoc tantum quod intellectus aliquis per ipsum generetur, possumus orationem quamlibet ita significat{iu}am dicere, quod unum de his ex quibus intellectus concipiantur {significat}. Sed non ideo ipsam esse contingit cum, ut dictum est, non ea quae sunt, sed potius ea quae non sunt, significa[n]t, sitque hoc nomen 'significans' potius ex una causa datum quam ex aliqua proprietate sumptum, ex ea scilicet causa quod intellectum in animo alicuius generat.
Solet etiam quaeri, cum eadem vox a diversis astantibus longe audiri dicatur, utrum ipsa vox ad aures diversorum simul et tota aequaliter veniat, an ipsa ante os proferentis remanens unoque et eodem loco consistens secundum vim sensuum ab ipsis simul discernatur et sentiatur, sicut spectaculum aliquod eminus oppositum, quod simul a pluribus conspicitur, simul ab ipsis secundum sensum videndi conspicitur quodamque modo ad oculos diversorum venire dicitur, secundum ƿ eosdem sensus videndi scilicet qui simul ad ipsum diriguntur. Sed sunt nonnulli qui non eamdem naturam in visu et auditu vel caeteris sensibus confitentur, in eo scilicet quod visum remota quoque concipere dicunt, auditum vero nonnisi praesentia; unde et Priscianus ait vocem ipsam tangere aurem dum auditur, ac rursus ipse Boethius totam vocem et integram cum suis elementis ad aures diversorum simul venire perhibet. Videtur et illud argumentum esse quod essentialiter vox vel quilibet sonus ad aures diversorum veniat ut audiri possit, quod videlicet tardius a remoto homine quam a proximo auditur.
Si enim a longe hominem videris malleo percutientem vel securi aliquid recidentem, post ictum /70.10/ aliquamdiu sonum exspectes. Si vero praesens existeres, vel in ipso ictu vel statim post ictum sonum audires, eo scilicet quod ad aures tuas citius perveniret. Hinc etiam saepe videmus contingere quod impetus venti sonum aliquem cum ipso aere rapit dumque auribus istorum a quibus venit ipsum aufert, auribus illorum ad quos tendit, ipsum defert. At vero quomodo vel ipsa quantitas vel ipse aer in diversis locis simul esse poterit? Quae enim individua sunt, in diversis locis esse auctoritas negat atque in hoc ab universalibus separat, quae simul in pluribus reperiuntur.
Ipsum etiam Augustinum in Catagoriis suis asserunt dixisse nullum corpus in diversis locis eodem tempore consistere. Quod quidem ipse exquisite de corporibus dixisse videtur, non de animabus; quippe eadem anima in singulis corporis partibus tota esse dicitur; unde et eas omnes simul uegetat. At vero mihi non aliter videtur posse dici in singulis partibus existere, nisi secundum vim et potestatem ipsius, quae quidem, dum in una tantum parte corporis essentialiter manet, vires suas per omnia membra diffundit unoque et eodem loco consistens omnia simul membra regit atque vivificat. At vero multo magis corpulenta substantia in diversis esse simul {non} poterit. Quodsi corporea natura simul in dixersis non possit existere, nec aer, qui orationis est fundamentum, in diversis locis simul reperietur nec ipsa quae ei adhaeret oratio, quam sine ipso impossibile est permanere.
Quomodo ergo eadem vox simul a diversis audiri conceditur atque diversorum aures attingere? Sed ad haec quidem diversi diversas proferunt solutiones. Hi quidem qui audiri etiam remota volunt, dicunt vocem ante os proferentis remanentem essentialiter secundum sensuum discretionem ad aures diversorum venire, ut nos meminimus. Illi autem qui audiri nolunt nisi praesentia, hanc in voce physicam considerant
ƿ quod quando lingua nostra aerem percutit sonique formam ipsi nostrae linguae ictus attribuit, ipse quidem aer cum ab ore nostro emittitur exterioresque invenit aeres quos percutit ac reuerberat, ipsis etiam quos reuerberat, consimilem soni formam attribuit illique fortasse aliis qui ad aures diversorum perveniunt. Unde etiam Boethium dicunt in Libro Musicae Artis ad huiusmodi naturam similitudinem de lapillo misso in aquam adhibuisse; qui quidem {dum} aquam percutit, ipsa statim unda dum in orbem diffunditur, orbicularem formam assumit undisque aliis quas ad ripas impellit, consimilem formam attribuit, dum ipsae in orbem diffunduntur. Sic vocem non secundum essentiam, sed secundum consimilem formam eamdem ad aures diversorum essentialiter venire quidam conte{n}dunt. Alii vero eamdem essentialiter, ut dictum est, accipiunt, sed non essentialiter venire, sed secundum sensus recipiunt. Atque haec dicta sunt de oratione.
{DE DIVISIONE QUANTITATUM}
Est autem et de omnibus quantitatibus tractandum quas in suprapositis divisionibus Aristoteles comprehendit, cum videlicet alias continuas, alias discretas appellavit ac rursus alias constare ex partibus positionem ad se invicem habentibus, alias ex non habentibus dixit. Quarum quidem divisionum membra, sicut Aristoteli placuit, accipiamus, nec {uero} omnes etiam quantitates compositas in ipsis includemus. Ac nunc prius qualiter ipse 'continuum' vel 'discretum' vel 'habere positionem' acceperit, inspiciamus.

DE PRIMA DIVISIONE

DE PRIMA DIVISIONE
Continuam eam autem vocavit cuius partes ad communem terminum copulantur. Unde cum numerum et orationem non esse continua ostenderet, tali usus est argumento quod eorum partes ad nullum communem terminum copulantur. At vero si eas tantum quantitates dicamus continuas quarum partes ad communem terminum connectuntur, iam profecto lineam bipunctalem a divisione superiori excludemus. Quae enim duo tantum puncta continet, communem terminum non habet quo extrema coniungantur. At si hoc excludatur, iam nec etiam omnes compositas accipimus, cum ipse tamen in sequentibus dicat: "proprie autem quantitates hae solae sunt quas diximus," illae videlicet septem quas supra{p}ositae divisiones comprehendunt. Sed illud quidem solum ƿ ad exclusionem quorumdam tantum ponitur, eorum scilicet ad quod nomen 'quantitatis' aequivocatum fuerat, ut in sequentibus apparebit. Non enim vel simplices quantitates excludit vel eas quoque compositas quae in suprapositis definitionibus non cadunt, ut linea bipunctalis. De qua quidem ita sciendum est quod, cum omnis linea, si ad simplices quantitates referatur, dicatur composita, quaedam tamen ad alias lineas comparatae simplices, quaedam compositae invenientur. Compositae quidem omnes illae dicuntur quae aliquam continent lineam, ut tripunctalis, quae in bipunctalem lineam et punctum dividi potest; simplices vero quae simplices tantum partes habent, ut bipunctalis. Sic et hypotheticae propositiones cum categoricis comparatae omnes compositae dicuntur, ad se tamen invicem relatae quaedam simplices quaedam compositae inveniuntur; simplices vero quae simplicibus tantum, id est categoricis propositionibus, copulantur, compositae quidem quae aliquam habent hypotheticam. Cum autem omnes lineae compositae quantitates dicantur, singulis punctis vel aliis simplicibus quantitatibus comparantur. De his tantum compositis lineis egisse invenitur quae aliarum quoque linearum respectu compositae dicuntur, ut est tripunctalis vel caeterae ex pluribus punctis constitutae.
At fortasse quibusdam videtur nec partes quadripunctalis lineae vel caeterarum quae in aequales partes dividuntur, medium terminum habere ad quem copulentur. Si enim hinc duo puncta et illinc alia duo accipiamus, nullum inter ea medium terminum inveniemus. Sed dico quia nihilominus partes illius ad communem terminum copulantur, ut haec duo {bi}punctalis, illa duo ad interpositum punctum. Sic enim et de tripunctali linea potest opponi, si videlicet ipsius divisionem in lineam et punctum accipiamus. Haec enim bipunctalis linea ad illum punctum nullum communem terminum habet, sed extrema quidem puncta per medium continuantur. Quaeritur autem si omnes quantitates pluribus partibus quam duabus compositas in suprapositis divisionibus comprehendimus. Quodsi annuatur, opponi poterit de multitudine trium ant plurium punctorum ad se invicem distantium. Quodsi dicantur non cadere sub divisionibus praemissis, eoquod una quantitas proprie ac naturaliter dici non possint, falsum esse ex numero conuincetur, quem discretionis distantia rem unam naturaliter esse non permittit. Tria etiam puncta sibi adhaerentia a{c} triangulariter accepta, in suprapositis quantitatibus poni non possunt, cum neque linea nec superficies sint necesse est, vel diversarum specierum individua, ut hoc punctum et ƿ hoc instans et haec unitas simul accepta. Sed hae profecto, quia mensurando accipiuntur, nec in tractando sumendae erant nec earum nomina Aristoteles habebat quorum significationem in ipsis aperiret. Magis enim eos qui logicae deseruire student, de rebus ipsis propter nomina quam de nominibus propter res agere decet.
Videtur quoque et illud retorquendum esse {si} continuum definiamus cuius partes ad se invicem per medium copulantur, utrum de omnibus aut quibusdam partibus sit intelligendum. Sed omnes quidem per medium terminum ad se invicem copulari dicere non possumus. Ipse enim medius terminus saepe medio termino caret; alioquin in infinitum quantitas cresceret. Possumus etiam quamlibet quantitatem continuam sic mente nostra dividere ut nullus inter partes ipsas terminus inveniatur, ut si duas tantum partes consideremus in tota compositi divisione, veluti cum tripunctalem lineam in bipunctalem lineam et punctum dividimus. Si autem non omnes in definitione partes, sed quaedam accipiendae sunt, videbitur definitio largior definito; ut si tripunctalem lineam et punctum ab ea spatio remotum ratione colligamus, haec continua non videntur, licet aliquas partes, ipsius scilicet lineae, communi terrnino copulatas habeant. Unde fortasse Aristoteles illud pro definitione 'continui' non adduxit, sed magis pro quadam ostensione continuationis, in his quidem continuis quae pluribus partibus, ut dictum est, connectuntur, eo scilicet quod, ut diximus, maiores ad tractandum suscepit quam ad mensurandum assumi solent; vel manifestior fortasse continuatio erat ubi medius terminus intercedebat. Si autem 'continuum' proprie definire velimus, dicamus id esse continuum, cuius partes sibi sine interuallo sunt insertae, hoc est: habet partes quarum nullam facit distantiam interpositio alterius rei vel ulla ab invicem divisio. Ut bipunctalem quoque et quamlibet lineam in 'continuo' comprehendamus, 'discretum' econtrario accipiendum est, illud scilicet cuius partes ab invicem distant.
Haec quidem de prima divisione per continuum et discretum dicta sunt. Nunc ad aliam veniendum est.
DE SECUNDA
Quae earumdem quantitatum alias constare ex partibus positionem ad se invicem habentibus, alias ex non habentibus ostendit. Positionem quidem in partibus habent quarum partes sitae sunt alicubi, id est in continuo subiecto, et copulationem habent ad invicem ƿ et permanentiam ut linea, superficies, corpus, locus. Positionem vero in partibus non habent quaecumque vel uno istorum carent, ut tempus et numerus et oratio. Temporis enim partes permanentes non sunt; numeri vero partes nec sitae sunt alicubi nec continuationem habent; orationis autem partes nec alicubi videntur sitae nec continuationem habent nec permanentiam. In his itaque tribus positionem partium non habemus, sed magis ordinem quemdam possumus considerare: in partibus quidem temporis et orationis, quae permanentes non sunt, secundum successionem; in numero autem secundum computationem, eo videlicet quod prius numeretur unus quam duo et duo quam tres.
Nunc autem duabus propositis divisionibus expeditis de his quae proprie quantitates dicuntur, illud quoque quod Aristoteles adiunxit, expediamus, atque alia {ad quae} 'quantitatis' nomen aequivocum deduxit. Dicuntur etiam quantitates dimensiones illae quae ipsis quantitatibus primo loco insunt ac per ipsas ipsisque mediantibus subiectis ipsis accidunt, ut magnum, multum, longum, latum, spissum, quae quidem quantitatibus grammatici connumerant. Ipse vero Aristoteles subiecta quoque quantitatum vel huiusmodi dimensionum in nomine quantitatis per accidens atque improprie contineri quosdam voluisse innuit, secundum hoc scilicet quod ipsas suscipiunt quantitates vel earum dimensiones; "album, inquit, multum dicitur et actio annua vel longa." Sed hae quidem valde improprie quantitates dicuntur, ex eo scilicet quod quantitates suscipiunt.
{DE COMMUNITATIBUS QUANTITATUM}
Nunc ad communitates et proprietates quantitatum procedamus. Nihil autem quantitati contrarium Aristoteles dixit, quod quidem ex eo apparet quod circa idem reperiri possunt. Per magnum tamen et paruum, et multum et exiguum quantitati contrarietas inesse videtur. Hae enim et quantitates et contraria videbantur, quae utraque ipse falsa esse convincit. Quantitates quidem inde non esse ostendit quod relativa sunt et ad se invicem referuntur, ita ut 'magnum' respectu 'parui' dicatur, et econverso. Sicut enim hic mons respectu illius magnus vel paruus dicitur, ita hic numerus ad illum relatus multus vel paucus invenitur, et hi homines multi vel pauci ad illos comparati. Non est autem id magnum quod multum, vel paruum quod paucum. Magnum vero et paruum in ƿ continuis, multum vero et paucum accipimus in discretis. Non solum autem haec quantitates non esse, sed nec etiam contraria esse monstravit, primum quidem argumentum ex eo sumens quod relativa sunt, ut supra monstraverat; quae videlicet relativa omni contrarietate suntabsoluta. Idem quoque secundo ex inductione inconvenientis monstravit, ostendens scilicet his qui ea pro contrariis habent, contraria simul in eodem existere atque eadem sibi ipsi contraria esse, in susceptione quidem contrariorum. Ut cum idem mons ad alium comparatus paruus et ad alium magnus invenitur, in eodem simul 'magnum' et 'paruum', quae contraria conceduntur, reperientur atque idem sibi contrarium dicetur, secundum hoc scilicet quod duo invicem contraria suscipit. Quae tamen duo inconvenientia satis eadem secundum sententiam inveniuntur, sed fortasse verba unius magis abhorrebat adversarius quam alterius. Ipse autem postea nullum ex his posse esse assumpsit, quod videlicet vel contraria in eodem sint vel idem sibi dicatur contrarium. Unde aperte illa non esse contraria conuicit, quia scilicet in eodem simul existunt.
Videbatur insuperet maxime contrarietas inesse quantitati per superiorem et inferiorem locum, quae indubitanter sunt quantitates et contraria videbantur. Superiorem autem locum in summo caeli fastigio accipiebant; inferiorem vero in medio terrae, quo inferius esse non potest Contraria autem inde haec videbantur quod, cum ex eodem genere essent, id est ex quantitate, maxime ab invicem distabant maximoque spatio disiuncta erant. Quam quidem contrarietatis causam adeo vilem Aristoteli videri arbitror ut nec ad eam quicquam responderet. Eadem enim causa et in substantiis ipsis quibus loci ipsi adiacent, posset ostendi, cum tamen certum sit nihil omnino substantiae contrarium esse. Amplius: si ad distantiam spatii respiciamus, iam plura superiora loca ex omni ambitu firmamenti eidem inferior{i} loco esse contraria invenientur. At vero unum tantum unius contrarium esse omnibus constat idque ipse quoque Boethius confirmat in expeditione suprapositae proprietatis, cum scilicet numerum omnino contrarietate privari comprobaret. Rursus: si ad distantiam spatii respiciamus, magis oportebit contraria dici duos superiores locos in ipso ambitu firmamenti sibi recta fronte oppositos quam superiorem et inferiorem: illi enim maiore spatio ab invicem diversi sunt At vero distantia spatii non operatur contrarietatem, sed maxime naturae oppositio: neque enim haec substantia, si ab alia maximo spatio diversa esset, ullo modo ad eam contraria diceretur. ƿ Ex his itaque manifestum est quantitati nihil esse contrarium; quod etiam multorum est aliorum atque ideo proprium quantitatis non est.
Sicut autem contrarietate quantitas caret, sic etiam comparatione, ut in numero patet et caeteris. Sicut enim 'magis unum' non dicitur, ita nec 'magis duo vel tria' potest dici. Unde etiam manifestum est 'magnum' aut caeteras suprapositas dimensiones quantitates non esse. At fortasse videtur comparatio circa locum et tempus consistere, in eo scilicet quod dicitur 'extra exterior', 'intra interior' , 'infra inferior', 'supra superior', 'citra cit{er}ior', 'ultra ulterior'; 'diu' quoque 'diutius' facit ac 'diuturnus' 'diuturnior', quae temporis designativa videntur. Sed potius ista ad Quando, illa vero ad Ubi pertinent, quae etiam quidam habitudinibus, quidam vero positionibus Boethio teste adhibent, 'Superius' enim ad 'inferius' secundum relationem se habere videtur. Herminius vero secundum quamdam positionem 'sursum' et 'deorsum' dici voluit. At fortasse si praedicationem quam ad locum habet, inspiciamus, cum scilicet dicitur locus superior vel inferior, non haec ad Ubi vel ad Situm, id est Positionem, pertinere videbuntur. Quae enim in loco non sunt, nec Ubi nec Positionem, quae etiam secundum locum est, suscipiunt; locus vero ipse in loco non est. Sed sive haec in Ubi, sive in Relationibus, sive in Positionibus locentur, certum est quantitates ad comparationem non venire.
Sed nec hoc quidem earum est proprium, quod substantiis quoque multisque aliis commune est. At vero illud adextremum quantitati proprie attribuit, quod aequale vel inaequale proprie dicitur, alia vero per accidens et gratia horum, ut hic populus illi secundum aequalem numerum aequalis dicitur, vel haec substantia illi secundum aequalem lineam vel superficiem vel aliam eius quantitatem quantitati illius aequalem. Albedo autem caeteraeue qualitates non proprie aequales, sed magis similes dici possunt, quia, sicut aequalitas quantitatis est, ita similitudo qualitatis.
Hactenus de quantitate disputationem habuimus. ƿ
DE RELIQUIS PRAEDICAMENTIS
Nunc ad tractatum praedicamentorum reliquorum operam transferamus eaque post quantitatem exsequamur quae ei naturaliter adiuncta videntur ac quodammodo ex eis originem ducere ac nasci. Haec autem 'quando' et 'ubi' nominibus Aristoteles designat. Quorum quidem alterum ex tempore, alterum ex loco ducit exordium.
DE QUANDO
Est autem quando: in tempore esse, quaedam scilicet proprietas quae ex adiacentia temporis ad substantiam ipsi innascitur personae, tam a tempore ipso quam a subiecta substantia diversa. 'Esse in tempore' diversis modis fortasse intelligi potest, ut videlicet esse dicatur in tempore quod existit aliquo existente, vel ita quod temporis adiacentia{m} suscipiat. At vero posterior {expositio} huic loco maxime congruere {videtur} quod ad ea tantum referri potest quae temporis adiacentia{m} habent; prior vero {expositio} et ad tempora ipsa [expositio] prior videtur et ad Supremas et Divinas Personas, quae in tempore esse denegantur, immo ad omnia deflecti poterit.
Sicut autem plures temporum species considerant, annum, mensem, hebdomadam, diem, horam, momentum, ita et secundum haec plures quando species licet attendere, ut esse in anno vel mense etc., et quaecumque insuper ad interrogationem 'quando' adverbii reddunt, cum videlicet non de tempore, sed magis de adiacentia ex tempore nata quaeritur. Iuxta quod et ipse Aristoteles heri exemplum quando posuit: "quando autem, inquit, ut heri." Quod fortasse exemplum aliquid dubitationis habet, cum videlicet 'heri' rei existentis designativum non videatur. Sicut enim dies hesterna praeterita est ac iam non est, ita et [secundum] quae {in} ea fuera{n}t {secundum} adiacentia{m}, praeterita vide{n}tur, ubi ipsius causa non permanet. Sed fortasse hi qui magis in speciebus rerum naturam quam vocabulorum impositionem attendunt, per 'heri' quamdam praesentem adiacentiam designari {uolunt} quae in ipsa re est, ex eo quod in hesterna die fuerit; ut scilicet ex praeteritis quoque temporibus praesentes retineat proprietates, secundum id ƿ scilicet quod in eis fuit. Saepe autem causis pereuntibus effectus remanere contingit, ut post patrem aut matrem filium vel post infirmitatem qui ab ea infertur pallorem. Videntur autem et ex eodem tempore diversae species quando secundum diversos transitus temporum generari, ut 'heri' vel 'nudiustertius' vel etiam 'cras' secundum idem tempus accipiuntur et illud insuper 'quando' quod cum ipso praesentialiter sit. Veluti in 'hodie' ostendi potest: hesterna enim die cras secundum ipsum dicebamus, hodie vero quamdam adiacentiam, quam quando dicimus, cum ipso fieri simul consideramus; in crastino vero heri secundum ipsum dicebamus, in tertio vero nudiustertius. Sic et aliis succedentibus diebus vel praecedentibus diversae secundum idem species fingerentur uno fortasse individuo. Sic enim heri singulare videturet individuum, quandoquidem ex singulari die praeterita natum est, sicut ipsa dies fuerat, quod etiam eidem contingit subiecto; et hoc quidem clarum est, cum posteriorem et propriam significationem esse in tempore accipimus. Secundum vero aliam species fortasse videntur ac multis inesse, secundum id scilicet quod multa existant die hesterna eadem permanente; singula vero sua diei individua habuerunt. Sicut autem tempus aut quaelibet quantitates contrarietate carent, ita etiam quae ex eis nascuntur, contrarietatem non habent. Comparari autem fortasse videbuntur, sicut de quantitate tractantes meminimus.
DE UBI
Ubi vero in loco esse definimus; unde et ipse Aristoteles: "ubi, inquit, ut in loco." Quoniam autem et quando in tempore esse et ubi in loco determinamus, non incommode hoc loco demonstramus quot modis esse in aliquo accipimus. Boethius autem in Editione Prima super Categorias novem computat: esse scilicet in loco, vel uase, sive in materia ut in subiecto forma esse dicitur, sive ut totum in partibus, vel partes in toto, seu species in genere, vel genus in speciebus, aut ut in imperatore vel quolibet honori praesidente honor ipse dicitur esse, aut ut in fine, ut in beatitudine iustitia. A qua quidem computatione male videtur reliquisse esse in tempore, de quo ipse in sequentibus obiectionem movet, ac male post 'esse in loco' adiunxisse 'esse in uase', nisi forte 'in loco esse' secundum quantitativum locum acceperit, 'in uase' autem secundum substantialem. Sicut autem quando ex adiacentia temporis, ita ubi ex ƿ adhaerentia loci nascitur; tam ab ipso loco quam a subiecta persona diversum.
'Esse autem in loco' secundum 'loci' aequivocationem duobus modis intelligi potest: 'locum' enim modo substantialem, ut domum vel theatrum, intelligimus, modo vero quantitativum, quem corporis circumscriptionem dicimus; de quo in quantitate actum est superius. Secundum autem quantitativum locum Deus incircumscriptus dicitur; secundum vero substantialem ubique esse perhibetur. Similiter et 'esse in loco' dupliciter potest sumi, sive scilicet in loco quantitativo sive substantiali. At vero de substantiali maior est consuetudo, ut Romae esse vel Tarenti vel Antiochiae. Si quis etiam 'Romae esse' sive alia nomina secundum circumscriptionem rei accipia[n]t, non videbitur loca permutare secundum accessum nostrum vel recessum, ut cum {modo} ad eam civitatem, modo ad istam properamus; eamdem enim circumscriptionem eadem corporis mei mensura tenet, sive in hac sive in illa maneam civitate. Quae quidem circumscriptio ita corpori monstrata est adhaerere atque adiuncta esse, ut singulae partes huius singulas partes illius obtineant nec umquam alterum ab altero recedat eademque dimensio utriusque credatur.
Sic itaque idem locus quantitativus permanere videtur, cum de hac civitate ad illam meamus, sicut idem remanet corpus; nec mutari circumscriptio ipsa videtur, nisi per au{g}mentum corporis adiunctivi vel detrimentum. Si itaque 'Romae esse' circumscriptionis nomen accipiatur, oportet ut vel ad horam sit impositum ac quasi sumptum ex praesentia substantialis loci, vel nos confiteri idem simul habere et id quod Romae esse dicitur et quod Antiochiae esse nominatur, cum tamen nullus simul et Romae et Antiochiae possit esse. Si vero 'ubi' ad substantialem locum potius quam ad quantitatisum reducimus, illud annotandum est non omnia corpora loco contineri, ut firmamentum ipsum, ultra quod nihil reperitur. Illud quoque animadvertendum est quod quandoque species secundum eiusdem individui loci possumus intelligere continentiam. Cum enim Roma vel quaelibet civitas una sit vel quaelibet domus, esse tamen in hac civitate vel in hac domo multis esse commune poterit: multi enim simul esse in hac civitate et in hac domo poterunt. In quibus etiam manifestum videtur multas species vel genera ad actus nostros pertinere, secundum id scilicet quod domos fabricamus vel civitates componimus, atque in his fortasse aliud cassari quod omne genus duabus speciebus sufficienter distribui possit, cum scilicet pro operatione nostra specierum numerum vel minui vel augeri contingat.
ƿ Videntur autem nec generalissima esse ubi vel quando, eoquod prima principia non videantur: quae enim ex alio nascuntur, prima non videntur principia, sed ipsa quoque principia habent; ubi autem ex loco, quando autem ex tempore, sicut dictum est, originem ducunt. Sed secundum materiam summa dicuntur principia, non secundum causam; si enim 'principium' secundum causam quamlibet accipimus, poterit substantia aliorum principium dici, in quo omnia alia fiunt, ac dum per ipsam sustentantur, per eam esse habere non dubitantur.
Solet autem a multis in admiratione ac quaestione deduci cur magis ex loci vel temporis adiacentia praedicamenta innascantur quam ex adhaerentia aliarum specierum sive generum. Tam bene enim 'qualiter' unius nomen generalissimi videretur, sicut 'ubi' vel 'quando', cuius quidem species bene vel male dicerentur, sicut 'quando' 'heri' vel 'nudiustertius', vel 'ubi' 'Romae' vel 'Antiochiae esse'. Si quis autem qualiter dicat, nihil aliud quam qualitatem demonstrare {videtur}, et ubi dicimus nihil aliud quam locum designare, vel quando nihil aliud quam tempus. Unde et earum definitiones recte vel in loco esse vel in tempore dicimus, quae, si grammaticae proprietatem insistamus, nihil aliud a loco vel tempore diversum ostendunt, in quibus tantum loci vel tempora ponuntur cum praepositionibus ipsorum, quas e{am}dem significationem cum casibus quibus apponuntur, constat obtinere: cum enim dicimus 'in domo', non aliud per 'in' quam per 'domo' designatur.
Videntur itaque magis pro nominibus accipienda esse 'esse in loco' vel 'esse in tempore' quam pro definitionibus. Haec autem generalissima ipsa, ut arbitror, comparationis necessitas meditari compulit. Cum enim quantitates non comparari constaret, non poteramus comparationem diu vel diuturni vel extra ad tempus vel locum reducere; indeque maxime {arduum} inveniri praedicamenta arbitror ad quae illa reducantur. Ac de his quidem praedicamentis difficile est pertractare quorum doctrinam ex auctoritate non habemus, sed numerum tantum. Ipse enim Aristoteles, in tota praedicamentorum serie sui studii operam nonnisi quattuor praedicamentis adhibuit, Substantiae scilicet, Quantitati, Ad aliquid, Qualitati; de Facere autem vel Pati nihil aliud docuit, nisi quod contrarietatem ac comparationem susciperent. De quibus quidem Boethio teste ipse in aliis operibus suis plene perfecteque tractaverat. De reliquis autem quattuor, Quando scilicet, Ubi, Situ, Habere, eo, inquit,{quod} manifesta sunt, nihil praeter exempla posuit. Manifesta autem haec quattuor vel inde dixit quod ex ƿ aliis innascantur, vel ex eo quod in aliis operibus suis de his satis tractatum sit; de ubi quidem ac quando ipso quoque attestante Boethio in Physicis, de omnibus qui{dem} altius subtiliusque in his libris quos Metaphysica vocat, exsequitur. Quae quidem opera ipsius nullus adhuc translator latinae linguae aptavit; ideoque minus natura horum nobis est [in]cognita.
DE SITU
Situs quoque, quem Positionem nominamus, ex loco nasci videtur. Situm enim accipimus secundum modum subsistendi in loco, ut iacere, stare, sedere. Ubi vero diximus simpliciter secundum hoc quod in loco est, Situm autem accipimus secundum modum se habendi in loco. Unde etsi ex loco utrumque ducat exordium, magna tamen eorum differentia apparet. Quod itaque quaelibet substantia iacens aut stans aut sedens dicitur, ex quibus{dam} adiacentibus positionibus venit, a quibus haec denominativa esse Aristoteles in tractatu Ad aliquid docet, cum enim Positionem quoque Relationibus secundum platonicam definitionem adiungeret. "Est autem, inquit, accubitus et statio et sessio positiones quaedam positio vero Ad aliquid est; iacere autem vel stare vel sedere ipsa quidem non sunt positiones, denominative vero ab his quae dictae sunt positionibus nominantur"; ex quibus quidem verbis magna solet esse dubitatio. Cum enim iacere et stare positiones esse concedantur, a positionibus ipsa denominative non dicuntur. Unde et in expositione Situs ipse quoque ait Boethius: "sed quoniam omnis res quae ab alio denominatur, aliud est quam {id} ipsum a quo denominata est, ut aliud quid grammaticus atque grammatica, quamvis grammaticus a grammatica denominetur, ita cum sit Positio relativa, quicquid denominative a positionibus dicitur, hoc relativorum genere non continetur. Positio autem ipsa relativa est, positum vero est a positione denominatum. Statio enim cuiusdam" (id est stantis) "statio est. 'Stare' vero, quoniam a 'statione' dirivatum est, non ponitur in eodem genere in quo 'statio' fuit."
Ex his itaque quae in enspositione Situs Boethius ponit, manifestum est iacere et stare non idem esse cum positionibus a quibus denomina{n}tur. Unde 'iacere' et 'stare' potius sumpta quasi 'stans' et 'iacens' accipienda sunt ƿ quam substantiva specierum positionis nomina, tamquam scilicet ipsae personae iacentes et stantes a positionibus ipsis quas habent, denominative dicantur. Sed dicitur quod de ipsis substantiis intelligi non possit, immo ipsos situs a positionibus denominative dici manifeste monstravit, cum ait: "dictum est autem et de Situ in his quae Ad aliquid sunt, quia denominative a positionibus dicitur." Unde quidam (quorum unus, memini, Magister noster erat) 'positionis' nomen ad qualitates quasdam aequivoce detorquent atque etiam ipsarum nomina specierum 'statio', 'sessio' etc., a quibus ipsos situs denominari dicunt tamquam a quibusdam proprietatibus suis, ita quidem ut sessio situs a /82.l0/ sessione qualitate denominari dicatur. Sic et in aliis. Ipse autem insuper Boethius adiungit situs ipsos a positionibus ideo denominari ostendi, ut eos per hoc a relativis separet, quibus ipse Aristoteles Positiones qualitates secundum Platonem adiunxerat. Ipse tamen Aristoteles situs ipsos a relativis non exclusit, sed cum positiones relativis adiunxisset, situs ab ipsis denominari tantum ostendit.
Neque enim conveniens erat, ut a relativis per positionem excluderentur quae tam bene relativis sicut positio poterant adiungi. Omnes enim formae ad sumpta sua secundum Platonem possunt relative assignari. Sicut enim dicitur positio positi positio de qualitate si qua situm ita etiam de Situ vel speciebus eius potest dici. Ipse quoque Boethius falsum protulit argumentum, cum ea quae denominantur ab aliis, in eodem genere non posse contineri perhibuit, quippe albedo et a claritate clara denominative dicitur et sanitas a bonitate bona et omnia Qualitari supponuntur.
Primam itaque sententiam magis commendamus quam nouam denominationem secundum nouam vocabuli impositionem fingamus. Ipsas itaque stantes vel iacentes personas denominative dici concedimus a statione vel sessione positionibus, id est sitibus. Quod autem opponitur quod Aristoteles in Situ repetit ea quae de Situ in Ad aliquid dixerat, cum ait: "dictum est autem et de Situ in his quae Ad aliquid sunt, quoniam denominative a positionibus dicitur", nihil obest si subiecta ipsa quae breviloquus tacuit hoc loco et in Ad aliquid posuit, subintelligamus, iacere scilicet, stare, quae sumpta sunt substantiarum nomina. Quod itaque in Ad aliquid de Situ dixerat, cum scilicet ostendit situs ipsos denominativa habere iacere, stare etc., idem et in Situ repetiit.
DE RELATIVIS
'Ad aliquid' nomen multis modis accipimus: modo enim ipso in rebus, modo in vocibus utimur. Est autem vocum nomen secundum hoc quod ipsas relationes nominat; horum videlicet nominum: 'paternitas' 'filiatio' ac caeterorum; in rebus autem multipliciter accipitur. Plato enim omnia illa ad aliquid esse voluit quaecumque ad se invicem assignari per propria nomina quoquo modo possent falsa constructionis regula, secundum quam quidem significationem ipse Aristoteles ex Platone mutuasse creditur illam definitionem quam primam posuit ac postea correxit. Cum videlicet talia ad aliquid dici monstravit quaecumque hoc ipsum quod sunt aliorum dicuntur vel quamodolibet aliter ad aliud, id est quaecumque ad se invicem per nomina sua assignantur vel genitivo vel quolibet alio casu sive praepositione, hoc ipsum autem quod sunt, hoc est per propria nomina, determinavit, eoquod alias assignationes ad relationes nullas accipit. Ut si bos hominis possessio dicatur, non bos quidem hominis, non ideo bos Relativis adiungitur; secundum quam quidem Platonis definitionem formas secundum significationem ad formata sua ad aliquid convenit nominari. Sicut enim dicitur disciplina disciplinati disciplina, ita etiam reciprocari potest disciplinatum disciplina disciplinatum. Accipitur quoque 'ad aliquid' nomen in designatione rerum quae relationibus informantur, ut Socratem Boethius ad aliquid vocat, secundum id quod paternitate aut aliqua relatione informatur et tunc quidem sumptum est a Relatione vocabulum.
Proprie autem et substantive in designatione ipsarum relationum accipitur tamquam huius praedicamenti generalissimum cuius ea est definitio quam Aristoteles ad correptionem platonicae ita protulit: "sed sunt, inquit, ad aliquid quibus est hoc ipsum esse ad aliud quodammodo se habere", id est quorum essentiae ita ad invicem sese habent, ut non solum in subiectis suis simul naturaliter consistant, verum circa ea ad se invicem referuntur ac secundum se subiecta ipsa ad invicem faciunt respicere, ut sunt paternitas et filiatio, seruitium et dominium atque alia multa. Quae quidem Aristoteles in tractatu Ad aliquid ad correptionem platonicae definitionis et simul esse natura docuit et ad se invicem secundum eorum in quibus sunt, relationem habere mutuam conversionem, ut videlicet et pater gratia filii et filius gratia patris intelligatur existere; nec quidem filius possit esse sine patre nec pater sine filio.
ƿ Non dico quidem quin substantia patris absque substantia filii vel essentia filii absque essentia patris subsistere queat in suae proprietate personae vel in natura substantiae (ut Anchises absque Aenea vel econverso), sed in proprietate relationis, easque se{paratim} posse esse denego, ut nulla videlicet substantia in proprietate patris esse queat, nisi aliqua sit in proprietate filii, et si qua filiationis formam susceperit, simul et aliquam formam paternitatis necesse est indui; et hoc est alterna eorum reciprocatio, ut et ille qui pater est, paternitatem respectu filii tantum habeat, et qui filius est, filiationem respectu patris.
Unde et eorum quoque nomina quae secundum illas proprietates imposita sunt, ad se invicem reciprocantur; pater enim filii pater et filius patris filius proprie dicitur. Sed haec, ut Aristoteles docuit, reciprocatio constructionis aliquando fit casu, aliquando praepositione. Casu quidem ut in supraposito exemplo; praepositione quidem veluti cum dicitur magnum ad paruum magnum et paruum ad magnum paruum. Quae vero casu fiunt aliae eodem, ut supraposita, aliae dissimili, ut istae: 'disciplina disciplinati disciplina', 'disciplinatum disciplina disciplinatum'. Harum enim alia fit genitivo, alia ablativo, quae tamen Aristoteles secundum platonicam definitionem, quam praeposuit, relativa vocavit, cum sciret disciplinam qualitatem esse, ut in praedicamento qualitatis ex speciebus eius quas qualitates ostendit, convincit. Ubi etiam ipse platonicam de relativis definitionem manifeste deridet et improbat, cum species eius generis qualitates ostendit esse quod in Ad aliquid Plato recipiebat: est enim impossibile genus alteri praedicamento quam species supponi. Est autem ea ({quae}, ut Boethius meminit, a Platone creditur proferri) relativorum definitio illa quam ipse etiam Aristoteles in Ad aliquid praeposuit. "Ad aliquid, inquit, talia dicuntur quaecumque hoc ipsum quod sunt aliorum dicuntur vel quomodolibet aliter ad aliud," id est quaecumque per propria nomina in constructione assignantur ad alio{s} sive per genitivum sive per quemlibet alium casum seu etiam per praepositionem.
Possunt autem fieri quaedam rerum assignationes ad alias per alia nomina quam per propria, ut bos hominis possessio, non hominis bos dicitur et Socrates magister Platonis, non Socrates Platonis dicitur. Haecque quidem assignatio relationem, et secundum Platonem, non exigit, sed ea quae per idem fit nomen, ut 'pater filii pater'. Hocque intelligi voluit, cum ait quod "hoc ipsum quod sunt aliorum dicuntur," id est per eadem nomina sua per quae subiciuntur, ad alia assignantur; secundum quam quidem definitionem Aristoteles omnes formas relationes innuit esse et ƿ quasdam substantias. Possunt enim quaelibet formae ad sua formata per nomina sua quoquo modo assignari, ut 'disciplina disciplinati disciplina' et 'albedo albi albedo' et 'album albedine album' et 'disciplinatum disciplina disciplinatum'.
Et quaedam etiam ad duo videntur assignandae, ut sensus et scientia: potest enim dici scientia scientis vel scibilis scientia et sensus sensati vel sensibilis sensus; sed ad hoc quidem assignatur secundum hoc quod ex eo est, ad aliud vero secundum hoc quod in eo est. Nam 'sensibile' vel 'scibile' passive Aristoteles accepit, id est ea quae sentiri vel sciri possunt, quae a quibusdam potentiis sumpta sunt, ad quae etiam secundum Platonem videntur assignari. Sicut enim dicitur scibile scientia scibile, ita etiam videtur bene dici scibile scibilitate scibile ac magis etiam proprie, cum hoc sit propria forma scibilis, ut iam videlicet contingat secundum Platonem idem duo relativa habere aut fortasse etiam plura. Nam sicut scientia ad scibilem vel potentem sciri refertur, quare non etiam ad pote{n}tem scire? Sicut enim actus potentiae de passione ex scientia contingit, sic etiam actus potentiae de actione.
Sed potius Aristoteles illud secundum Platonem assignavit relativum scientiae, ex quo facilius poterat inconveniens secundum proprietatem relativorum ostendere, cum videlicet ea non simul esse in natura ostenderat, sed ipsum scibile scientiam praecedere. Prius enim ipsa res scibilis est, id est potens sciri, quam scientia de ipsa habeatur, ut omnia illa quae ante creationem hominis vel animalis fuerunt, iam quidem scibilia erant, id est potentia sciri, cum nondum tamen eorum scientia in aliquo esset, quippe nullus adhuc hominum creatus erat, cum iam scilicet, ut Aristoteles ait, ipsa consisterent elementa, quae sciri quantum ad se poterant, nondum posita in constitutione animalis.
Contingebat quoque secundum illam defnitionem platonicam, ut Aristoteli visum est, quasdam substantias ad aliquid esse, ut sunt illae quae partes sunt vel instrumenta, ut manus, caput, ala, remus. Manus enim manuti manus dicitur et manutum manu manutum. Sic quoque et caput ad capitatum et ala ad alatum et remus ad remitum assignari et reciprocari possunt. Unde et ea contingebat relativa esse et ita quasdam substantias esse {ad} aliquid; quod impossibile erat, cum videlicet ipse Aristoteles docuisset in eodem Praedicamentorum Libro generum diversorum et non subalternatim positorum non easdem posse esse vel species vel differentias. Quae vero generalissima sunt genera, cum suprema sint et ƿ prima principia, sibi supponi nequeunt, sed ita in discretione propriae naturae disiuncta, ut numquam eiusdem essentia{e} possint esse. Unde quaecumque unum fuerit alterum impossibile est esse. Cum sit itaque ala ad aliquid, non potest esse substantia. Nec dico quidem relationes ipsas non posse substantias informare, sed non posse substantiam esse. Ipsa enim paternitas vel filiatio, quae ad aliquid dicuntur, ipsa informant substantia{m} (quae inde vel pater vel filius dicitur), sed ipsa non possunt effici substantia.
Cum itaque Aristoteles tot inconvenientia sequi conspiceret ex ea definitione relativorum quam Plato nimis laxam dederat, ausus est errorem magistri {c}orripuisse et eius magister fieri cuius se fuisse discipulum recognoscebat. "Sed sunt ea, inquit, potius ad aliquid quibus (est) hoc ipsum esse ad aliud se habere", ut supra expositum est. Quae quidem ab alia in eo maxime diversa creditur quod hanc Aristoteles secundum rerum naturam protulit, illam vero Plato secundum constructionem nominum dedit. Unde ille dixit 'dicuntur' ad constructionem vocum respiciens, iste vero 'esse' posuit, rerum proprietatem veracius intuens. "Prior vero, inquit Aristoteles, definitio omnia sequitur," id est comitatur, "relativa;" sed non in eis confert esse ad aliquid, cum sit scilicet continentior.
Plura enim sunt quae quodammodo ad alia possunt assignari, quae relativa non sunt, ut in suprapositis continetur, cum videlicet esse unius ex esse alterius non pendeat. Est enim, ut Aristoteles docuit, esse relativorum habere se ad aliud, id est ipsa proprietas secundum quam ipsum subiectum ad alterum respicit, ipsa est relatio, ut paternitas, quae hanc substantiam cui adiacet, ad illam cui filiatio inest, respicere facit, secundum id scilicet quod hic est illius pater. Multa vero ad alia possunt quoquo modo assignari, nec tamen eorum sunt relationes, ut ala alati, quod potest dici non secundum relationem, sed secundum possessionem, et remus remiti non secundum relationem, sed secundum coaptationem et apparatum. Sicut enim Aristoteles in praedicamento relativorum docuit animal non bene ad caput, vel navem ad remum secundum relationem assignari, (eo videlicet quod multa animalia sine capitibus essent vel multae naves quae remis non egerent, sed solo conto regerentur), ita etiam ex eodem loco innuit nec etiam alam ad alatum nec remum ad remitum bene referri, sicut Plato voluisse creditur, cum saepe nec alae sint alatorum nec {remi} remitorum. Ala enim abscissa nullius est alati, vel remus absconditus nullius remiti.
ƿ Secundum ergo relationem ea tantum ad alia possunt assignari quorum, ut dictum est, essentia ex se invicem pendet, ut sunt quaelibet relativa. Secundum autem possession, multa quoque alia habent assignationem ad alia, ut bos meus dicitur, id est, mei, non quidem {quod} secundum suam essentiam, ut videlicet ex essentia bovis, ad me respiciat, sed ex possessione mihi sit subiectus. Platoni autem imponunt eum in definitione illa non solum veram et propriam relationis assignationem accepisse, sed quamlibet, ut etiam in Ad aliquid ipsae possint substantiae includi; largior est itaque illa definitio quam nomen 'ad aliquid'. Unde et Aristoteles ait eam sequi quidem omnia relativa, sed non conferre eis esse ad aliquid.
Sunt autem qui, quemadmodum platonicam definitionem nimis laxam vituperant, ita et aristotelicam nimis strictam appellant. Dicunt enim eam neque relationi generalissimo neque individuis eius posse aptari, sed tantum speciebus ad aliquid sive subalternis sive specialissimis. Relationi quidem generalissimo convenire non potest, eo videlicet quod ipsa non habeat ad quod possi[n]t referri, neque videlicet in suo praedicamento neque in alio. In alio quidem non potest habere, cum non sint in aliis praedicamentis relativa; in suo quidem non habet, cum sit natura prior omnibus {his} quae continet. Unde illam definitionem Aristotelis nullomodo Ad aliquid generalissimo convenire iudicant; sed neque individuis relationibus, ut huic paternitati vel huic filiationi. Si enim, inquiunt, haec paternitas haberet suum esse habere se ad aliud, veluti ad hanc filiationem, et iam utique habere se ad hanc filiationem substantiale esset huic paternitati, quare etiam paternitati. Quicquid enim substantiale est individuo, est substantiale speciei, cum videlicet tota sit individui substantia. Quod si paternitatis specialis substantia esset habere se ad hanc filiationem, utique hac filiatione destructa omnino ipsa species perimeretur.
Amplius: si, inquiunt, individua referri diceremus, saepe contingeret idem relativum multorum esse, ut in homine habente plures filios, qui unam paternitatem respectu omnium habet, vel in filio habente patrem et matrem, qui unam filiationem habet respectu utriusque. Videntur insuper {inde} individua non posse in definitione aristotelica includi, quod ipse dixerit priorem definitionem quam Plato dederat, omnia sequi relativa: oportet enim secundum eam ipsa quoque individua per propria nomina ad se invicem reciprocari, sed nequaquam constructionis proprietas patitur dici: 'hic pater huius filii hic pater'. Neque Prisciano auctore genitivi casus a singularibus nominibus possunt ƿ regi, sed cum dicitur 'Marcia Catonis', 'uxor' oportet subintelligi; cui etiam congruit quod Aristoteles negavit omnes primas substantias ad aliquid videri, cum quaedam secundae videntur secundum constructionis assignationem. Neque enim in his constructionem valere ullo modo vidit; quod enim manus non dicitur alicuius quaedam manus, sed alicuius manus, et quoddam caput non dicitur alicuius quoddam caput, sed alicuius caput; ac si aperte ostenderet constructione{m} quidem communis et specialis ad genitivum valere, non singularis. Unde etiam ipsa individua referri non videntur nec ipsa quoque in definitionem aristotelicam venire; unde et Aristoteles de imperfectione restrictionis, sicut Plato de acceptione nimiae laxitatis, culpabilis videtur; uterque enim modum excesserit atque hic quasi prodigus, ille tamquam auarus redarguendus.
Sed et si Aristotelem, Peripateticorum Principem, culpare praesumamus, quem amplius in hac arte recipiemus? Dicamus itaque omni ac soli relationi eius definitionem convenire ipsique Relationi generalissimo; circa ipsa quoque eius individua idque quod est omni ei convenire. Si enim individuis aptari non posset, nec utique speciebus essentiae. Neque enim substantia specierum diversa est ab essentia individuorum, sicut in Libro Partium ostendimus, nec res ita sicut vocabula diversas esse contingit. Sunt namque diversae vocabulorum in se essentiae specialium et singularium, ut 'homo' et 'Socrates' et 'Plato', sed non ita rerum diversae sunt essentiae. Unde illam rem quae est Socrates, illam rem quae homo est, esse dicimus; sed non illud vocabulum quod est 'Socrates', illud quod est 'homo'. Unde quod in re speciali contingit, et in ipsius individuis necesse est contingere, cum videlicet nec ipsae species habeant nisi per individua subsistere nec in ea quae informant et ad invicem faciunt respicere, nisi per individua venire; quia enim haec paternitas huic homini advenit, et paternitatem homini necesse est advenire. Magis etiam propria ipsa individua referri videntur quam ipsae species, cum saepe relatione{m} in speciebus deficere videmus quam in individuis tenemus, ut in aequali et simili et inaequali et dissimili. Neque enim aequalitas vel similitudo vel caetera ad alias secundum relationem species assignantur, sed ad se ipsas gratia individuorum; aequale enim aequali aequale dicitur, et simile simili simile.
Sunt tamen qui aequale et inaequale, simile et dissimile inter qualitates contrarias recipiant, ex eoque ea contraria comprobant quod privatoriis vocabulis designantur, ut aequale inaequale, par impar, ƿ quod omnino respuimus. Si enim contraria essent in eodem et in diversis respectibus, ut idem mons ad diversos montes et magnus respectu huius et paruus respectu illius dicitur, sic quoque idem homo ad diversos et aequalis et inaequalis dicitur; unde ea non esse contraria relinquitur. Amplius: si aequale et inaequale esset contrarium, oportet ipsum sicut inaequale comparari: quae enim contraria sunt eorum quae comparantur, necesse est et ipsa comparari. Inaequale autem comparari Aristoteles docuit, aequale vero comparari non potest: nullum enim au{g}mentum vel detrimentum aequalitas recipit. Ubi enim in altero augmentum vel detrimentum superabundaverit, aequalitas constare non poterit. Sed nec ea quae secundum aequalitatem veniunt, proprie comparari possunt, ut planum et plenum. Planum enim dicitur secundum hoc quod partes aequaliter iacent; impleri autem aliquid alio non potest, nisi implentis substantia capacitati impleti adaequatur.
Unde non proprie vel plenus plenior vel planus planior dici potest. Cum autem aequale ad aequale referatur, non contingit diversas esse species, sed diversa speciei eius individua: ex hac enim aequalitate iste ad illum et ex illa iste ad istum dicitur aequale. Et cum quaelibet substantia multis aliis secundum aequalitatem conferatur, quot in aliis erunt aequalitates, tot in ipsa eadem quae ad eas respicit, oportet intelligi. Similiter et de paternitate et de aliis relationibus, ut videlicet cum idem sit pater diversorum, quot sunt in diversis filiationes, tot erunt in ipso paternitates. Quod quidem ex eo rationabiliter videtur, quod primogenito filiorum nato ad eum solum pater respiciebat; secundo autem nato iam non ad priorem tantum ex paternitate respicit, sed etiam ad secundum. Nato itaque secundo filio quidam in patre respectus factus est qui prius non erat, id est alia paternitas, quae etiam illo filio defuncto in patre ipso peribit. Ac si quidem plura non erunt eiusdem relativa, sed una tantum relatio unius erit, horum autem relativorum quae individua sunt, oppositio non solum non est in respectu, verum non etiam in adiacentia. Non enim haec paternitas et illa ad quam refertur filiatio in eodem poterunt esse.
Quod autem opponitur de constructione relationis singularium nominum, nihil obest: etsi enim genitivo non possit fieri, alio tamen modo potest assignari, ut videlicet dicamus: 'hic pater ad hunc filium hic pater' vel quolibet alio modo, dum hanc paternitatem gratia illius filiationis existere monstramus. Vel si constructionem quoque specialis nominis velimus servare, illud Aristotelem intellexisse tantum quantum ad species ƿ dicamus quod scilicet dixit priorem definitionem omnia relativa sequi. Illud quoque quod dicitur: substantiale esse speciei quicquid est individuo substantiale, nihil obest: de formis enim substantialibus est accipiendum. Non enim sicut species a generibus differentiis abundant, ita individua speciebus. Illae enim solae differentiae Socratem constituunt quae hominem faciunt, veluti rationalitas, mortalitas et caeterae, quae quidem universales sunt, non singulares; nam fortasse haec rationalitas Socrati substantialis {est}, non homini. Quod itaque omnes formae quae individuis substantiales sunt, substantiales etiam sint speciebus secundum species, non secundum individua, absque omni calumnia dici potest. Si qua vero de speciei aut individuorum natura hic minus dicta sunt, in Libro Partium requirantur.
Solet autem in quaestione illud duci, utrum relationes ad se per sumpta tantum nomina referantur, sive etiam per substantiva, utrum scilicet, quemadmodum dicimus 'pater filii pater', ita etiam dicamus: 'paternitas filiationis paternitas'. Sed mihi quidem nihil videtur sonare haec constructio substantivorum. Rationem quidam praetendunt ut valeat; aiunt enim ipsas relationum essentias ex sua subsistentia sese exigere, et quod ipsa subiecta sese respiciant aut ad se invicem secundum eas referuntur, ex eis habere. Unde et ipsas id principaliter oportet tenere et ad se invicem substantias earum referri; unde etiam recta videtur substantivorum nominum relatio quae eas in essentia designant. Illud quoque quod in tractatu Oppositorum Aristoteles ostendit visum et caecitatem non esse relativa,-eo scilicet quod non referantur ibi quae relatione{m quae per} substantivum nomen ponunt-, dicens: "visus non est caecitatis visus," id confirmare videtur quod etiam per substantiva nomina relationes fieri debeant. Alioquin aeque posset monstrari, quod paternitas et filiatio non essent relativa,vel quaelibet aliae relationes.
Sed bene quidem Aristoteles per ipsam substantivorum relationem convincit ea relativa esse, cum illa potius in istis videntur recipienda quam illa quae per sumpta fiere{n}t, hoc modo: 'caecus vilentis caecus', vel 'uidens caeci videns'. Istam enim nullo modo valere patebat, sed illa quodammodo videbatur idonea quae per substantiva proponebatur, ex ea videlicet affinitate, quod per substantiva illa fieri soleat assignatio quae fit per superius nomen sic: 'caecitas visionis est privatio' vel 'uisio habitus caecitatis', quam statim subiunxit: "sed privatio quidem, inquit, visionis, {caecitas dicitur}" "caecitas vero visionis non dicitur" adde; etiam Cum dixisset: "uisus non est caecitatis visus," adiunxit: "nec ullo alio modo dicitur ad ipsum," id est vel etiam per adiectiva nomina, quod quidem ideo praetermisit, ut dictum est, quia clarum erat. Illud etiam non satis cogit per substantiva quoque nomina fieri relatione{m}, quod scilicet in sua substantia relationes dicuntur suamque ex se ad invicem essentiam habent, sicut nec illud quod albedo in sua essentia forma est corporis, exigit ut in sua essentia de ipso praedicetur. Et nos quidem fortasse idoneam de substantivis quoque nominibus relationem possumus componere, sed {non} iuncta per genitivum, ut dicamus: 'paternitas filiationis paternitas', sed ita potius: 'paternitatis essentia ex filiatione pendet et subsistentia filiationis ex paternitate' vel quolibet alio modo. Sic quoque et per substantivum nomen albedinis praedicationem albedinis de corpore in adiacentia possumus ostendere, ut ita dicamus: albedo adiacet corpori vel informat corpus.
Haec quidem de relativis Aristotelem plurimum sequentes diximus, eo scilicet {quod} ex eius operibus latina eloquentia maxime sit armata eiusque scripta antecessores nostri de graeca in hac lingua transtulerint. Qui fortasse, si et scripta magistri eius Platonis in hac arte novissemus, utique et ea reciperemus nec forsitan calumnia discipuli de definitione magistri recta videretur. Novimus etiam ipsum Aristotelem et in aliis locis adversus eumdem magistrum suum et primum totius philosophiae ducem, ex fomite fortassis inuidiae aut ex auaritia nominis {vel} ex manifestatione scientiae, insurrexisse, quibusdam et sophisticis argumentationibus adversus eius sententias inhiantem dimicasse, ut in eo quod de motu animae Macrobius meminit. Sic quoque et hic fortasse oblita est ipsius corrosio, cum vel non aeque impositionemnominis 'ad aliquid' secundum eum accepit vel prave definitionis sensum exposuit prauaque exempla ex se adiecit, ut quod emendare posset inveniret.
Sed quoniam Platonis scripta in hac arte nondum cognovit latinitas nostra, eum defendere in his quae ignoramus, non praesumamus. Unum tamen confiteri possumus: si attentius platonicae definitionis verba pensentur, eam ab aristotelica non discrepare sententia. Nam in eo quod dixit: 'quae hoc ipsum quod sunt aliorum dicuntur', non tam visus ƿ ad vocalem constructionem, ut aiunt, respexisse, quantum ad naturalem rerum relationem. Cum enim ait 'hoc ipsum quod sunt', essentiam demonstravit, non vocabulum. Neque enim ipsa res ipsum est vocabulum; nec vocabulum rei esse dici potest, sed rei essentiae demonstratio; quod vero posuit 'dicuntur', nuncupativum est verbum quod vim habet substantivi, ac si videlicet diceret: 'sunt'.
Cum ergo dixit: 'quae hoc ipsum quod sunt aliorum dicuntur' , non quamlibet assignationem, sicut volunt, accepit, sed propriam relationem monstravit. Illa enim assignatio unius ad alterum, quae secundum substantiam fit, propriam rerum ostendit relatione{m}. Unde haec assignatio 'bos hominis bos', non est secundum relationem neque bos in eo quod bos est, hominis dicitur, sed in eo quod ab ipso possidetur. Ex possessione ergo hoc habet quod hominis dicitur non ex substantia propria; ex accidenti casu quidem et quasi non ex natura. Unde huiusmodi assignatio in relationem non venit, cum non sit in substantia respectus, {sed} in natura comitatio, nec unius substantia ex subsistentia alterius pendeat, quippe et absque {assignatione} eorum substantias integras esse contingeret. Talis itaque videtur sententia platonicae definitionis: ea dicuntur ad aliquid quae hoc ipsum quod sunt aliorum dicuntur id est: quorum substantia ex altero pendet, ut paternitas et filiatio, quarum essentiae ex se mutuo consistunt.
Videntur quidem verba sonare relationem genitivorum esse in substantivis quoque nominibus, quod nos superius negavimus; sed potius sensus quam verba pensandus est; vel possumus illud quod dixerat 'aliorum' correxisse per illud quod subiunxit: 'vel quomodolibet aliter',ac si diceret: si non per genitivum, qui in 'aliorum' intelligitur, referuntur in essentia, quocumque modo aliter ad se dicantur, dummodo ostendatur eorum ad invicem relatio. Opponitur autem de appositis exemplis, quod non essentiae relationem sed adiacentiae demonstrant, veluti cum dicitur: 'pater filii pater'. Nec ista quidem pro exemplis sed pro comprobatione recipimus. Ubi enim ipsae substantiae ex ipsis relationibus se respiciunt, patet eas relationes esse. Cum enim dicimus: 'pater est pater filii, {ipsamque patris substantiam in eo secundum quod pater est, ad filium respicere dicimus, ipsarum essentias relationum ex se pendere manifestum est; cumque dicimus: 'pater est pater filii'}, relationem notantes, maxima vis in nomine 'patris' est attendenda, ut in eo quod pater est filii esse intelligatur; alioquin simplex esset assignatio, non relatio, veluti cum dicitur 'bos hominis'.
Atque de relativis sufficiant haec. ƿ

DE QUALITATE

DE QUALITATE
{QUOT MODIS VOX 'QUALITATIS' SUMATUR}
'Qualitatis' quoque vocabulum plures habet significationes, sed quas magis in consuetudinem ducimus, duae sunt, cum videlicet vel omnium formarum nomen accipitur, secundum quod Priscianus omne nomen significare substantiam cum qualitate voluit, vel earum tantum quae in praedicamento continentur. Quarum quidem descriptionem Aristoteles praemisit cum ait: "qualitatem vero dico secundum quam qualem dicimus;" 'qualis' enim nomen nonnisi a qualitate generalissimo sumptum accipimus. Unde si quaeratur qualis sit Socrates, non "pater" vel "sedens" respondemus, immo "rationalis" vel "albus" vel quodlibet aliorum nominum praesentis praedicamenti formas determinantium. Harum autem annumerationem quadrifariam ipse posuit, cum aliam earum maneriam habitum vel dispositionem vocavit, aliam naturalem potentiam vel impotentiam dixit, aliam passibilem qualitatem vel passionem nominavit, aliam formam et figuram quibusdamque aliis comprehendit. Nunc autem singulas ordine exsequamur.
DE HABITU ET DISPOSITIONE
In prima autem maneria, quam nomine habitus et dispositionis comprehendit, omnes illas qualitates inclusit quae subiectis suis per applicationem ipsorum innascuntur, ut scientiae ex exercitio et quaecumque ex aliqua nostrae applicationis actione veniunt, veluti virtutes, calor aliquis vel frigus sive etiam color, sanitas vel aegritudo atque alia multa. Harum qualitatum, quae scilicet per applicationem veniunt, illas habitus nominamus quae postquam insunt, difficile possunt removeri nec a subiecto facile queunt expelli, ut sunt scientiae vel virtutes; dispositiones vero eas quae leviter expelli possunt, ut calor aut frigus, sanitas vel aegritudo, nisi forte quandoque et ista per temporis longitudinem in habitum vertantur. Saepe enim infirmitates videmus accidere quae dum recentes sunt, facile eas medicina expellere posset; ubi autem diuturnitas eas in consuetudinem vertit, insanabiles factae sunt.
Solet quoque 'dispositionis' vocabulum largius accipi, ut scilicet omnes primae maneriae qualitates {dispositiones} nominent, secundum id scilicet quod disponuntur, id est applicantur, subiecta ipsarum ad eas suscipiendas. Unde et ipse Aristoteles subiunxit: "sunt autem ƿ habitus dispositiones etiam, dispositiones vero non necesse est esse habitus; qui enim retinent, et quodammodo dispositi sunt ad ea quae habent vel peius vel melius; qui autem dispositi sunt, non omnino retinent habitum." In quibus quidem verbis nihil aliud ostendi voluit nisi 'dispositionis' nominis aequivocationem ad totam quoque maneriam qua prius in parte ipsius usus fuerat, an{te}quam opposita habitum ac dispositionem posuerit, cum hoc facile a subiecto removeri, illud vero difficile posse separari dixerit. Hic autem 'dispositionis' vocabulum aeque habitus et dispositionis prioris, quae habitui opposita erat, nomen protulit; secundum quam significationem bene omnem habitum dispositionem dixit, nec econverso omnem dispositionem habitum. Sunt autem nonnulli qui aequivocationem nominis 'dispositionis' non accipiant, sed cum in prima quoque significatione ipsum retineant, sententiam mutant atque id in verbis suprapositis intelligi volunt quod omnes habitus prius, dum recentes sunt, facile a subiecto separari possunt atque inde habitus /94.l5/ nominari; non autem omnes dispositiones in habitum verti contingit. Sed haec profecto sententia liquide falsa apparet. Multa enim per applicationem nostram veniunt quae statim ex quo sunt immobilia permanent, ut caecitas, quae ex aliqua nostrae actionis causa contingit. Sicut enim nec ex diu{tu}rnitate in habitum transit, ita nec ex novitate in dispositionem. Sed ex hoc potius habitus nominatur, quod difficile in natura sua mobilis est nec nisi grandi causa expellendus, dispositio vero, quod facile possit removeri. Unde etsi statim ex quo habitus inest, grandis eum causa a subiecto expelleret, non minus tamen {habitus} dicendus fuerat, quod in natura immobilis erat. Dispositio vero aeque et ea quae a subiecto numquam recedit dici debet, si in natura facile possit separari. Unde in istis potius ad naturam permanentiae quam ad temporis quantitatem aspiciendum est. In passione vero et passibili qualitate, econtrario; de quibus in praesenti tractemus.
DE PASSIBILI QUALITATE SEU PASSIONE
Haec autem huiusmodi sunt quod in his in quibus sunt subiectis vel ex aliis inferuntur atque innascuntur qualitatibus vel alias inferunt. Inferunt quidem, ut infirmitas pallorem in eodem subiecto, vel dulcedo mellis dulcedinem aliam in palato gustantis. Saepe autem eaedem inferunt quoque alias et ab aliis inferuntur; ut cum calor ex erubescentia inferatur, ipse etiam ruborem generat.
Prima autem huius speciei discretio est per pas{s}ibilem qualitatem ƿ et passionem. Passionem vero eam huius maneriae dicit quae subiectum quandoque deserit, ut erubescentia sive ex ipsa illatus rubor. Ipse tamen quandoque 'passionis' nomen, sicut in supra{posita maneria} 'dispositionis' vocabulum, totius maneriae nomen accipit, ut in eo quod ait: "quaecumque talium casuum ab aliquibus passionibus difficile mobilibus ac permanentibus" etc. Passibiles vero qualitates eas huius maneriae nominat quae permanentes sunt nec umquam a subiecto recedunt, ut dulcedo mellis, quae secundum id quod aliam, ut dictum est, dulcedinem infert sub hac maneria cadit. Bene autem eas quae permanentes sunt, nontransitorias qualitates appellat, quia ex ipsis solis usus humanae locutionis subiecta qualia solet nominare. Si enim de quolibet quaeratur quale fuerit, non transitoria accidentia ad eius notitiam afferimus, sed permanentia, ne forte contingat ea separari, antequam subiectum reperiamus. Unde et ipse Aristoteles: "non enim, inquit, dicimur secundum eas quales; neque enim qui propter verecundiam rubens factus est rubeus dicitur, nec cui pallor propter timorem venit, pallidus est, sed magis aliquid passus."
Qualitates ergo absolute et proprie dicuntur ex quibus subiecta qualia solent dici, passibiles vero eaedem ex permanentia dicuntur, non, ut quidam annuunt, ex eo quod hae quae illas suscipiunt, aliquid per eas patiantur. "Neque mel, inquit, quoniam aliquid passum sit, idcirco dicitur dulce," id est dulcedo mellis, quae in ipso passibilis qualitas dicitur, nihil ipsum pati facit, quod ab omni sensu alienum est.
Fiunt autem subdivisiones multae de passibili qualitate et passione; utraque enim vel inferens tantum dicitur vel illata vel utrumque. Inferens autem modo passionem modo passibilem qualitatem inferre dicitur, et illata modo a passione modo a passibili qualitate infertur. Infert autem passio passionem, cum ex erubescentia rubor nascitur. Passio quoque passibilem qualitatem inferre potest, ut si ex infirmitate uehementi color aliquis illatus post ipsam in perpetuo remaneat. Cui tamen Aristoteles repugnare videtur in eo quod ait: "quaecumque vero ex his quae facile soluuntur et cito transeunt, fiunt, passiones dicuntur." Passibilis quoque qualitas passibilem infert, cum dulcedo mellis dulcedinem in gustante gignit. Passibilis quoque qualitas ex passibili qualitate inferri [non] potest, ut si permanens infirmitas permanentem colorem seruet, de quibus dictum est: "quaecumque talium casuum ab aliquibus ƿ passionibus difficile mobilibus et permanentibus principium sumpserint..." et permanet, quod ipse longe post subiunxit dicens: "et non facile praetereunt et in vita permanent, passibiles qualitates dicuntur."
Omnium autem huiusmodi qualitatum alias naturales, alias temporales esse innuit. Naturales autem eas vocavit quae in ipsa nativitate subiecti fiunt, ut si aliqua infirmitas inter ipsa primordia innascatur. Temporales vero eas dixit quae post nativitatem accidunt, sicut erubescentia vel timor. Cum autem qualitas temporalis fuerit, et quae ex ea infertur, temporalem esse necesse est. Ex naturali vero temporalis quoque fortasse inferri poterit, ut ex infirmitate quam in ipsa nativitate infans contraxit, alia postmodum infirmitas incumbet vel odor aliquis, quamvis ex verbis Aristotelis nullam ex naturali nasci nisi naturalem possit concipi. Sed hanc quidem inquisitionem naturae physicae discussioni relinquamus. Sicut autem in corpore, ita et in anima huiusmodi qualitates deprendimus tam naturales quam temporales, ut sunt istae: dementia, ira, contristatio atque ex ipsa iracundia.
DE POTENTIA NATURALI ET IMPOTENTIA
Adiecit quoque aliam qualitatis maneriam quam naturalem potentiam vel impotentiam nominavit, secundum quas pugillatores vel salubres vel insalubres dicimus: "et simpliciter, inquit, quaecumque secundum naturalem potentiam vel impotentiam dicuntur." Cum autem omnes potentiae seu impotentiae naturaliter, non per applicationem, subiectis innascantur, quod eas naturales nominaveri{t} non ad determinationem aliquam dixit, sed ad differentiam posuit prioris maneriae, cui secundam istam supposuit. Unde etiam adiecit: "non enim quoniam sunt dispositi aliquo modo unumquodque huius dicitur, sed quod habeat potentiam naturalem, vel facere quidem facile vel nihil pati." Unde etiam manifestum est non hic omnes potentias vel impotentias includi, sed eas tantum quae aptitudinis sunt, ut sunt illae quae in subiectis ipsis secundum membrorum compositionem pensantur, ut aliquis homo pugillator dicitur, non tantum secundum artem pugnandi, verum etiam secundum membrorum aptitudinem naturalem, cuius scilicet idonea membra ad pugnandum et flexibilia natura creavit.
Sunt autem aliae potentiae vel impotentiae quae naturae propriae sunt, non aptitudinis, in eo scilicet quod non solum eas natura contulit, verum etiam eas exigit, ut rationalitas, irrationalitas, mortalitas, immortalitas, quae speciei cui insunt, naturam totam occupant nec ei per accidens, sed ƿ substantialiter insunt. Omnes enim homines rationales sunt vel mortales, sed non omnes salubres vel pugillatores dicuntur; unde haec per accidens inesse clarum est. Pro quibus quidem bene 'facile' adiu{n}xit, cum scilicet ait: "vel facere quidem facile vel nihil pati." Neque enim cursor aut pugillator a simplici potentia currendi vel pugnandi, (quae etiam fortasse substantialiter insunt), nominatur, immo a potentia pugnandi facile vel currendi leviter. Potentiarum itaque vel impotentiarum huiusmodi aliae sunt ad aliquid facile faciendum, ut potentiae vel impotentiae facile pugnandi vel currendi, aliae non ad patiendum facile, sed magis ad resistendum facile, ut sanativus dicitur eoquod possit non facile infirmari, id est resistere uehementer infirm{it}ati, ac vix eum contingat infirmari; aegrotativi vero econtrario dicuntur, ex impotentia scilicet eiusdem, {per quod videlicet non quea{n}t facile resistere infirmitati. Durum quoque dixit secundum potentiam non facile secari, hoc est secundum id quod facile sectioni resistat; molle vero secundum impotentiam eiusdem}, de eo scilicet quod non possit non facile secari, id est facile resistere sectioni. Quae quidem potentiae sive impotentiae maxime secundum usum locutionis accipiendae sunt. Id enim quod ad utilitatem vel dignitatem rei pertinet, ad potentiam reducimus, ad impotentiam vero quod non. Neque enim aliquis pauper inde potens solet nominari quod facile possit ab hoste {suo} superari vel capi, sed magis impotens, quod scilicet suis incommodis facile non queat resistere. Nisi autem hoc de utilitate vel dignitate in potentia attendis, poteris econverso potentias dicere quas Aristoteles impotentias nominat, aut impotentias quas idem potentias appellat, ut scilicet aegrotativum potentem dicas, quod facile possit aegrotare, sanativum vero, quod non, et molle quod facile possit secari, durum autem quod minime queat. Idem enim videtur quod non possit non facile infirmari vel non secari, {ac} quod possit facile infirmari vel secari; 'aegrotativi' quoque nominis forma et terminatio potentiae congruit. Quae enim nomina sumpta sunt et in '-bile' vel in '-tivum' terminationem habent, potentiarum designativa solent esse, ac fortasse quaedam quoque potentia per adiunctionem impotentiae in aegrotativo potest innui. Qui enim quemlibet impotentem ad non aegrotandum facile monstrat, potentem esse ad aegrotandum quodammodo insinuat; propriam tamen significationem 'aegrotativi' de impotentia esse Aristoteles voluit ac potius secundum impotentiam quam secundum potentiam eius impositionem accipi.
ƿ Quaeritur autem qui sit actus huius potentiae quae in 'sanativo' intelligitur; non enim sanum esse ipsius actus dici potest, quippe omne sanum sanativum esset, quod falsum est. Sani enim alii aegrotativi sunt, alii non, sicut aegri alii sanativi, alii non. Qui enim sanativi sunt nec facile aegrotare possunt, aliquando aegros esse contingit grandi causa incumbente, et qui aegrotativi sunt, per adiunctionem alicuius medicinae sanitatem diu servare poterunt. Unde potius potentiae non facile aegrotare actus erit de non esse: unde ipsa est potentia quod non facile aegrotare dicitur; hunc autem, cum sit de non esse, non necesse est potentiae suae universaliter supponi, ut scilicet dicamus omne quod non facile aegrotat, potentiam ad non aegrotandum facile habere, id est sanativum esse; quippe iam lapis ipse et quaecumque et non sunt, aegrotativa dicerentur! Sic quoque et potentiae non esse album, cum sit actus non esse album, ipsi tamen universaliter subdi non potest, ut videlicet dicamus omne quod non est album potentiam illam habere, sed fortasse ita: 'potens non esse album', ut nullam formam in nomine 'potentis' intelligamus, sed id tantum quod naturae non repugnet; in qua quidem significatione nomine 'possibilis' in modalibus propositionibus utimur.
Sunt autem qui ut actum sanativi ipsi universaliter possint supponere, ipsum esse dicant naturaliter in sanitate permanere. Sed falso. Neque enim potentia de habendo sanitatem fuit, sed de non facile patiendo infirmitatem. Sed cur non et lapis huiusmodi potentiam habeat, ut ipse quoque sanativus dicatur, cum huiusmodi quoque potentiam suscipere videatur? Ipse enim talis est quod non facile possit aegrotare, quippe nullo modo potest infirmari quod inanimatum est. Si autem pro potentia habendi facile sanitatem 'sanativi' nomine uteremur atque 'aegrotativo' pro potentia aegrotandi facile, nulla impediret obiectio nisi sola auctoritas. Unde auctoritati adhaerentes quamdam potentiam in 'sanativo' de non patiendo facile infirmitatem accipimus atque in 'aegrotativo' quamdam eiusdem impotentiam, quae in solis animalibus, sicut 'sanum' et 'aegrum', reperiuntur. Nec fortasse satis idoneas definitiones ad eas demonstrandas habemus.
Videntur autem contraria 'sanatirum' et 'aegrotativum', sicut 'sanum' et 'aegrum', et omnis quidem potentia contrariam de eodem impotentiam habere videtur, {aut, ut quibusdam placet,} de contrario potentiam, ut potentia fieri album ad potentiam fieri nigrum. Sed quae magis adversa est de eodem, impotentia contraria est: simul enim idem et album esse potest et nigrum, sed non simul potens est et impotens esse ƿ album. Boethius tamen non omnem potentiam contrarium habere voluit; 'bipes' enim, quod aptitudinis nomen est (-unde et curtatum bipedem Porphyrius dicit-) contrarium habere denegavit; ac similiter 'quadrupes' sive etiam 'gressibile'. Nec multum tamen rationabiliter, nisi in eo quod contrariorum nomina non habebat. Logica autem, quae res quandoque non propter se sed propter nomina tractat, ibi in rebus recte cessat, ubi vocabulis non abundat. Utquid enim significationem tractaret nominis, ut eius sententiam aperiret, ubi id quod significaret, deesset?
Si quis autem de huiusmodi potentiis naturae quae substantiales sunt, cum in hac maneria non contineantur, quaesierit in qua Aristoteles eas comprehendat, agnoscat multos modos esse qualitatum extra hanc annumerationem. Unde et ipse, postquam eam complevit ac de quibusdam qualitatibus oppositionem movit, raro scilicet et spisso, leni et aspero, quas in suprapositis membris non videbatur inclusisse, ait: "et fortasse alii quoque apparebunt qualitatis modi, sed qui maxime dicuntur hi sunt," id est qui in maiori usu habentur. Nemo itaque qualitates esse deneget, quia non comprehenduntur in annumeratione qualitatum apposita. Bene autem hi qui logicae deseruiunt, ad consuetudinem, non ad naturam, respiciunt, quorum intentio vocibus debetur, quarum impositio naturalis non est, sed consuetudinis. Cui quidem nihil de substantialibus visus est aggregasse, nisi forte dulcedo melli substantialiter inesse dicatur, de qua etiam superius meminit, sed solas accidentales posuisse nec etiam omnes sed, ut dictum est, magis consuetas.
DE FORMA ET FIGURA
Quartum quoque genus pluribus nominibus comprehendit, 'formae' scilicet et 'figurae' vocabulo et quarumdam insuper qualitatum, quae ab istis proprie suscipiuntur, ut sunt rectitudo et curuitas, triangulum et quadratum "et si quod, inquit, his est simile," in eo scilicet quod formae et figurae proprie insint. Proprie enim ipsa forma vel figura curualis, recta, triangula vel quadrata dicitur, et aspera fortasse vel lenis, rara vel spissa, et quaecumque subiecta haec suscipiunt, mediante illa habent. Unde et ipse Aristoteles: "secundum figuram, inquit, unumquodque quale quid dicitur."
Est autem figura compositio corporis quo nos ad demonstrationem vel repraesentationem alterius utimur, ut sunt ea quae ge{o}metrica corpora ƿ dicunt, quibus ad demonstrationem mensurandi ge{o}metres utuntur. Figuram quoque cuiuslibet imaginationem dicimus quae ad repraesentationem alicuius facta est, et haec quidem est magis consueta significatio, ut scilicet eorum compositiones figuras dicamus quae aliquid nobis significant ac repraesentant. Figuras itaque in his accipimus subiectis quae propter alia facta sunt; formas autem eorum compositiones nominamus quae pro se ipsis, non propter demonstrationem aliorum, composita sunt, ut hoc meum corpus et quodcumque sola natura operatur.
De raro autem et spisso atque aspero vel leni, ut Aristoteles ostendit, magna erat dissensio, utrum qualitates an positiones dicerentur rectius. Qualitates autem inde videbantur quod eorum nomina ad 'qualis' interrogationem redduntur atque hinc qualitatem significare {comprobantur; sed hic rursus videtur obesse quod in supraposita qualitatis divisione non videntur inclusa. Unde et ipse Aristoteles de eis inquit: "rarum vero et spissum et asperum et lene putabuntur quidem qualitatem significare}, sed aliena huiusmodi putantur esse a divisione quae circa qualitatem est." Sed licet aliena putentur, tamen, ut dictum {est}, in quarto genere, sicut rectitudo aut curuitas, locari poterunt. Illud quoque haec a qualitatibus dividere videbatur quod in omnibus earum positiones potius quam qualitates intelligi videbantur: "in eo enim, inquit, 'spissum' dicitur quod partes sibi ipsae propinquae sint, 'rarum' vereo eoquod distent ab invicem et 'lene' quidem quod in rectum partes sibi iaceant, 'asperum' vero quod haec quidem pars superet, illa vero sit inferior."
Sed aliud est haec secundum positionem accipere, aliud positionem esse. Sic enim et lineam et superficiem et corpus secundum diversam partium positionem accipimus; nec tamen sunt positiones, sed quantitates, lineam quidem secundum positionem punctorum in longum, superficiem in latum, corpus in spissum. Illud quoque asperum et lene, rarum et spissum non esse positiones convincit, quod contraria dicuntur. Unde nullo modo audiendus est Boethius in Prima Editione super hunc locum, qui eas positiones ostendi omnibus modis nititur, cum de eis dixit: videntur ergo haec quoque in qualitatibus posse numerari, sed rectam rationem aspicientibus nec solum auribus quae dicuntur, sed etiam mente atque animo diiudicantibus in qualitatibus haec poni non ƿ oportere manifestum est. Nam quod dicimus rarum, positio quaedam partium est, non qualitas" etc.
Est autem de omnibus modis qualitatum expeditum, quos videlicet Aristoteles in Qualitate numeravit.
DE SUPRAPOSITA DIVISIONE UTRUM SIT PER SPECIES
De qua quidem annumeratione quadrifaria magna, memini, solet esse dissensio, in eo scilicet quod alii illam esse velint divisionem generis in species, alii non. Qui autem divisionem generis appellant, dicunt in singulis speciebus, quas subalternas esse volunt, duo esse nomina posita inferiorum specierum pro genere, quibus ipsum sufficienter dividitur, tamquam si quis nomen 'substantiae' ignorans pro ipso 'corporis' et 'spiritus' nomine uteretur. Sic autem et pro quodam genere qualitatis habitum et dispositionem posuit, quae eius species esse volunt, pro alio vero potentiam et impotentiam; ac sic in caeteris pro genere specierum nominibus ita dicitur.
At vero illud eam annumerationem ostendit non esse generis in species divisionem quod per opposita non fit. Eadem namque qualitas et sub prima specie secundum hoc quod per applicationem venit, continetur et sub secunda in eo quod ab alia infertur vel aliam infert, ut dulcedo gustantis quae ex dulcedine mellis infertur et per applicationem nostram venit, aut infirmitas aliqua quae pallorem gignit. Sed nec diversae species in nomine 'habitus' et 'dispositionis' continentur, sed potius sumpta sunt a quibusdam proprietatibus, a facili scilicet motione vel difficili, ut ostensum est. Quod etiam ex eo manifestum est quod circa unam eamdemque qualitatem secundum diversa tempora permutantur. Quae enim prius fuit dispositio, dum facile mobilis erat, eadem postea per diuturnitatem temporis et excercitium versa est in habitum ac difficile mobilis facta est, ipso attestante Aristotele. Multas enim accipimus sententias, quae, dum recentes sunt, facile labi possunt, quae postea in habitum per diuturnitat{em} exercitii transeunt. Sic quoque de infirmitatibus saepe contingit. Quae itaque qualitas modo erat dispositio, iam facta est habitus nihilque de substantia sua sed de proprietatibus mutavit, veluti Socrates, Boethio teste, dum idem per pueritiam et ivuentutem alteratur. Cum enim Boethius in Commentario Primae Editionis differentiam habitus et dispositionis ostenderet, in eo quod habitus et dispositio dicuntur, nec ea genere vel specie quoque, differre videret, ƿ adiecit nec numero ea differre, sed potius: "quemadmodum ipse Socrates, dum esset paruulus, post vero pubescens a se ipso distabat, eodem quoque modo, inquit, habitus et dispositio."
Sed opponitur cum habitus permanentiam vel mobilitatem dispositionis secundum naturam, ut dictum est, accipiamus, non secundum temporis quantitatem, quomodo eadem qualitas sub eadem manens natura de dispositione in habitum transeat, aut quomodo infirmitas eadem, quae prius in natura facile mobilis erat, postea difficile mobilis secundum naturam fiat natura sua non mutata. Sed hoc quidem quod 'natura' diximus, non secundum substantiam qualitatis accipiendum /102.l0/ fuit, sed secundum proprietatem eius et ad differentiam temporis dictum, quod in secunda maneria multum valebat, ut supra quoque monstravimus. Non solum autem habitus et dispositio qualitates ipsae nominant{ur} ex quibusdam, ut dictum est, proprietatibus, sed etiam primae maneriae ex ea supponuntur proprietate, quod per applicationem subiecti veniunt, secundae vero ex eo quod inferunt vel inferuntur. Ac sicut habitus et dispositio sumpta sunt, ita passibilis et passio, illud quidem a permanentia, hoc vero a transitione, eo scilicet quod non sit permansura in toto corpore subiecti.
Unde potius suprapositam de qualitate divisionem quamdam qualitatum annumerationem vocavimus quam per species divisionem. Quod igitur Aristoteles genus aut species nominavit, magis pro maneriis proprietatum dixit quam pro naturis specierum.
Sed opponitur quod in commentario Boethius ea subalterna genera monstravit. Cum enim quaestionem movisset cur secundam maneriam genus aliud a prima dixerit, cum ipse primam non genus, sed speciem nominasset, ait hos qui hoc quaerunt id velle videri illud esse solum genus quod super se aliud genus non habeat, illud vero solum speciem quod sub se nullas species claudit. "At vero, inquit, quae inter genera generalissima speciesque specialissimas sunt, communiter possunt generis et speciei nomine nuncupari; quocirca quoniam de ea specie qualitatis Aristoteles tractat, quae nondum sit species specialissima, sed magis generis prima species, et huiusmodi species quae possit esse {et} ƿ genus, nihil absurdum est eam generis et speciei loco ponere," ac si idem generis et speciei nomine nuncupari {diceret}. His itaque verbis Boethius manifeste videtur innuere huiusmodi manerias non solum in proprietatibus, verum etiam in natura species eiusdem generis esse.
Ad quae profecto, si rationem non aeque pensemus et auctoris culpam defendere studeamus, respondendum est non multum insistenda esse verba priorum commentorum, sed magis simpliciter accipienda, tamquam primae iuniorum introductioni praeparata aut fortasse magis aliorum quam suam sententiam induxisse. Quod enim haec quattuor primas qualitates species dixerit, si ipsius dicta pensemus aliaque eius opera attendamus, falsum esse deprehendemus, quippe ipse in Divisionibus docet omne genus duabus proximis speciebus distribui; aut, quod magis arbitror, eum potius vilem obiectionem exstinguere quam rationi satisfacere, ut eos scilicet retunderet qui eamdem rem et generis et speciei nomine designari mirabantur. Magis enim hoc loco studuit Aristotelem defendere quam eius sensum aperire. Quod vero in priori editione minus dixit-sed e re fortasse reservavit-quam ad doctrinam provectorum scripturus fuerat.
{DE PROPRIETATIBUS QUALITATIS}
Nunc autem quattuor qualitatis speciebus iuxta Aristotelem expeditis ipsius communitates seu proprietates exsequamur.
DE PRIMA PROPRIETATE
Primam autem in eo monstravit, quod ea quae qualitates ipsas suscipiunt, ex ipsis eorum nomina denominative nuncupantur; quod quidem sicut nec solis qualitatibus, ita nec omnibus convenit. In eo namque denominatio deficere potest quod quandoque qualitatibus ipsis non sunt imposita nomina, ex quibus denominative nomina sumantur qualitatis, ut pugillatores vel palaestrici secundum quasdam potentias nomina{n}tur, quibus nomina nondum sunt inventa, sicut fortasse in scientiis nomina habemus: pugillatoria enim ipsa dicitur disciplina pugnandi, a qua denominative pugiles hi dicuntur qui eam consecuti sunt; cuius quidem differentia ad potentiam in eo clara est, quod haec per applicationem illa naturaliter contingit. Poterit fortasse ex penuria nominum sumptorum deficere, in eo scilicet quod formis ipsis nomina sua iam ƿ habentibus ab ipsis nomina non apponantur formatis; id tamen Aristoteles non tangit. At vero et in eo denominationem deficere docuit, quod, cum et formae ipsae nomina sua habeant et formata quoque ab eis nomina suscipiant, fallit tamen secundum vocis dispositionem nominis denominatio, sicut in 'studioso' quod a 'uirtute' sumptum est.
Non itaque omnes qualitates denominative faciunt, sed quaedam denominative, quaedam non denominative.
DE SECUNDA
"Inest autem, inquit, et contrarietas qualitati, ut albedo nigredini contraria est." Omnia quoque qualitatum contraria qualitates esse necesse /104.l0/ est. Unde etiam dicitur: "si ex contrariis unum fuerit quale, palam est quia reliquum erit quale." Sicut autem nec solae qualitates contrarietatem habent, ita nec omnes. Rubro enim et qui sunt medii coloribus, nihil est contrarium, sicut et in aliis.
DE TERTIA
Suscipit quoque qualitas magis et minus, in eo scilicet quod circa ea comparatur quibus adiacet, secundum hoc quod alteri inest cum augmento, alteri cum detrimento. Unde 'magis et minus album vel sanum vel iustum vel grammaticum' dicimus. Quoniam autem qualitatis comparatio circa subiecta accipitur, non circa ipsius essentiam, clarum est non omnia comparari nomina quibus qualitates significantur, sed ea tantum quibus ut adiacentes determinantur. Non enim sicut 'magis et minus iustum vel sanum' dicimus, ita 'magis et minus iustitia vel sanitas' dicitur. Unde et ipse inquit Aristoteles: "non tamen omnia sed plura; iustitia namque a iustitia si dicatur magis et minus, potest quilibet ambigere. Similiter et in aliis affectibus: quidam enim dubitant de talibus; iustitiam namque a iustitia non multum aiunt magis et minus dici, nec sanitatem a sanitate. Minus autem habere alterum altero sanitatem aiunt et iustitiam minus alterum altero habere," ac si aperte diceret: sumpta quidem a qualitatibus nomina ad comparationem veniunt, non substantiva. Ad quod illud pertinet quod subditur: "sed tamen ea quae secundum eos affectus dicuntur, indubitanter recipiunt magis et minus."
Sed nec omnibus qualitatibus inest comparatio. Quae enim substantialiter insunt, comparatione[m] privantur, ut corporeum, animatum, sensibile, rationale; quae quidem omnibus aequaliter insunt quorum substantiam constituunt . Sic quoque et risibile et navigabile, triangulum et quadratum sive circulus et quaelibet figurae comparari non dicuntur. Unde nec id in proprium qualitatis ducitur quod dicitur comparari.
Postquam autem Aristoteles multa qualitatibus assignavit, quorum nullum proprium vidit vel quia scilicet non solis nec omnibus conveniebant, adultimum rectum proprium adiecit quod solis atque omnibus insit. Atque hinc maximam qualitatum notitiam facit.
DE QUARTA
Hoc autem est huiusmodi quod {secundum} solas qualitates simile ac dissimile dicitur. Qui enim albedinem suscipiunt, secundum eam similes dicuntur ad invicem, ab his vero dissimiles qui nigredinem vel caeteros colores participant. At vero cum similitudo relationibus aggregetur, ex cuius adiacentia quaelibet res similes dicuntur, non videtur secundum solas qualitates simile dici, nisi forte in eo quod per solas qualitates ipsisque mediantibus similitudo accidit. Hi vero qui similitudinem potius inter qualitates enumerant, ut Magistro nostro V. placuit, si suprapositam expositionem accipiant -- ut scilicet similitudinem ipsam ex qualitatibus innasci dicant -- videntur infinitatem incurrere, ut ipsa quoque similitudine mediante alia in infinitum innascatur, nisi forte aequivoce verbo 'proprietatis' utantur, in eo scilicet ut ita omnes qualitates simile aut dissimile facere concedant, quod vel eis mediantibus similia aut dissimilia dicantur, vel proprie et statim ex informatione ipsarum, sicut ex adiacentia similitudinis ac dissimilitudinis.
His autem qui simile ac dissimile inter qualitates computant, monstrari potest res quaslibet in eo quod dissimiles sunt, esse similes. In eo enim quod dissimiles sunt, eamdem dissimilitudinis qualitatem participant, secundum quam similes inveniuntur; est enim similitudo Boethio teste eadem differentium rerum qualitas. At fortasse non impedit si in eo quod dissimilitudinem participant, similes inveniantur. Sed hoc omnino abnegandum est nulla inter se dissimilia esse secundum eamdem qualitatem qua ab invicem differunt. Quod autem de similitudine dicitur, nulli qualitati videtur congruere, nisi forte his quas communes meditantur. Nulla enim particularis qualitas diversis inerit, Ut haec albedo sive illa nigredo; nec quidem aliquid secundum hoc quod hanc albedinem habet, cuiquam simile dici potest; sed magis in eo quod albedinem speciem cum ƿ illo participat, ipsi simile dicitur; in eo vero quod hanc habet, dissimile; ac si secundum id quod hanc albedinem habet, simile non dicitur, ex ipsa tamen simile esse ostenditur; quia enim hanc habet, albedinem quoque habere convincitur, ex cuius participatione simile dicitur. Potest fortasse dici quod ex particulari albedine particularis similitudo innascatur; unde etiam similitudo inesse monstratur. Non tamen particularis albedinis adiacentia similitudinem exigit, quippe nonnisi inter plura similitudo existit. Hanc autem albedinem possibile est [esse] subiecto suo inesse omnibus aliis peremptis, nec similis diceretur cum non esset cum quo similitudinem teneret. Unde maxime communicatio qualitatis similitudinem efficit quam adiacentia; neque enim quod albedinem habeo, similis secundum eam dicor, sed potius quia eam cum aliis communico.
DE FACERE AC PATI
'Actionis' nomine simpliciter, 'passionis' aero multipliciter uti consuevimus: 'passionis' enim vocabulum cum generalissimi significationem tenet, de qua in praesenti disputandum est, eas nominat proprietates quae ab actionibus illatae a passivis verbis determinantur. Sicut enim 'amo' activum ab actione sumptum est, ita 'amor' passivum a quadam passione, quae ex actione ipsa quodammodo infertur. Qui enim alium amat, ex amoris actione quam in se habet, passionem quamdam in eo qui amatur generat. Eas quoque qualitates inferentes vel illatas quae cito transeunt, passiones vocamus, sicut erusbescentia{m} aut ex ipsa illatum ruborem. Videtur quoque 'passionis' vocabulum cuiusdam actionis designativum esse, a qua 'patior', 'pateris' sumptum est. Non enim, ut quidam putant, a 'passione' generalissimo sumptum dicendum est, sed potius a quadam actione, a qua etiam 'tolero' vel 'perfero' verba sumpta sunt, quae eamdem tenent sententiam. Unde et sicut 'tolero vel perfero crucem' dicimus, ita et 'patior crucem' recte dicemus, ostendentes quidem me agere in eo quod tolero crucem, pati vero in eo quod toleratur. Cum autem 'pati' nomen generalissimi ponimus, tale est ac si 'fieri' vel 'agi' proferremus. Sicut enim actionum generale nomen est 'facere' vel 'agere', ita quoque passionum quae ex actionibus inferuntur, 'fieri' vel 'agi'.
Sed fortasse opponitur, ut iam omnis qui amatur fieri concedatur, sicut omnis qui amat, facere dicitur. Si autem fit, non est, sicut in Primo Periermenias Aristoteles docuit. At vero qui passionem habet, non esse ƿ non potest, dum eam habuerit. Sed si attentius Aristotelem intelligamus, non omnino esse his qui fiunt, abstulerit, sed solum id esse quod fiunt. Unde et cum praemisisset: "etsi fit pulcher, non est pulcher," statim adiecit: "etsi fit aliquid, non est," illud scilicet quod fit, ut si ligna et lapides modo fiant domus, dum adhuc in operatione[m] ipsa sunt, nondum ea sunt domus quae es ipsis est perficienda; ligna tamen et lapides recte dicuntur, dum operationem nostram suscipiunt, domus autem tunc dice{n}tur, ubi facta domus fuerit. Unde potius eam concedunt consequentiam quae ait: si sunt facta domus, tunc sunt domus quam eam quae proponebatur: si fiunt domus, sunt domus Nam 'fa{c}tum', quod praeteriti temporis est, praeteritam iam ac perfectam operationem videtur monstrare, 'fiunt' vero praesentem.
Sed fortasse et adversus hanc aliquid dicetur. Possunt enim multae iam actiones esse praeteritae et nondum perfecta domus esse. Nam cum singulis diebus quibus operamur, possumus dicere domum fieri ex praesenti operatione, quae per tempora transit, ex eadem iam praeterita secundo et tertio die factum esse dicemus. Quod enim fieri habuit, sive adhuc fiat sive non, factum amplius dicetur per partem praeteritae actionis, quam etiam actionem esse oportet. Qui enim amari coepit, sive adhuc ametur sive non, secundum aliquod passionis individuum praeteritum amatus dici poterit. Ac simul fortasse secundum aliud quod praesentialiter inest, idem amari concedendum est. Sicut enim idem et esse et fuisse concedimus, ita idem et amari et amatum esse annuimus, amatum quidem ex ea quae iam est praeterita passione, amari vero es praesenti quae praeterita{m} est consecuta. Praeteriti namque significatio infinita est, ut quod semel animatum est, omni tempore animatum dicatur; non sic autem praesentis est vel futuri. Quod praesens est, sicut futurum fuit, ita quoque praeteritum erit, ac sicut antequam esset, praesens non poterat dici, ita nec postquam transierit, praesens dicetur; futurum quoque quandoque futurum esse desinet, cum videlicet praesens erit. Praeteritum autem quod semel praeteritum est, omni tempore {praeteritum} dicetur. Unde et quod semel factum est, omni tempore factum potest dici secundum praeteritam actionem, ut destructa in domo ligna ipsa ac lapides quae domus erant, facta esse domus dici poterunt, secundum id scilicet quod olim domus fiebant.
Ex quo manifeste falsa ƿ apparet ea quoque consequentia quae ait: si sunt {facta} domus, sunt domus Videtur autem haec ratio de praeterito exigere, ut quod vivum est quandoque simul mortuum esse annuamus. Ut cum aliquis diu positus in agonia mortis adhuc anhelat, idem et vivus, dum moritur, et mortuus dici potest secundum multa mortis individua actionis iam praeterita, secundum quae fuisse moriens dicitur. 'Mortuum' ergo praeteriti temporis participium idem cum vivo simul poterit designare, sed non 'mortuum' nomen, quod sola nominat inanimata ac cuiusdam qualitatis est designativum. Sic autem omnia quae amantur, fieri docebimus, secundum id quod passione informantur, sicut omnia quae amant, amare, secundum id quod amorem erga aliquem habent. Omnes autem passiones ex actionibus necesse est inferri nec potest esse passio quam non sua generet actio. Neque enim potest esse qui ametur nisi et ille fuerit qui amet.
Saepe autem actiones passionibus carent, sicut ridere, ludere et quae a neutris verbis designantur. Cum autem, ut dictum est, actionum partes seu passionum transitoriae sunt,-quemadmodum et partes temporis quae in significatione verborum una cum ipsis continentur, quae praecipue secundum ea{s} mensurantur-, illud praetermittendum est, quod sicut specialem naturam temporis in indivisibilibus particulis temporis accipere volunt, (eoquod haec sola una sint naturaliter), ita et generales vel speciales naturas actionum sive passionum in indivisibilibus {et} momentaneis actionibus vel passionibus sumunt.
Sicut autem contrarietatem facere et pati, ita et comparationem recipere Aristoteles dixit. Sicut enim invicem contraria dicuntur calefacere ac frigidum facere, quae in actionibus computamus, ita etiam calefieri ac frigidum fieri, contristari ae delectari, quae passionibus aggregamus. Quae etiam certum est comparari: calefacere enim magis et minus dicitur, et calefieri; similiter et contristari ac delectari.
DE HABERE
'Habere' autem multos modos Aristoteles annumerat; habere enim formam dixit, aut quantitatem quamlibet vel qualitatem vel id quoque quod est in corpore, ut manum, pedem; vel circa corpus, ut tunicam vel anulum; vel secundum continentiam, ut modius triticum vel lagena vinum; ƿ aut secundum possessionem, ut domum vel agrum habere dicimur; aut secundum cohabitationem, ut uxor virum vel vir uxorem; qui enim dixit 'hic habuit illam', id intelligere voluit quod cohabitavit; in quo quidem modo plane aequivocationem 'habere' monstravit, cum eum alienissimum dixit. "Forte tamen, inquit, et alii apparebunt modi de eo quod est habere, sed quod consueuerunt dici paene omnes enumerati sunt."
Sunt autem plerique qui hanc annumerationem 'Habere' ab Aristotele adiectam esse non credant, eoquod ipse supra praemiserat, cum breviter per exempla tria praedicamenta perstringeret dicens: "de reliquis autem, id est Quando et Ubi Habereque, eoquod manifesta sunt, nihil de eis aliud dicitur quam quae in principio dicta sunt," ubi scilicet ante ipsa praedicamenta eorum annumerationem posuit ac per exempla monstravit; ubi et de Habere talia subiecit exempla, quae hic quoque repetit, dicens: "quia 'Habere' quidem significat calciatum esse, armatum esse."
Non sunt autem intelligendae passiones aliquae in 'calciato' vel 'armato', ut sunt illae a quibus 'armor' vel 'calcior' passiva sumpta dicimus, sed quaedam formae accipiendae secundum quas arma habere vel calciamenta dicimur; qui quidem habitus ipsis passionibus praeteritis insunt. Neque enim armis vel calciamentis induti dicimur, nisi postquam nos armaverimus vel calciaverimus.
'Habitus' autem vocabulum multiplicem significationem apud philosophos habuit. Est enim habitus quem simul cum dispositione speciem qualitatis posuimus. Est etiam habitus privationis, ut visio, cuius est privatio caecitas. Est quoque Habitus generalissimum pro quo 'habere' Aristoteles posuit, de quo in praesenti nobis est disserendum, cuius multos modos secundum Aristotelem supra posuimus; de qua tamen annumeratione mo{do}rum, utrum Aristoteli sit deputanda propter suprapositam causam, an potius Boethio, qui praedicamenta transtulit, vel alicui fortasse philosophorum ascribenda, magna solet esse dissensio.
Nos tamen Boethio consentientes, qui eam in commentariis Praedicamentorum tractat, ipsam etiam Aristotelis esse concedimus. Quod autem ipse praemisit Aristoteles nihil aliud de Habere dici quam quae in principio dicta sunt, ita videtur accipiendum quod nullum de praedicamento Habere tractatum constituet, sed tantum exempla sicut superius ponet. Quod enim aequivocationem, ut Boethius dicit, exsequitur, non ƿ ad nomen praedicamenti pertinet, quod de omnibus univoce dicitur, sed ad aequivocationem vocabuli.
Utrum autem ad singulos modos aequivocum debeat dici nomen 'habere', inquirendum est. Sed ille quidem tantum modus quem alienissimum Aristoteles dixit, in aequivocationem cum superioribus venire videtur. De superioribus autem Habere praedicamentum univoce dicitur. Quae autem nomine generis appellantur, aeque ab ipso proprie et univoce nominantur; aeque enim et homo et asinus animal dicuntur. Sic quoque et 'habere' nomen de superioribus modis tamquam genus univoce dicitur; alioquin pauca in nomine generis comprehenderentur, si /110.l0/ uni tantum modo aptaretur. Et quod omnes quidem habere nominantur, omnium satis consuetudo tenet. Si quis tamen ad ea tantum quae circa corpus sunt atque ipsum uestiunt, 'habere' nomen generale reduxerit secundum supraposita exempla de armato vel calciato, facilius fortasse Aristoteles absolvi poterit, in eo scilicet quod de habere genere nihil aliud dicit quam exempla quae superius posuit. Atque ideo infinitatis obiectio quam in sequentibus de habitu formae moturi sumus, cessabit.
Huius autem praedicamenti significatio ex duobus diversis, sicut Ubi quoque et Quando, procreari videtur; ut proprietas illa habendi quae per 'armatum esse' designatur, ex armis ipsis quae habentur, et persona ipsa quae habet, ipsi innascitur personae, tam ab armis ipsis diversa quam a persona quae armata est, sic quoque et ex qualibet re quam habemus, quaedam habendi proprietas nasci dicitur. Quae quidem ratio ab infinitate posse absolvi non videtur. Cum enim et ipsam habendi {habemus} proprietatem, ex ipsa quoque in infinitum aliam recipiemus, nisi forte hoc ad formas tantum aliorum praedicamentorum reducantur ac, sicut supra dictum est, 'habere' nomen secundum formas aequivoce recipiamus; non enim 'album esse vel nigrum esse habere' dici solet.

POSTPRAEDICAMENTA

POSTPRAEDICAMENTA
DE VOCIBUS SIGNIFICATIVIS
LIBER PRIMUS
DE SIGNIFICATIONE
Evolutus superius textus ad discretionem significationis nominum {et} rerum naturas quae vocibus designantur, diligenter secundum distinctionem decem praedicamentorum aperuit. Nunc autem ad voces significativas recurrentes quae solae doctrinae deserviunt, quot sint modi significandi studiose perquiramus.
DE MODIS SIGNIFICANDI
Est autem significare non solum vocum, sed etiam rerum. Litterae enim ipsae quae scribuntur, oculis subiectae vocalia nobis elementa repraesentant. Unde et in Periermenias dicitur: "et ea quae scribuntur eorum quae sunt in voce," sunt scilicet notae, id est significatica. Saepe etiam ex similitudine res quaedam ex aliis significantur, ut achillea statua ipsum Achillem repraesenta[n]t. Nunc etiam per signa aliquid innuimus et hae quidem rerum proprie significare dicuntur quae ad hoc institutae sunt. sicut et voces, ut significandi officium teneant, quemadmodum suprapositae. Saepe tamen ex aliis rebus in alias incidamus, non secundum institutionem aliquam significandi, sed magis secundum consuetudinem vel aliquam earum ad se habitudinem. Cum enim aliquem videmus quem cum alio videre consuevimus, statim et eius quem non videmus, reminiscimur, aut cum patrem vel filium alicuius videmus, statim ex habitudine relationis alium concipimus.
Vocum quoque significatio, de qua intendimus, pluribus modis accipitur. Alia namque fit per impositionem, ut 'hominis' vocabulum animal rationale mortale, cui nomen datum est per impositionem, significat, alia vero per determinationem, ut 'rationale' vel 'homo', cum subiectas nominant substantias, circa ipsas quoque rationalitatem determinant; ƿ unde in Praedicamentis Aristoteles: "genus, inquit, et species qualitatem circa substantiam determinant," cui scilicet secundum id quod qualitate formatur, sunt imposita atque eam ut qualem demonstrant; alia autem per generationem, veluti cum intellectus per vocem prolatam vel animo audientis constituitur ac per ipsam in mente ipsius generatur; unde et in Periermenias dicitur: "constituit enim qui dicit, intellectum;" alia quoque per remotionem, ut res quoque finiti nominis ab infinito vocabulo quodammodo significari dicitur; unde etiam idem in Eodem dixisse creditur: "unum enim significat infinitum quodammodo," id est rem sui finiti perimendo. Quod enim vocabulum in eo rem subiectam nominat, quod homo non est, quamdam de homine ipso notationem facit, ut non-homo. Alioquin multa potius significare videretur, cum ad omnia dirigatur quae sub finito suo non clauduntur.
Est quoque quaedam etiam secundum adhaerentiam vel comitationem demonstratio, ut Socratis nomen ipsius quoque accidentia quodammodo demonstrare dicitur, vel latratus canis ipsius iram, qui numquam nisi ab irato proferri cognoscitur.
Alia vero demonstratio fit secundum comitationem ac quamdam consecutionem, ut qui me illius patrem esse dixerit, et illum quoque filium meum esse innuerit.
Et alii fortasse significandi modi apparebunt.
UTRUM OMNIS IMPOSITIO IN SIGNIFICATIONE DUCATUR
Nunc autem ad priorem modum reuertentes, quem in impositione posuimus, quasdam de ipso controversias dissolvamus. Alii enim omnia quibus vox imposita est, ab ipsa voce significari volunt, alii vero ea sola quae in voce denotantur atque in sententia ipsius tenentur. Illis quidem magister noster V. favet, his vero Garmundus consensisse videtur; illi qui{dem} auctoritate, hi vero fulti sunt ratione. Quibus enim Garmundus annuit rationabiliter ea sola quae in sententia vocis tenentur {significari, sustinentur} iusta definitione 'significandi', quae est intellectum generare; de eo enim vox intellectum facere non potest de quo in sententia eius non agitur. Unde nec a nomine generis speciem volunt significari, ut hominem ab 'animali', nec subiectum accidentis a sumpto vocabulo, ut corpus ipsum a 'colorato' vel 'albo'; neque enim ƿ homo in nomine 'animalis' exprimitur nec subiecti corporis natura in 'colorato' denotatur, sed tantum illud quantum substantia animata sensibilis dicit, hoc vero tantum quantum informatum colore vel albedine. Habet tamen et illud impositionem ad 'hominem' et hoc ad 'corpus', de quibus enuntiantur.
Unde manifestum est eos velle vocabula non omnia illa significare quae nominant, sed ea tantum quae definite designant, ut 'animal' substantiam animatam sensibilem, aut 'album' albedinem, quae semper in ipsis denotantur. Quorum autem sententiam ipse commendare Boethius videtur cum ait in divisione vocis: "uocis autem in proprias significationes divisio fit, quotiens una vox multa significans aperitur et eius pluralitas significationis ostenditur." Rursus idem, cum de divisione vocis in modos ageret, 'infinitum' inquit {non} multa significare, sed multis modis, in quo tamen nomine ipse et mundum et Deum et multa alia contineri monstravit.
Hi vero qui omnem vocum impositionem in significationem deducunt, auctoritatem praetendunt ut ea quoque significari dicant a voce quibuscumque ipsa est imposita, ut ipsum quoque hominem ab 'animali', vel Socratem ab 'homine', vel subiectum corpus ab 'albo' vel 'colorato'; nec solum ex arte, verum etiam ex auctoritate grammaticae id conantur ostendere. Cum enim tradat grammatica omne nomen substantiam cum qualitate significare, 'album' quoque, quod subiectam nominat substantiam et qualitatem determinat circa eam, utrumque dicitur significare; sed qualitatem quidem principaliter, causa cuius impositum est, subiectum vero secundario. Si enim ad principalem significationem 'significandi' vocabulum semper reducerent, quomodo verbum significare tempus sive personam concederent, quae secundario a verbo activo vel passivo, {non} principaliter, significantur?; sed fortasse et ista quoque a verbo recte significari dicentur, in eo quod in sententia eius ipsa quoque tene{n}tur. Ex arte quoque individuum a specie vel genere, sive speciem a genere significari comprobant. Quod enim in Substantia Aristoteles dixit aliquem hominem manifestius demonstrari per nomen 'hominis' quam per nomen 'animalis', aliquem etiam hominem ab utroque significari docuit. Rursus: cum idem de 'habere' exempla poneret, dicens quia 'habere' significat quidem calciatum esse, armatum esse, rem ƿ speciei a vocabulo generis significari monstravit. Boethius quoque in Primo Categoricorum 'non-homo' infinita significare monstravit hoc modo: "et quoniam 'non-homo' significat equidem quiddam, (quid autem significet in 'homine' ipso non continetur; potest enim non-homo esse et lapis et equus et quicquid homo non fuerit)-quoniam ea quae significare potest infinita sunt, infinitum nomen vocatur." Si tamen significare proprie ac secundum rectam et propriam eius definitionem signamus, non alias res significare dicemus nisi quae per vocem concipiuntur. Unde Boethium supra dixisse meminimus: "uocis in proprias significationes divisio fit" etc.; propriae namque sunt illae rerum significationes quae determinate in sententia vocis tenentur. Etsi enim vox aequivoca pluribus imposita sit, plura tamen proprie significare non dicitur; quia aequ{ivocum} tamquam plura non significat quibus ex eadem causa est imposita, unam de omnibus tantum tenens sententiam. Laxe tamen nimium saepe auctoritas ad omnem impositionem 'significationis' nomen extendit.
QUAE VOCES NATURALITER, QUAE AD PLACITUM SIGNIFICANT
Liquet autem ex suprapositis significativarum vocum alias naturaliter, alias ad placitum significare. Quaecumque enim habiles sunt ad significandum vel ex natura vel ex impositione significativae dicuntur. Naturales quidem voces, quas non humana inventio imposuit sed sola natura {contulit}, naturaliter {et non} ex impositione significativas dicimus, ut ea quam latrando canis emittit, ex qua ipsius iram concipimus. Omnium enim hominum discretio ex latratu canis eius iram intelligit, quem ex commotione irae certum est procedere in his omnibus quae latrant. Sed huiusmodi voces quae nec locutiones componunt, quippe nec ab hominibus proferuntur, ab omni logica sunt alienae. Eas igitur solas oportet exsequi quae ad placitum significant, hoc est secundum voluntatem imponentis, quae videlicet prout libuit ab hominibus formatae ad humanas locutiones constituendas sunt repertae et ad res designandas impositae, ut hoc vocabulum 'Abaelardus' mihi ideo collocatum est ut per ipsum de substantia mea agatur.
Significativarum autem ad placitum {alias incomplexas, alias complexas, hoc est} alias dictiones, alias dicimus orationes. Est ƿ autem dictio simplicis vocabuli nuncupatio, id est vox totaliter, non per partes, significativa, ut 'homo' vel 'currit'; oratio autem dictionum collectio, id est vox ad aliquid significandum inventa, cuius partium aliquid extra significat, ut 'homo currit': nam et 'homo' et 'currit' per se singula significant. At quoniam dictiones orationibus naturaliter priores sunt, quippe eas constituunt ac perficiunt, priorem quoque in tractatu locum obtinere ipsae meruerunt, de quibus quidem illud in quaestione ducitur quomodo quasdam earum compositas dicamus, sicut 'impius', 'respublica', et omnes simplices voces confiteamur.
DE COMPOSITIS
Sed etsi omnes respectu orationum simplices invenia{n}tur secundum partium orationis significationem, inter se tamen comparatae quaedam quoque dicuntur compositae, secundum vocis compositionem quae ex diversis dictionibus procedit, non iam tamen dictionibus in constitutione dictionis remanentibus, sed omnino per se acceptis tamquam syllabis non-significativis. Cum enim 'respublica', quod es duobus integris compositum est, tamquam unum nomen communis aerarii, non sicut orationem, acceperis in eoque officio partes eius 'res' {et} 'publica' extra intellexeris quod intra tenent solam in ipsis compositionem, non significationem invenies; ac magis tamquam syllabae, non tamquam dictiones sunt sumendae, quae ad hoc simul coniunctae sunt ut iam singulae nihil demonstrent, sed simul acceptae communem nominent thesaurum; alioquin oratio diceretur. Nunc autem omnem compositam dicimus dictionem quae diversarum dictionum sonos contine[n]t, nisi totius scilicet significatio significationi partium consentiat. Neque enim 'magister' vel 'domus' composita dicimus, (illud quidem ex duobus adverbiis, hoc autem ex verbo et nomine), sed simplicia, eo scilicet quod partium significatio, quando dictiones accipiuntur, a sensu compositi omnino sit disiuncta; sed hoc maxime in his accipiendum est compositis quae definitis partibus iunguntur. Nam fortasse 'impius' quod ex 'in' praepositione et 'pio' nomine per se sumptis coniungitur, significationi partium non videtur accedere.
Nam 'in' praepositio numquam privatorie construitur, cum ex duabus casualibus ad eumdem casum compositio fit; modo quidem secundum inhaerentiam, modo secundum impositionem consistit; sicut in Secundo Periermenias Aristoteles decrevit, qui quidem, postquam ostendit {quae} plura per appositionem sibi ƿ coniuncta multiplicem enuntiationem redderent aut quae non, - dicens: "at unum de pluribus vel plura de uno" etc.-, adiecit quoque quae plura per compositionem sibi coniungantur aut quae non, cum subiunxit: "quoniam vero haec quidem praedicantur composita" etc. Nostri tamen Magistri, memini, sententia et hoc secundum sententiam magis quam secundum compositionem accipiebat.
Sed mirum erat quod 'homo albus' unum in significatione diceret, qui 'homo albus ambulans' unum esse in significatione negaverat. Sed cum enim ex illis tribus unum non erat, sic nec {ex} his duobus; aut sicut ex his duobus unum universale sub homine fingebant, ita et es tribus poterant. Inter cohaerentes quidem voces proponitur 'respublica', 'citharaedus bonus'; inter opposita vero 'homo mortuus', quod humani, cadaveris nomen est. Si enim oratio sumeretur, cum de cadaveris praedicarent, falsa esset omnino; cum et 'homo' per se significativum 'hominem' poneret, et 'mortuum' simul mortem attribueret, quae simul in eodem non possunt consistere. Sed est, ut Aristoteli placuit, in huiusmodi compositione oppositio in adiecto, vel in eo quod alterum cui adiunctum est, in compositione per extra, tamquam dictio sumptum, oppositum est, vel in eo quod adiectivum quod subditur, substantivo praecedenti oppositum dicitur, 'mortuum' scilicet 'homini'.
Sed tamen memini quod 'homo mortuus' pro oratione tenet, dicentem 'homo' poni ad designandum de cadavere quod homo fuerit. Sed si haec sit hominis sententia ut hominem praeteritum circa cadaver detineat, tale est 'homo' ac si dicatur quod fuit animal rationale mortale, nec ideo ulla oppositio erit inter 'hominem' et 'mortuum'; si vero 'homo' propriam inventionem seruet ex praesentia animalis rationalis mortalis, erit quidem oppositio. Sed falsa propositio quae dicit cadaver esse hominem qui est mortuus; unde potius pro {uno} nomine sumendum est 'homo mortuus'. Sic quoque et 'citharaedus bonus' tunc pro uno nomine. Aristoteles usus est, cum bonitatem in citharizando tantum accepit, cum scilicet inquit: "sed non si citharaedus est et bonus, est etiam citharaedus bonus." Citharaedus enim, qualitercumque esse potest et bonus moribus, sed non ideo bonus citharaedus nominabitur, quod, si pro oratione hoc loco 'citharaedus bonus' uteretur, 'boni' nomen, quod subditur nec ullo alio subiuncto determinatur, ad quamlibet indeterminate bonitatem aeque se haberet, ƿ tamquam diceretur 'citharaedus habens quamcumque bonitatem'; et tunc quidem falsum esset quod negaverat, non omnem scilicet qui simul et citharaedus et bonus est in quocumque, esse citharaedum bonum similiter in quocumque. Quam enim significationem per se sumpta dictio tenet, eamdem in oratione posita retinere debet, veluti cum dicitur 'animal rationale mortale', 'animalis' nomen [ponitur] non ad sola rationalia, ut quidam putant, sese habet; noua enim iam eius impositio esset ac subiunctum 'rationale' superflueret. Sed commune cuiuslibet animalis nomen ponitur ideoque per 'rationale' adiunctum determinatur.
Licet autem maxima sit orationum et compositarum dictionum in sensu differentia, cum eisdem casuum sonis utraeque connectuntur, maximam tamen in compositione tenent affinitatem. Sicut enim non contingit orationes iungi ex duobus substantivis, ut dicamus 'animal-homo', vel ex duobus adiectivis, tamquam dicemus 'albus crispus', sed frequenter ex substantivo et adiectivo hoc modo: 'homo albus', 'animal rationale', sic etiam servatur in componenda dictione. Neque enim pro uno nomine vel 'Animal-homo' vel 'albus-crispus' utimur, quemadmodum 'homo-albus' vel 'animal-rationale'; unde in Periermenias Secundo: "nec si album musicum verum est dicere, tamen erit album musicum unum aliquid;" secundum accidens enim musicum album dicimus aliquem. Aut quae sibi in oratione superflue apponuntur, -ut, si dicamus 'homo rationalis' vel 'animal sensibile', secundum post primum superiluit-, ea in dictione non componimus; unde et in eodem subditur: "nec quaecumque insunt in aliquo," ut 'homo-animal', 'homo-bipes'. Insunt enim in homine animal et bipes.
Dictionum autem aliae per se certam significationem habere dicuntur, ut nomina vel verba, aliae incertam, ut coniunctiones vel (prae)positiones. ƿ

LIBER SECUNDUS

LIBER SECUNDUS
DE {DICTIONIBUS} INDEFINITIS
Oportet enim ut etiam per se dictae coniunctiones vel praepositiones aliquam significationem habeant. Alioquin non magis dictiones appellarentur quam litterae vel syllabae, quae coniunctae quidem significant: dictio autem a 'dicendo', hoc est a 'significando', dicta est. Unde et Boethius in Prima Editione Perihermenias "una, inquit, 'hominis' syllaba dictio non est, idcirco quod nihil per se separata siglificat." Omnis enim huiusmodi pars quae per se nihil significat, non est dictio. Hinc itaque /118.l0/ manifestum est has quoque orationis partes quas in{de}finitas dicunt, per se etiam significare, ut dictiones appellentur. At vero {cum} per se etiam significativae sint huiusmodi dictiones, confusa per se et incerta earum significatio videtur. Nam 'et' vel 'de' {per} se prolata ad omnia aeque se habent ac suspensum tenent animum auditoris, ut aliud exspectet cui illa coniungantur; quae non tam pro sua demonstratione inventae sunt quam pro appositione vel coniunctione ad alia. At vero cum dico 'homo et lapis', id est cum adiu{n}go 'et' coniunction{em} dictionibus certum significantibus, per adiunctionem earum ipsum quoque 'et' certam recipit significationem, cum scilicet certam 'hominis' et 'lapidis' coniunctionem facit; cum vero per se dicitur indeterminate, ad quorum libet coniunctionem nos mittit. Similiter et 'de' praepositio per se dicta ad quaelibet confuse nos mittit, secundum id quod de eis aliquid esse contingit; sed cum dico 'de homine', per 'hominis' adiunctionem certam recipit significationem.
Sunt itaque confusae et ambiguae praepositionum per se sive coniunctionum significationes, tamquam in multiplic{it}ate aequivocationis earum consistat insentio, ac si ita inventae sint ut pro appositione diversarum diversas habeant significationes. Qui autem intellectus ab huiusmodi dictionibus designentur, non est facile declarare; sicut et quarumdam orationum, ut earum quae perfectae sunt ac non enuntiativae, sicut eius quae ait: 'veni ad me'; quam tamen ita quidem nimis temere solent exponere quod 'praecipio ut venias ad me'. Sed haec quidem enuntiationis est sententia; unde melius animus intellectum concipit quam lingua disserere possit. Promptior enim est ad intelligendum ratio ƿ quam ad proferendum locutio, et melius rei proprietatem intelligimus quam proferre possimus; vis namque animae maior est quam linguae.
Sunt autem quibus videantur huiusmodi dictiones solos intellectus generare nullamque rem subiectam habere, sicut et de propositionibus concedunt. Tota enim propositio nullam rem subiectam habet; tota tamen de rebus per partes suas designatis quemdam generat intellectum. Sic quoque et praepositiones et coniunctiones de rebus eorum quibus apponuntur, quosdam intellectus facere videntur, atque in hoc imperfecta earum significatio dicitur quod cum omnis intellectus ex alio quod intelligitur, procedat, ipsa quoque res de qua intellectus habetur, in huiusmodi dictionibus non tenetur sicut in nominibus et verbis, quae simul et res demonstrant ac de ipsis quoque intellectus generant. At vero cum intellectum omnem ex aliqua re necesse sit haberi, quomodo intellectus existet, ubi nulla erit rerum demonstratio, ut scilicet huiusmodi dictionibus per se dictis intellectum aliquem capiamus nullis adhuc rebus designatis? Unde certa apud grammaticos de praepositionibus sententia exstitit ut res quoque eas quarum vocabulis apponuntur, ipsae designarent.
Cum itaque dicimus 'de homine', dicunt 'de' praepositionem hominem ipsum significare, secundum id quod aliquid de ipso esse dicitur. Sed dico quod si in 'de' praepositione submissi vocabuli significatio continetur, superfluit casus adiunctio propter rei demonstrationem; ubi enim vox quaelibet prolata est, tota eius sianificatio inclusa est. Unde illa quorumdam dialecticorum sententia potior videtur quam grammaticorum opinio, quae omnino a partibus orationis huius modi voces, quas significativas per se esse non iudicavit, divisit ac magis ea quaedam supplementa ac colligamenta partium orationis esse dicit; quibus quidem illud Boethii quod in Primo Categoricorum dicitur, assentit: "nomen, inquit, et verbum duae solae partes putantur: caeterae enim non partes, sed orationis supplementa sunt" etc.
Sunt etiam nonnulli qui omnino a significativis huiusmodi dictiones removisse dialecticos astruant. Alioquin praepositiones quoque sive coniunctiones in definitione nominis Aristoteles includeret, quam in sequentibus ponemus; nisi forte in 'significativo' definitam significationem aeceperit. At si et alia ipsius quoque Aristotelis verba pensemus, non poterunt huiusmodi voces orationis sensum supplere, nisi etiam in se fuerint significativae, sicut nec una syllaba si addetur. Unde in Periermenias dicitur: "sed erit affirmatio vel negatio, si quid addatur, sed non una nominis syllaba," id est non secundum, additamentum unius ƿ syllabae 'hominis' nomen affirmationem vel negationem reddet vel aliquam orationem; quippe ipsa syllaba significationem per se non tenet.
Illa ergo mihi sententia praelucere videtur, ut grammaticis consentientes qui etiam logicae deseruiunt, has quoque per se significativas esse confiteamur, sed in eo significationem earum esse dicamus, quod quasdam proprietates circa res eorum vocabulorum quibus apponuntur praepositiones, quodammodo determinent; ut cum dico 'de homine' vel 'pro homine', quasdam proprietates quae homini insunt, praepositiones designant, in eo scilicet quod vel de eo aliquid vel pro eo est, tamquam inde causa sit. Coniunctiones quoque, dum quidem rerum demonstrant coniunctionem, quamdam circa eas determinant proprietatem; veluti cum di{c}o: 'homo et equus currit', per 'et' coniunctionem simul eos in cursu un{i}o ac per 'et' ipsum quamdam simul demonstrationem facio. Quorum quidem significatio in eo imperfecta seu ambigua vel suspensiva dicitur quod eas quas significat proprietates circa talia demonstrant quae in significatione eorum non tenentur, sed potius in designatione oppositarum dictionum, tam scilicet nominum quam verborum, quorum demonstratio perfecta est. Sive enim de intellectu sive de proprietate alicuius formae nominis aut verbi significatio fuerit, rei alicuius significationi semper adiuncta est. ƿ

LIBER TERTIUS

LIBER TERTIUS
DE DICTIONIBUS DEFINITIS
DE DEFINITIS
Quae quidem sola ex significationis privilegio inter partes orationis dialectici recipiunt, sine quibus veritatis aut falsitatis demonstratio fieri non potest, in quorum, ut dicimus, inquisitione dialectica maxime desudat.
In 'nomine' autem {tam} nomina quam pronomina cum adverbiis et quibusdam interiectionibus incluserunt, his videlicet quas non natura docuit, sed inventio nostra composuit. Sunt enim quaedam interiectionum naturales {ut}, 'uah', 'ah', 'heu', quae nec dictiones nec proprie partes orationis dicuntur, quippe impositae non sunt; quaedam vero compositae et ad placitum designativae, ut: 'papae', 'attat', 'proh', quae et nomini sicut adverbia supponuntur. Sunt namque definitae significationis, ut 'papae' a{d}mirationem, 'attat' vero metum proferentis designat, ac sunt sine tempore. Quoniam autem interiectio dictioni omnino supponi non poterat, cum videlicet quaedam sint, ut dictum est, naturales, nullam, ut arbitror, mentionem de interiectionibus dialectici fecerunt; qui etiam in 'verbi' vocabulo non solum verba grammaticorum, verum etiam participia comprehendunt, quae etiam temporis designativa sunt.
Caeteras autem, ut dictum est, orationis partes, quas in perfectae significationis diximus, praepositiones scilicet ac coniunctiones, quaedam partium orationis colligamenta ac supplementa dicebant: coniunctiones quidem in coniungendo, praepositiones vero in praeponendo; quarum consideratio grammaticae potius est disciplinae; definitarum autem, ut dictum est, dictionum aliae nomina sunt, aliae verba.
DE NOMINE
Est autem nomen, auctore .Aristotele, vox significativa ad placitum sine tempore cuius partium nihil extra designat, hoc est dictio definita sine tempore. Quod enim locem significativam ad placitum, cuius nulla pars significativa est dixit, dictionem esse monstravit. Ac fortasse definitam significationem in 'significativo', ut dictum est, accepit; alioquin coniunctiones vel praepositiones excludi nequeunt, si eas quoque per se significare voluerit. Non itaque ea significativa dicere consuevit quorum, ut ostensum est, imperfecta est significatio, sicut nec ea ƿ solet vocare nomina quae vel infinita sunt, ut 'non-homo', vel obliqua, ut 'hominis', sed ea tantum quae propriae et primae sunt impositionis, ut quae scilicet recta sunt ac finita, ut 'homo', 'album', 'Socrates'. Qui enim prius nomen ipsum rei aptavit, non obliquo sed recto casu usus est, ac si de homine diceret: dicatur haec res homo. Caeteri vero casus a nominativo defluxerunt propter diversas positiones constructionum; qui etiam in eo significativi ad placitum, sicut et verba vel orationes, dicuntur, quod et ipsi quoque ab hominibus inventi sunt, ut per eos quoque de subiectis rebus agatur. Infinita quoque nomina posteriora sunt finitis tam secundum inventionem quam secundum constructionis proprietatem; quoniam composita sunt, naturaliter posteriora sunt simplicibus. Sed de his quidem uberius in sequentibus disseremus.
Quod autem sine tempore nomen esse monstravit, a proprietate verbi ipsum distinxit. Verba enim principalem suam significationem, sive actio sit sive passio, subiectis rebus eas secundum tempora dimetiendo distribuunt, ut 'curro' cursum circa personam tamquam ei praesenti{aliter} inhaerentem demonstrat. Si qua autem reperiantur nomina quae etiam temporis quodammodo sint designativa, ut 'annus' vel 'annuus', sive etiam adverbia temporalia, non tamen sicut verba tempus consignificant, ut scilicet, quemadmodum dictum est, primam significationem subiectis personis secundum tempus distribuere dicantur. Sed cur non? Sicut enim 'curro' vel 'currens' cursum circa personam tamquam ei praesentialiter inhaerentem demonstrat, ita 'album' circa substantiam albedinem tam{quam} praesentialiter inhaerentem determinat; non enim album nisi ex praesenti albedine dicitur.
Unde et tantum 'albi' nomen dicere videtur, quantum quidem praesentialiter albedine est informatum, sicut et 'currens' in quodam praesentialiter cursum participat. Sicut enim substantivi verbi significatio, cui quoque tempus adiunctum est, verbis adiungitur, sic et nominibus videtur. Sicut enim 'currit' quantum 'est currens' dicit, ita 'homo' tantumdem quantum 'animal rationale mortale'. Nec diversa quidem secundum tempus 'uivi' nominis et 'uiventis' significatio videtur participii. Non enim ex vita quocumque tempore adhaerentem vivum dicitur, sed tantum ex adiacente praesentialiter. Non enim quia fuerit vel inerit, vivum dicitur, sed quia iam praesentialiter inest, sicut et vivens. Sic quoque eiusdem temporis designativum videtur 'amans', quando pro nomine aut participio ponitur; pro nomine enim sicut 'amator' ipsum quoque saepe accipimus ab eadem quoque actione a qua et participium sumptum est, quando ƿ scilicet comparationem nominis tenet, secundum quam 'amantissimus' dicitur, ac non regit accusativum sicut verbum a quo nascitur. Male ergo per 'sine tempore' nomina, quae etiam temporis designativa monstrantur, Aristoteles verbis disiunxisse videtur; eiusdem, inquam, temporis consignificativa cuius et verba, idest praesentis. Ipse enim Aristoteles non alia vocare verba consuevit nisi quae praesentis sunt temporis et primae inventionis ac finita, sicut et de nomine dictum est. Caetera vero casus verborum dixit, ut 'curret' vel 'currebat', vel infinita verba, ut 'non currit' vel 'non currens'. Quod itaque tempus verbis accidit, hoc etiam nominibus congruit, praesens scilicet, sive ea sint substantiae sive adiacentiae vocabula. Sicut enim 'album' ex praesenti albedine datum est, ita etiam 'homo' ex praesenti substantia animalis rationalis mortalis, et quem hominem dicis, iam animal rationale mortale ipsum ostendis et tantumdem 'hominis' vocabulum sonat, quantum quidem praesentialiter 'est animal rationale mortale'. Non tam igitur in significatione temporis nomen a verbo recedere videtur quam in modo significandi. Verbum enim, quod solum inhaerentiam facit, in eo tempus quoque designat quod inhaerentiam rei suae ad subiectam personam in tempore denotat. Nomen autem inhaerendi significationem non tenet nec aliquid quemadmodum verbum inhaerere proponit, etsi rem aliquando ut inhaerentem determinet, ut 'album' albedinem tamquam adiacentem atque inhaerentem significat, non tamen vel adiacere vel inhaerere proponit, sicut verbum facit, quod etiam substantivi verbi copulationem adiunctam propriae significationi continet; tantumdem enim 'currit' verbum proponit quantum 'est currens' dicit. Unde in Secundo Periermenias Aristoteles: "nihil, inquit, differt, homimem, ambulare et hominem ambulantem esse," ac si aperte diceret: idem dicit 'homo ambulat' quantum proponit 'homo est ambulans'.
Sed ad haec, memini Magister noster V. opponere solet: "si, inquit, verbum propriam significationem inhaerere dicat, verum autem sit eam inhaerere, profecto ipsum serum dicit ac sensum propositionis perficit." Verum ipse verbis deceptus erat ac prave id ceperat verbum dicere rem suam inhaerere, ut 'currit' cursum, quod dicebamus. Neque enim sensum propositionis accipiebamus tamquam cursum in subiecto ponentes atque inhaerere in praedicato; hunc enim sensum 'currit' non habere ex serie ipsa orationis manifestum est sed tantumdem ƿ intelligimus in 'currit' quantum in 'est currens'; non quidem pro {pro} positione accepto, ut 'currens' subiectum, 'est' vero praedicatum ponatur, sed tamquam pro parte propositionis, ut huius quae ait: 'homo est currens' subiunctum copulatur. Cum autem cui copuletur in 'est currens' subiectum deest ad perfectionem sensus enuntiationis, nihil itaque aliud accipimus, cum dicimus 'currit' demonstrare cursum inhaerere, quam proponere esse currentem, sicut nihil aliud dicimus 'animal homini inhaerere' quam 'hominem animal esse'. Alioquin diversi sensus essent, si videlicet 'animal' unum de inhaerentibus 'homini' diceremus, ipsumque 'animal' in subiecto, 'inhaerere' vero in praedicato, atque 'homini' in /124.l0/ determinatione ute{re}mur. Subiectarum vero rerum diversitas secundum decem praedicamentorum discretionem superius est ostensa, quae principale{s} ac quasi substantiale{s} nominum significatio{nes} dicuntur. Caeterae vero significationes, quae secundum modos significandi accipiuntur, tam posteriores atque accidentales dicuntur; quae etiam breviter sunt nobis perstringendae.
Ac prius de significatione numeri circa rem subiectam disputemus. Fortasse autem quaeritur, cum nomina quoque quamdam significationem habent, quare grammatici et hanc inter accidentia nominis non connumera{n}t, sicut accidentia verbi sive participii. Sed eadem, ut arbitror, ratio temporis fuit in nomine quae personae exstitit. Quia enim omnium nominum aut participiorum in positio tertiae personae facta est eaque omnia tertiae esse personae certum erat, nulla fit de persona vel in nomine vel in participio mentio. Sic etiam de tempore facere eum opinor in nomine, eo scilicet quod omnia eiusdem temporis esse nomina, hoc est praesentis, constare{t}.
Sunt autem quaedam nominum proprietates iuxta significationem pensandae, quaedam vero secundum positionem constructionis attendendae, quaedam etiam secundum vocis compositionem accipiendae.
Quod enim alia propria, idest singularia, ut Socrates, alia appellativa {a}ut universalia, dicuntur, ut 'homo', 'album', aut alia in comparationem dicuntur, alia non; quod haec quidem singularis numeri sunt, illa vero pluralis, ut 'homines'; insuper quod haec essentiae sunt, quae substantiva dicimus, alia vero adiacentia, quae sumpta nominamus, ut 'album', 'uir', --pleraque omnia ad significationem pertinent.
Quod vero alia recti casus dicuntur, alia obliqui. alia masculini ƿ generis, alia alterius dicuntur, ad positionem constructionis refertur. Cum enim et rectus et obliqui casus eiusdem sint significationis, cum alio tamen obliquus cum alio rectus construitur, aut cum eamdem habeant significationem 'albus', 'alba', 'altum', diversis tamen generibus iunguntur: non enim vel 'mulier albus' vel 'uir alba' dicimus. Patet autem hinc generis diversitatem significationem non mutare quod in eadem significatione diversa genera saepe habemus, ut lapis petra saxum, fluuius aqua flumen. Quod autem 'alius' et 'aliud' diversae sunt significationis, (cum id personae sit discretivum, illud naturae), generis diversitas non fecit, sed noua et consueta neutri acceptio quae in aequivocationem ducitur; casuum quoque differentia significationem non variat, quod ex eo quoque manifestum est quod apud diversos diversus est numerus casuum, significatione tamen eadem permanente. Sex enim casibus Latini utuntur, Graeci vero quinque, qui pro ablativo quoque genitivo utuntur; barbari vero unius casus prolatione contenti sunt.
Quod autem alia primitiva, idest primae inventionis, alia derivativa dicuntur, atque alia simplicia, alia composita vocantur, ad vocis inventionen et compositionem attinet.
Dignum tamen est inquisitione, utrum earum enuntiatione quarum vitiosa est compositio ut 'mulier albus' perfecta et vera possit esse sententia. Videtur quidem et perfecta esse, sicut et 'mulier est alba', cum scilicet eadem sit illa cum ista; cum enim et idem sit constructionis ordo et eadem vocum significatio, videtur quoque constructionis sententia esse eadem. Amplius: 'albus' sive 'alba' idem dicunt quod 'habens albedinem'; qui ergo dicit 'mulier est albus' id proponit: 'mulier est habens albedinem', quae perfecta est ac vera fortasse sententia; cur non igitur et illa? Sed profecto non solum vocum significatio attendenda est ad demonstrationem perfectae sententiae, sed etiam competens dictionum coniunctio, sine qua nec oratio dici potest, sed multae fortasse dictiones, ut, {cum} de oratione tractabitur, apparebit.
Non est autem competens substantivi et adiectivi constructio, cum ad diversum genus sit vel casum; non autem significationis identitas eamdem exigit constructionem vel in nominibus vel in verbis. Cum enim 'comedere' et 'uesci' eiusdem sint significationis, alterum tamen accusativum, alterum regit ablativum. Prima autem nominum causa fuit significationis impositio, secuta est autem postea constructionis diiudicatio; et ad rei quoque demonstrationem {discretio} generum vel casuum necessaria non videtur, sed magis ad constructionis constitutionem.
ƿ Casus autem nomine tam rectos, qui nominativi dicuntur, quam obliquos grammatici vocant; dialectici vero solos obliquos, qui secundum sensum inventionis et a nominativo per variarum terminationum inflexiones cadunt, casus appellant. Solos autem rectos nomina simpliciter appellant ex prima, ut dictum est, et propria impositione. Unde Aristoteles in tractatu nominis in Primo Periermeniarum: "Catonis vel Catoni et quaecumque talia sunt, non sunt nomina, sed casus nominis." Quae etiam in eo cum nomine convenire monstravit quod sunt: vox significativa ad placitum sine tempore, cuius nulla pars significativa est separata, et in eo diferre quod cum 'est' vel 'fuit' vel 'erit' ei adiuncta neque falsum neque verum demonstrant, quemadmodum nomina faciunt. Sed si in 'nomine' pluralis quoque numeri nominativos includamus, oportet quoque pluralis numeri verba intelligi. Sed et hos fortasse casus vocat at, quod primam non teneant impositionem, solaque ea nomina dicebat quae singularis sunt numeri. Sed nec his omnibus aptari poterit dicta proprietas; 'quis' enim interrogativum et ab eo 'siquis' compositum, sive etiam 'qui', aut 'idem' relativa--cum dicimus 'idem loquitur', imperfectum videmur exprimere sensum atque suspensum reddere animum audientis, ut, quemadmodum illud 'idem' referatur, requirat--tertiae quoque et secundae personae pronomen, (quae etiam, sicut dictum est, inter nomina dialectici recipiunt), praepositis verbis copulari non possunt. Unde potius cum appositis verbis cuiuslibet personae verba intelligenda sunt, hoc non habent aut potius ad differentiam nominativi appositorum casuum dictum sit, de quo etiam subiunxit: "nomen vero semper," cum his scilicet verum aut falsum significans enuntiationem reddit, cum videlicet dicitur: 'Cato est vel fuit vel erit'. Atque haec quidem differentiae expositio de casibus 'Catonis' ad ipsum illud quod de 'quis' et 'siquis' opponitur, potest exstinguere.
Sunt autem qui Aristotelem volunt 'quis' et 'siquis', quae in{de}finitae sunt significationis, nec inter nomina recipere, sicut nec ea quae infinita nomina dixit, ut 'non-homo', 'non-album'. Non autem Aristoteles ƿ omnino denegavit casus verbis adiunctos enuntiationem facere. Nam 'paenitet me' verum esse poterit sive falsum, in cuius sensu paenitentia mihi attribuitur. Verum si quidem omnes casus accipiamus, non omnia verba oportet accipere, sed tantum personalia, aut si omnia verba, non omnes casus, sed tales tantum quales sunt genitivus praeter nominativum et dativus quos posuit; qui nullorum adiectione verborum enuntiationem efficiunt.
Sicut autem casus a nomine dialectici dividunt, ita etiam infinita nomina, ut 'non-homo', 'non-album'. Unde in eodem Periermenias dicitur: "'non-homo, vero non est nomen, at vero nec positum est nomen quo illud oporteat appellari. Neque enim oratio aut negatio est; sed sit nomen infinitum. "Finita enim sola, ut dictum est, sicut et recta in 'nomine' inclusit; de impositione autem nominis infiniti talem idem in tractatu verbi causam subiunxit: "sed sit, inquit, infinitum, quoniam similiter in quolibet est, vel quod est, vel quod non est," ut 'non-homo, non solum de his quae sunt dicitur, verum etiam de his quae non sunt. Sicut enim equus non-homo dicitur, ita et chimaera vel hircocervus, quae nulla sunt existentium, non-homo dici possunt, et quaecumque homines non sunt.
Est autem supraposita causa vocabuli non tam ad significationem reducenda, cum scilicet nec solis nec omnibus infinitis videatur convenire, quam ad quamdam imponentis intentionem. Eadem causa huiusmodi vocibus 'infiniti' nomen attribuit, quod infinita in ipsis vidit contineri , tam scilicet ea quae sunt quam ea quae non sunt; licet tamen non in eis solis nec omnibus infinitis. Nam 'res' quoque et 'aliquid' significativum, quae infinita non sunt, ea quoque quae non sunt continere dicuntur, cum negativa particula careant, qua finiti significationem perimant. Unde in Primo Periemenias dicitur: "hircocervus enim significat aliquid;" hic enim 'aliquid', ut Boethius ostendit, nomen est rei non-existentis, ex quo etiam innuitur hircocervum quoque significativum vocari. Sed nec omnibus infinitis supraposita causa conveniet; nulla enim existentia nominant haec, cum omnia sua finita contineant. Licet autem nec solis nec omnibus infinitis conveniat supraposita causa nominis, maxima tamen de parte dicta causam magis inventionis quam proprietatem significationis ostendit, cum ipse scilicet Aristoteles, huius nominis in hac significatione inventor, ab infinitis infinita monstravit contineri.
ƿ Sunt autem multae compositionis vel inventionis nominum causae, quae nec solis nec omnibus subiectis rebus possunt applicari, ut 'homo' ab 'humo' nominatus est -- quod quidem ex humo factus sit non solus --; 'uox' quoque a 'uocando', idest significando, dici perhibetur, licet multae sint non-significativae ac nec solae fortasse significativae. Si quis autem 'hominis' nomen secundum significationem ac vocis sententiam aperire voluerit, eius definitionem proferat. Sic quoque et si quis iuxta siglificationem infinitum dicere voluerit, dicat infinitum esse vocabulum ex negatione ac finito compositum. Cuius potius modus significationis infinitus atque incertus dici potest, quantum quid{em} ad remotionem /128.l0/ finiti, quam significatio infinita per multitudinem. Qui enim dicit 'non-homo', nihil definite constituit 'hominem' removendo. In eo enim quod 'hominem' removet, quid non sit quidem demonstrat, quid vero sit non designat. Atque ideo incerta dici potest eius significatio, in eo quod infinitum dicitur, hoc est secundum remotionem finiti. In qua tantum remotione, dum attenditur praedicatum, negationem dicitur facere; cum vero rem aliquam de his quibus impositum est attribuit, affirmationem reddit; veluti cum dicimus: 'Socrates est non-homo', hanc, ut aiunt, enuntiationem et in sensu affirmationis vertere possumus, si scilicet ita intelligamus: 'est aliquid ex his quae non sunt homo'; et in sensu negationis, si 'hominem' removeamus, ac si 'non est homo' diceremus.
Patet itaque ex suprapositis infiniti definitionem non esse quod infinita continet, sed causam potius esse nouae transpositionis et impositionis nominis. Cum enim infinita ea dici Aristoteles sciret quorum infinita est multitudo, ab his idem vocabulum transtulit et huiusmodi nominibus imposuit, ex ea quidem affinitate quod in ipsis saepissime infinitas res includi videret, Ut sit potius impositionis nominis causa quam definitionis proprietas; quales quidem causae saepe in etymologiis redduntur, ut 'Brito' dictus est 'quasi-brutus' . Licet enim non omnes vel soli sint stolidi, hic tamen qui nomen 'Britonis' composuit secundum affinitatem nominis 'bruti', in intentione habuit quod maxima pars Britonum fatua esset, atque hinc hoc nomen illi affine in sono protulit. Sunt autem qui omne infinitum et in his quae sunt et in his quae non sunt esse concedunt, secundum id scilicet quod tam ea quae sunt quam ea quae non sunt quoquomodo significant, ut ipsum quoque non ens et quod ea quae sunt removendo significat, et quae non sunt simul nominat, utriusque esse dicitur. Sed profecto non in aliis vocabulum esse dicimus nisi in his quibus est impositum ac de quibus potest praedicari. Cum autem ƿ Aristoteles a 'nomine', ut dictum est, tam obliqua quam infinita separaverit, suprapositae quidem definitioni quae ea quoque, ut ipse docuit, comprehendit innuit apponendum esse ad horum exclusionem, 'rectum finitum'; ut sit nominis integra definitio: vox significativa ad placitum sine tempore, cius nulla pars significativa est separata, recta finita.
DE VERBO
Sicut autem Aristoteles a nomine {nomina} infinita et obliqua divisit, ita quoque a verbo infinita verba et quae praesentis temporis designativa non sunt, separavit. Ait enim: "non currit vero et non laborat non verbum dico; similiter autem vel curret vel currebat non verbum est, sed casus verbi." Unde et verbum recte definimus: vox significativa ad placitum, cuius nulla pars significativa est separativa finita praesentis temporis significativa, ut 'curro', quod quidem tempus in copulatione principalis significationis, sicut in nomine superius dictum est, consignificat. Unde etiam ipse Aristoteles statim postquam verbum consignificare tempus ostendit, adiecit: "et est semper eorum quae de altero praedicantur nota, ut eorum quae de subiecto dicuntur vel in subiecto sunt." In quo quidem ipse monstravit omne verbum cum officio copulandi vel ea quae tantum dicuntur de subiecto -- nec scilicet sunt in subiecto -- ut 'homo' et 'rationale', vel ea etiam quae sunt in subiecto, temporis quoque significationem continere. Quod itaque dixit verbum semper esse notam eorum quae de altero praedicantur, omne verbum monstravit habere officium copulandi praedicatum subiecto nec illud semper ad temporum, immo ad verborum comprehensionem referendum est. Potest enim verbum per se proferri nec aliquid copulare; semper tamen secundum inventionem suam copulativum est. Quod autem ea quae non dicuntur de subiecto, tacuit, (hoc est individua, quae etiam saepe praedicantur, veluti cum dicitur' 'homo est Socrates' vel 'hoc album'), ideo factum esse arbitror, quod [eum] huiusmodi praedicationem omnino irregularem esse voluerit. Unde ipse in Substantia: "et a prima, inquit, substantia nulla est praedicatio."
ƿ Alii autem in eo quod ait verbum notam esse eorum quae de altero praedicantur, aliud volunt intelligi, id scilicet quod principalem eorum significationem in eo esse docuerit , quod accidentia significant, non quidem in essentia sua, sed magis secundum id quod alteri adhaerent, idest adhaerentia suo fundamento, ut 'amo' actionem, 'amor' vero passionem secundum hoc quod mihi insunt. Omnia enim verba vel actionem vel passionem principaliter significare volunt, nec quidem particulares, sed quae communia sunt accidentia. Unde etiam supposuit: "ut eorum quae de subiecto dicuntur," in quo universalia esse monstravit, "et sunt in subiecto," in quo accidentia esse docuit, licet tamen quaedam /130.l0/ videantur propria verba, sicut et nomina, ut 'creare', 'fulminare', 'adorari', quae soli Deo congruunt.
Boethius autem in {prima} editione Periermenias plures alias expositiones protulit in eo quod ait 'ut eorum quae de subiecto vel in subiecto'; prima quidem huiusmodi est, ut postquam a verbis ea quae de altero praedicantur, significari dixit, quae esset illa determinavit, cum scilicet subiunxit: ut eorum quae in subiecto sunt, hoc est fundamento, ac de ipso etiam fundamento praedicantur. Aliter divisionem accidentium quae a verbis significantur, in eo supposuit, quod ait vel esse tantum in subiecto et non dici vel etiam dici de subiecto. Sunt enim quaedam generalia accidentia, quae de diversis speciebus tamquam de subiectis praedicantur, ut moveri de cursu ac saltu ac multis aliis, quod per 'dici de subiecto' signavit. Sunt et alia quae species non continent de quibus subiectis dicuntur, sed ipsa tantum sunt species quae per 'esse tantum in subiecto' accepit, ut cursus et multa alia.
Prima autem expositio, quae maximam facit verborum a nominibus differentiam, expeditior videtur atque ipsius sententia dictis magis esse affinis. Neque enim omnia verba actionis aut passionis designativa videntur aut etiam accidentium adiacentium. 'lacere' autem et 'sedere' positionum significativa esse Aristoteles dixit, 'habere' etiam a generalissimo Habendi sumptum est et 'uivere' a vita qualitate sumptum videtur. Nec quidem irrationabiliter. Utquid enim, sicut in actionibus aut passionibus verba inventa sunt, quae eas modo ut praesentes,
modo ut praeteritas, modo ut futuras significant, sic {non} quoque et in caeteris invenietur? Sicut enim 'esse currentem vel fuisse vel fore' dicimus, sic 'esse album aut fuisse aut fore' enuntiamus. Sed nec formis etiam nomina sumpta dici convenit, ut 'est', quod substantivum verbum dicitur, eo videlicet quod omnibus secundum essentiam suam sit impositum, non secundum alicuius adiacentiam. Unde etiam quaslibet rerum essentias aeque secundum inhaerentiam copulare potest, quod etiam de nuncupativo concedunt; sicut enim 'sum Petrus' dicimus, ita etiam 'ego nuncupor Petrus' proferimus. Alia vero quae rerum personas in essentia sua non significant, immo ex adiacentiae actione vel passione, ut 'curro', 'amo' vel 'amor', solas proprietates quas determina{n}t, copulant. Non enim sicut dicimus 'ego sum Petrus', ita 'ego curro Petrus' enuntiamus, per 'curro' 'Petrum', sicut per 'sum', copulantes. Sed potius eum dicimus 'ego curro Petrus', non aliter 'Petrus' construi potest, nisi in subiecto ipsum quoque intelligatur ac si ita diceretur: 'ego Petrus curro'. Etsi enim 'Petrus' tertiae sit personae, sicut omnes nominum casus praeter vocativum grammatici esse concedunt, per adiunctionem tamen 'ego' pronominis, quod primae personae est, a verbo primae personae regitur, idest 'curro'; aut fortasse ab 'ens' participio, quod subaudiunt, tamquam hoc modo diceretur: 'ego, ens Petrus, curro'. 'Curro' itaque vel alia verba quaecumque ex adiacentibus actionibus aut passionibus sumpta sunt, quas circa subiectas personas determina{n}t, non alia copulare dicuntur praeter proprias actiones aut passiones. At vero substantivum verbum, quod aeque omnia secundum essentiam suam significat, quaslibet potest essentias copulare.
Sed dico quod cum huiusmodi verbum rebus ipsis secundum essentiam tantum, non secundum alicuius adiacentiam, imponi concedant, quare aliquando eius copulationem ad praedicationem adiacentiae tantum reducant. Adiacentiae vocabula ponuntur hoc modo: 'Petrus est albus', 'Petrus est rationalis'. Hi enim solam albedinem aut rationalitatem, mihi ut adiacentem attribui dicunt, {in} eo quod qui me album esse proponit, me albedine informari dicit atque ipsam mihi adiacere ostendit. Sed profecto magis ad sensum propositionis atque ad officium substantivi verbi illam praedicationem pertinere iudico, quae est de subiecto albedinis, quod ab 'albo' nominatur, quam eam quae est de adiacentia ipsius, quae per 'album' determinatur. Cum enim aliquem dicimus esse album, hoc est proponimus ipsum esse aliquem ex his quae albedine informantur, secundum copulationem essentiae illud quod esse dicitur, proprie per 'est' verbum praedicatur, hoc est res albedine informata. Sed ƿ quoniam per '"albi" nomen ipsum attribuitur' designatur quod ei ex adiacente albedine impositum est, ex ipsa quoque propositione inhaerentia adiacentis albedinis innuitur. Illa itaque praedicatio essentiae quae in eo est quod hoc illud esse dicitur, proprie ex verbis propositionis exprimitur; illa vero quae est adiacentiae attributio, quodammodo innuitur. Sic quoque et in caeteris verbis quae etiam substantivi verbi copulationem continent --qui enim dicit 'Petrus currit', id quod Petrus sit unus de currentibus proponit--, proprie in ipsa propositionis sententia essentiae praedicatio monstratur, essentiae ,scilicet alicuius eorum quae cursum suscipiunt. Sed quoniam non secundum id quod est ipsa, per 'currit' significatur, sed magis secundum id quod cursum habet, ex praedicatione quoque essentiae subiecti albedinis adhaerentia formae innuitur. Potest ergo per 'currit' verbum vel persona cursum suscipiens secundum id quod cursum habet, praedicari, vel ipse cursus adiacentia{m} innuendo attribui, quae utraque in verbi significatione tenentur; per 'est' vero substantivum, ut dictum est, verbum, quod omnibus {secundum} essentiam suam impositum est, quaelibet res copulari potest. Unde ipsum a nulla proprietate sumptum esse manifestum est, sicut 'sedet', 'currit' etc., quae numquam solius copulae officium tenent, sed simul praedicatae rei positionem faciunt. Non itaque omne verbum accidentis adiacentiae designativum videtur. Sed ratio quoque exigere videtur, ut etiam secundum singulas substantias diversa verba consisterent, ut scilicet substantiam vel qualitatem vel hominem, sicut 'esse currentem', verbo aliquo secundum diversa tempora distribuerent, in eo scilicet quod aliud praesentialiter est homo, aliud fuit, aliud erit. Utquid enim, sicut in aequivocatione sua ens acceptum verbum dicitur multiplex, ipsum quoque ad quamlibet significationem restrictum verbum non dicatur simplex, sicut 'amplector' et quae sunt aequivoca? Sicut enim aequivocum nomen multa nomina secundum significationem multiplicem dicitur, ita aequivocum verbum multa verba secundum multas significationes dicendum est atque in singulis acceptum simplex verbum, ut etiam {secundum} singulas rerum essentias verba queant, sicut et nomina, substantiva esse. Nec id quidem ratio impedit, ut scilicet secundum singulas substantias diversa verba consistant, sed haec inventio linguae nostrae non habuit, sicut nec articulorum impositionem cognovit. Ideoque 'verbi' nomen in his tantum dictionibus volunt uti quae adiacentem actionem vel passionem subiectis personis secundum tempora distribuunt. Unde talem de verbo definitionem Priscianus protulit: ƿ pars orationis cum temporibus et modis sine casu agendi vel patiendi significativa, a qua nullum grammatici verbum excludunt. Ipsi enim 'iacere' quoque et 'uivere' et 'habere', quando verba sunt, sumpta esse dicunt ab actionibus, quando vero ad aliam significationem detorquentur, nomina esse concedunt. 'Est' quoque, memini, quando in vi verbi ponitur, secundum adiacentiam quarumlibet actionum aut passionum aequivocum dicunt. Nec tunc quidem substantivi significationem tenere sed adiectivi, actum quidem, cum dicimus 'Socrates est' atque in vi verbi 'est' utimur, actionem aliquam ut adiacentem vel cursum vel aliam oportet intelligi atque attribui. Cum autem substantivum in essentia rerum sumitur, quasi nomine ipso utimur nec quicquam a verbo nisi temporis discretionem ac copulationem officium habere concedunt, qui 'verbi' vocabulum in supradictis tantum custodiunt, his scilicet quae actionem aut passionem determinant. Sed iam profecto {si} grammaticum verbum ponitur 'est', male ipsum substantivum appellant. Nec si omnium, ut arbitror, philosophorum auctoritates percur{r}ant, hanc significationem de actione aut passione in 'est' verbo percipient, ut videlicet cum dicitur: 'Socrates est', ipsum amare vel amari vel aliquam aliam actionem aut passionem habere intelligant; nec ratio eorum, ut aestimo, poterit monstrare, quae actiones in 'iacendo' vel 'uivendo' intelligantur aut qualiter actio iacendi a positione diversa sit aut vita actio a vita qualitate contraria morti, quae animatio intelligitur, an potius animationi; idem enim duo contraria habere non poterit. De 'habere' autem, quod actionem quamcumque aliquando significet, ex eo fortasse videbitur quod 'haberi' a passivum facit quodque accusativum regat casum secundum significationem actionis passionem in alium inferentis. Oportet itaque vel 'haberi' significatione non esse passivum aut non omnem passionem ex actione inferri.
Nunc autem ad substantivum et nuncupativum verbum reuertentes pauca de differentia eorum inspiciamus. Videntur autem in eo maxime differre, quod illud substantivum, ut dictum est, istud sumptum videtur, a nuncupatione scilicet, ex qua etiam nuncupatum dicitur. Sed si sit nuncupatio forma aliqua rel actionis vel passionis, non videtur 'nuncupor' praeter primam significationem rem aliam copulare, sicut et de aliis dictum est. Unde cum dicitur: 'ego nuncupor Petrus' non inde esse nomen rei quod queat in ablativum resolvi, ac si ita intelligeretur: 'ego nuncupor hoc nomine quod est Petrus'. Si enim nomen rei esset, tantumdem proponeret ac si diceret: 'ego nuncupor ista res', quod uehementer abhorremus, ƿ cum non a re suae essentiae construatur cum apposito nomine quod praedicari per ipsum volunt ac sic[ut] et per substantivum copulari.
Solet ita{que}, memini, grammaticorum sententia nullam secundum significationem differentiam in nuncupativo et substantivo verbo accipere, sed eamdem in utroque sententiam proferri volunt, ut nihil aliud 'ego nuncupor Petrus' quam 'ego sum Petrus' intelligatur; hoc tamen 'secundum institutionem inventionis' ad differentiam dicunt, quod nuncupativum, licet substantivi significationem habeat, non tamen constructionem ipsius ubique servat. Illud enim omnibus vel nominibus vel pronominibus vel participiis vel definitionibus praedicatis potest /134.l0/ copulari, hoc autem solis propriis nominibus concedunt coniungi. Neque enim vel 'ego nuncupor ego vel currens vel homo albus' dicunt, sed solum proprio nomini huiusmodi verbum apponunt hoc modo: 'ego nuncupor Petrus', ex qua quidem est constructione cum proprio nomine, quod definitam et propriam impositionem habet, magis nuncupativum dictum est quam ex significatione. Quamvis igitur eius propositionis quae ait: 'ego nuncupor ego' sana possit esse ac vera sententia, series tamen constructionis secundum institutionem nuncupativi quam in constructione tenet, vitiosa conceditur, quae, ut dictum est, in eo fuit ut tantum propria copularet nomina. Apparet autem ex significatione, quam communem habet cum substantivo verbo, -- sicut et copulationem alterius significationis, quam proprie {non habet} huiusmodi verbum -- nuncupativum non illud esse quod a 'nuncupo, nuncupas' fit passivum, quod tantum de me vere dici potest, dum aliquis nomen meum proferens me vocat. Etsi enim nullus me vocet, non minus tamen 'ego nuncupor Petrus' dici potest secundum supradictam substantivi verbi significationem ac talem ipsius resolutionem: 'ego sum Petrus'.
Non est autem illud praetermittendum quod verba in enuntiationibus posita modo proprie, modo per accidens praedicari dicuntur; proprie autem praedicantur hoc modo: 'Petrus est', 'Petrus currit'; hic enim gemina vi funguntur, cum non solum copulandi officium tenent, sed etiam rei praedicatae significationem habent. Per accidens autem et non proprie praedicari dicitur, cum ipsum praedicato ad eius tantum copulationem apponitur, ita: 'Petrus est homo'. Neque enim hic interpositum quoque rem praedicatam continet, quippe iam 'homo' superflue supponeretur, sed tantum quod subiungitur praedicatum copulat; nec si iam aliquid praeter hominem in ipso esset attributum, in ƿ eodem loco 'hominem' copularet subiunctum. De hac autem praedicatione per accidens in Secundo Periermenias dicitur.
Quando autem 'est' tertium adiacens praedicatur, dupliciter fiunt appositiones; adiacens enim in eo dicitur verbum quod praedicato apponitur ad ipsum tantum copulandum, nec pro subiecta re praedicanda ponitur, sed ut tantum copulet id quod praedicatur. Cum autem proprie dicitur, rem etiam praedicatam continet atque aliquam rerum existentium indeterminate attribuit, veluti eum dicitur: 'Petrus est', hoc est 'Petrus est aliqua de existentibus rebus'. Quando quidem praedicationem ex accidentali necesse est consequi, pro eo quod saepe rerum non existentium vocabula copulat, veluti cum dicitur: 'chimaera est opinabilis vel non existens'. Nec mirum, cum interpositum significationem essentiae non habeat, sed tantum copulationis officium, ut dictum est, teneat. Unde etiam in Secundo Periermenias dicitur: "Homerus est aliquid, ut poeta, ergo etiam est, {an} non?," ac rursus: "quod autem non est, quoniam opinabile est, non est verum dicere esse aliquid: opinio enim eius non est quoniam est, sed quoniam non est."
At vero quaeritur, cum 'est' verbum superius dictum sit inter quaslibet essentias copulare, quod omnes in essentia significat, quomodo illa potest copulare quorum significationem non continet, veluti {non} ens aut opinabile, quod proprie acceptum sola non-existentia, ut nobis placuit, nominat, aut quomodo constructionis proprietas servari poterit, nisi intransitive ipsum quoque his quae copulat coniungatur? Unde quidem cum dicitur Homero quoque defuncto: 'Homerus est poeta', hoc est: 'memorialis fama Homeri adhuc manet per poema quod composuit', vel 'chimaera est opinabilis', 'esse' quoque quod interponitur, in designatione non-existentium volunt accipi. Sed quid ergo esse ea negat, si idem esse quod non-existentia demonstrat, accipiat? Nostri vero sententia Magistri non secundum verbum accidentalem dicebat praedicationem, sed secundum totius constructionis figurativam atque impropriam locutionem, quae tota ad alium sensum explicandum composita est quam verba videantur habere. Cum enim dicimus Homero defuncto: 'Homerus est poeta', si significatarum significationem dictionum pensemus atque Homeri nomen hominis ut 'poeta' sumamus, verum est et simpliciter Homerum esse, ex eo scilicet quod poetae proprietatem habere dicitur, atque propria fuit locutio. Si autem nullam constructionis proprietatem, sed significationem dictionum attendamus, sed magis ƿ alterius orationis sententiam quam in ea tota exprimere volumus, ut eius quae ait: 'fama Homeri per poesim ipsius manet', figurativam atque impropriam locutionem componimus. Veluti si aliquo tyranno defuncto filiis eius superstitibus ac tyranniam patris exercentibus dicamus: 'ille defunctus tyrannus adhuc vivit infiliis', non quidem vitam tyranno attribuentes, immo illis quos genuit tyrannidem eius exercentibus, ac si aperte diceremus: 'illi quos ipse genuit, adhuc vivunt tyrannidem eius exercentes'. Unde quia 'uivere perfilios' tantum 'tyranni' nomini coniunximus, quando 'filii' nomen subtrahitur, non possumus simpliciter dicere quod vivat. Idem etiam de ea enuntiatione quae est: 'Homerus est poeta', dicunt, ut scilicet cum 'poetae' nomen, quod ad 'poema' quodammodo se habet, subtrahitur, per quod 'Homeri' nomen nomini copulabatur, 'Homerus est' simpliciter non dicatur.
Sed quaero in illa figurativa locutione: 'Homerus est poeta', cuius nomen 'Homerus' ut 'poeta' accipiatur. At vero si hominis, falsa est enuntiatio eo defuncto; si vero poematis de quo agitur, cur esse et ipsum denegetur aut quid figurativa locutio dicitur?; non iam impropria est locutio, sed noua vocis aequivocatio.
Sed ad hoc, memini, ut Magistri nostri sententiam defenderem, respondere solebam 'Homeri' et 'poetae' nomen, si per se intelligantur, Homerum designare; unde et bene denegatur simpliciter Homerum esse, qui iam defunctus est. At vero cum totius constructionis sententia pensatur ac simul verba in sensu alterius enuntiationis confunduntur, non iam singularum dictionum significatio attendenda est, sed tota magis orationis sententia intelligenda; atque in eo impropria dicitur orationis constructio quod eius sententia ex significatione partium non venit.
Nec ullum poematis nomen de quo agimus, in enuntiatione continetur. Aut fortasse in eo quoque impropria dici potest constructio quod 'Homerus', qui recti casus vocem habet, in significatione obliqui utimur, cum poema Homeri existere dicimus, ac poetae nomen ad poematis nominationem secundum resolutionem sensus non convenienter reducitur. Sic quoque et 'chimaera est opinabilis' in eo figurativa atque impropria locutio dicitur, quod aliud verba quam videatur in voce, proponant in sensu; non enim chimaerae, quae non est, aliqua proprietas per 'opinabile' datur sed magis animae alicuius opinio de ipsa attribuitur, ac si ita dice{re}mus: 'anima alicuius opinionem habet de chimaera'.
At vero mihi omnis illa verbi praedicatio per accidens atque impropria videtur, quando ipsum, ut dictum est, tertium adiacens ƿ interponitur, cum non rem, ut dictum est, praedicatam contineat, sed solius copulae officium habeat, ut in ea quoque qua dicitur: 'Petrus est homo vel albus'. Nec quidem quantum ad eius interpretationem pertinet, ex eo quod dicitur: 'Petrus est homo' , inferri potest 'Petrus est', sed fortasse quantum ad praedicationem 'hominis', quod existentis rei tantum nomen est. Si enim, quia verbum copula interponitur, simpliciter praedica{re}tur, et ex eo quod dicitur: 'chimaera est opinabilis vel non existens', chimaera esse concederetur. Poterunt fortasse et propriae esse suppositarum enuntiationum de Homero at chimaera constructiones, et accidentales tamen esse praedicationes nec simplicem verbi praedicationem inferri ei tota etiam enuntiatione, in qua tertium inseritur. Cum enim de Homero adhuc ipso fortasse vivo enuntiationem protulit, non ita ait: 'Homerus est poeta', sed potius proposuit: 'Homerus est aliquid', ac postea subiunxit 'ut poeta'; cum 'aliquid' posuit, ipsum tam existentium nomen quam non-existentium accepit secundum quod dictum est 'hircocervus' aliquid significare. Unde non potuit inferri praedicatio partis, quod scilicet Homerus sit; quod autem 'ut poeta' subiunxit, exemplum subdidit quod aliquorum esset, aut magis fortasse probatione{m} posuit de parte ad totum, qui de toto ad partem inferentiam negabat, hoc est de 'aliquo' {ad} 'existens'.
Ac quoniam non erat inconveniens illud quod intulit, licet falsa esset inferentia, illud 'ut' quod subiunxit, potius ad inferentiam deneg{andam} referendum est quam ad illatae propositionis negationem, quae quidem de Homero vivo vera est. Ad maiorem itaque inconvenientis augerationem de chimaera supposuit, in quo et inferentia falsa est (qua dicitur quoniam est opinabilis, ipsa esse) et illata simul propositio quae ex vera infertur, quod videlicet chimaera sit. Proprias autem locutiones eas quoque enuntiationes cur non dicamus in quibus non-existentium nomina ponimus? Sicut enim chimaera proprie non-homo dicitur, hoc est unum ex his quae non sunt homines, cur non etiam opinabilis diceretur, idest unum ex his de quibus opinio habetur, quippe eadem exstitit ad non-existentia nominum suorum impositio quae ad existentia suorum. Sicut enim dictum est in impositione 'hominis' 'dicatur ista res homo', sic etiam dictum est in huiusmodi re non existente: 'dicatur ista res opinabilis', ut sic etiam non-existentium nomina inventa sint ad agendum de ipsis secundum hoc quod {in} impositionem veniunt, sicut existentium ad agendum de ipsis, veluti cum dicitur: 'chimaera est ƿ chimaera' vel 'opponitur ut homini vel alicui alii'.
Sed quid talis consequentia proponitur: si est chimaera, non est homo? opposita enim {ea} dicimus quaecumque non sunt idem.
At vero quomodo locutio propria dicetur, ubi praedicatio verbi impropria fuerit nec eam in qua inventum est significationem tenuerit? Neque enim inventum fuit in officio solius copulationis, verum simul, ut dictum est, in sig{nificati}one existentium quod etiam, ut dictum est, inde quaelibet quibuslibet copulare potest, quod nominibus secundum essentiam suam impositum est. Sed cur ad eorum quoque inhaerentiam /139.10/ ponitur quae non sunt atque in ipso non continentur? Unde mihi, si profiteri audeam, illud rationabilius videtur ut rationi sufficere valeamus, ut scilicet, quemadmodum oppositionem in adiecto secundum oppositionem magis quam secundum appositionem sumimus, ita accidentalem praedicationem accipiamus, ac cum dicitur: 'est homo' vel 'est opinabile' vel 'est album' pro uno verbo 'esse hominem' vel 'esse album' vel 'esse opinabile' intelligamus.
Quod vero Aristoteles, cum dicitur: 'Homerus est poeta', dicit per accidens 'esse' praedicari hoc modo: "secundum accidens enim praedicatur 'esse' de Homero, quoniam inest ei poema, sed non secundum se praedicatur de Homero quoniam est," cum non sit 'esse {poeta}', ut dictum est, una dictio, praedicari per accidens non est praedicari, immo pars est 'esse' praedicati. Sic et praedicari tertium adiacens non est praedicari per se, sed in eo quod adiacet alteri in compositione. Unde et bene dicitur ipsum 'esse' non secundum se praedicari, sed cum 'poeta' simul unum facere praedicatum , iuxta illud: "sed quoniam inest ei ut poeta." Nec quidem aliter de praeterito et futuro enuntiationes verae possunt proponi. Cum enim 'iste erit sedens' de eo qui nondum sedet, dicimus (aut 'fuit sedens' proponimus), falsae omnino enuntiationes videntur, si integrae dictiones 'erit' et 'sedens' permaneant propriamque inventionem custodiant. Cum enim 'sedens' praesentis sit temporis atque ex sessione iam praesente impositum, quicumque dicit 'erit sedens', id proponit: 'erit unum de his quae praesentialiter sessionem habent'; quod quidem falsum est de eo, qui nondum sedens sessurus est. Si enim omnes praesentialiter sedentes conspicias, profecto inter eos qui sedentium futurus sit, invenies aut cuius sessionem sit suscepturus, immo propriam quae nondum est habebit.
Cum itaque ƿ 'leget' per 'erit legens' exponitur, non aliter 'erit legens' accipiendum est quam pro una verbi dictione; alioquin veram non faceret enuntiationem de futuro. Aut cum ita quoque exponitur: 'Socrates erit legens', idest 'habebit lectionem', cum et lectionis nomen ex praesentia datum sit, tantumdem proponitur quantum si dicatur: 'habebit id quod iam praesentialiter lectionis essentiam habet', hoc est 'quod praesentialiter est lectio'; quod profecto falsum est de lecturo ac nondum legente. Sic quoque et de sene iam Socrate falsum erit dicere quod puer fuit, si 'puer' per se nomen sumatur secundum propriam impositionem quam habet ex prasente pueritia; tandumdem enim proponitur ac si diceretur: 'fuit unus de habentibus praesentialiter pueritiam', quod aperte falsum est.
Oportet etiam, ut conversionis naturam aut formas syllogismorum in enuntiationibus praeteriti aut futuri seruemus, verborum compositionem suprapositam accipere. Veluti cum dicitur de sene iam Socrate: 'Socrates fuit puer', non ita convertendum est: 'quidam puer fuit Socrates', quod falsum est, immo ita: 'quoddam quod fuit puer, est Socrates'. Sicut et cum dicitur: 'Socrates ambulat' vel 'est ambulans', ita convertitur: 'quoddam quod ambulat vel est ambulans, est Socrates', quippe sicut 'esse ambulans' pro uno verbo atque uno praedicato ponitur, ita 'esse puerum'. Quare et totum ipsum in conversione in subiecto ponendum est, hoc modo: 'quoddam quod fuit puer, est Socrates', veluti cum 'Socrates leget, hoc modo convertitur: 'quoddam quod leget est Socrates,. Sicut quoque et cum dicitur: 'quidam puer senex erit', ita convertes: 'quoddam quod erit senex, est puer,; aut cum dicitur: 'omnis senex fuit puer', non haec erit per accidens conversio: 'quidam puer fuit senex', immo ista: 'quoddam quod fuit puer, est senex'. Illae quoque propositiones quae aiunt: 'nullus puer fuit senex' aut 'nullus senex erit puer' ita convertendae sunt: 'nullum quod fuit senex, est puer' vel 'nullum quod erit puer, est senex'.
Hac etiam compositorum verborum acceptione servata in modis syllogismorum futuri quoque propositiones aut praeteriti venire poterunt, ut si ita dicamus: omne quod erit sedens, corpus est sed quidam homo erit sedens quare est corpus vel ita: omne quod erit sedens, fuit corpus sed quidam homo erit sedens quare fuit corpus
Si autem sic dicamus: 'omne sedens est unum' de his quae praesentialiter habent sessionem sed Socrates sessurus ac nondum sedens erit sedens quare erit unum ex his quae praesentialiter habent sessionem falsum videtur, cum medius terminus idem non sit. Nam in prima 'sedens' subiciebatur, in secunda autem 'erit {sedens}', quod unum est verbum, praedicatur. Unde cum medius terminus idem est, non potest syllogismus fallere hoc modo: nullum animal erit lapis sed Socrates est animal quare non erit lapis vel ita: omnis homo morietur sed Socrates est homo quare morietur.
Quod autem grammaticorum regulis contrarii videmur, quod multa componimus verba vel substantiva, ut 'esse hominem', vel ab aliis quam ab actionibus vel passionibus sumpta, ut 'esse album,' propter rectam enuntiationum sententiam aperiendam, non abhorreas. I11i enim qui primum disciplinae gradum tenent, pro capacitate tenerorum multa provectis inquirere aut corrigenda reliquerunt in quibus dialecticae subtilitatem oportet laborare.
Si quis autem eius {pro}positionis: 'Socrates erit sedens' conversionem ipsi aequipollere negaverit, hanc scilicet: 'quoddam quod erit sedens, est Socrates', eo scilicet quod prima, antequam Socrates esset, vera poterat esse falsa menente secunda, ipse scilicet 'Socrates' significationem tenuerit sedens, se deceptum esse recognoscet. Cum enim 'Socrates' ex praesenti ac singulari substantia hominis impositum sit, cum dicitur: 'Socrates erit sedens', tale est: 'illa res quae iam est hic homo, erit sedens' quod omnino falsum est, sicut et conversio. At vero si 'Socrates' futuri temporis accipiemus, cum dicitur: 'Socrates erit sedens' ipso Socrate ƿ nondum existente atque ita intelligeremus: 'illud quod erit Socrates, erit sedens', vera fortasse enuntiatio esset ac vera quoque ipsius conversio, haec scilicet: 'quod erit sedens, erit Socrates'.
Infinita autem verba, sicut in remotione finiti significatio est, ita etiam tempus ipsius significa{n}t. Qui enim dicit: 'non currit', non solum de cursu in remotione mentionem facit, verum etiam de tempore praesenti, ac si diceret: 'non currit in praesenti', secundum quod et haec quoque quae infinita sunt verba tempus consignificare Aristoteles voluit. Quae quidem, quoniam et copulationem quae verbum proponebat, destruunt, cum in propositionibus ponuntur in negatione statim ac verbum dividuntur, ut negationem faciant. Nec iam, ut aiunt, infinitum, manet, sed potius verbum et negatio. Unde cum ait Aristoteles in Secundo Periermenias: "erit omnis affirmatio vel ex nomine et verbo vel infinito nomine et verbo," infinitum verbum recte taceri Boethius dicit quod in enuntiatione positum infinitum non remanet verbum, sed statim, ut dictum est, in duas dictiones separatur, propter interpositionem scilicet inhaerentiae copulationis: qui enim dicit 'non currit', 'non est currens' proponit, sed non ita: 'non currens'. Sed etiam una dictio intra quoque enuntiationem, sicut nomina infinita, consistit.
De orationibus inde infinitis quare hoc loco Aristoteles mentionem non fecerit, solet quaeri, cum et ipsae {saepe} quoque in enuntiationem veniunt, velut ea quae dicit: 'non-albus-homo', 'non-animal-rationale-mortale'. Quae enim orationes impositione{m} nominum habent, infinitari quoque sicut nomina videntur. Alii itaque Aristotelem simplicis enuntiationis constitutionem demonstrasse hoc loco volunt, alii vero nullomodo orationem infinitari concedunt, quibus, memini, magister V. assentiebat; nec quidem id tam secundum sententiam negabat quam secundum constructionis naturam; cuius quidem inualidam de coniunctione dictionum calumniam in Glossulis eius super Periermenias invenies.
Si enim sensum exsequamur, infinitationis quoque proprietas in {o}ratione quoque invenietur, et quaecumque sub finita non continentur, sub infinita eadem possunt; ut, cum verum sit Socratem non esse album asinum, veram quoque et eam concedimus: 'Socrates est non-albus-asinus', ita quidem ut non solum 'album' infinitetur et 'asinus' remaneat, ac si ita dicatur: 'est asinus non-albus', sed ut tota simul oratio 'albus asinus' negatione excludatur. Alioquin magis una ƿ dictionum tantum infinitaretur quam oratio; sicut in Secundo Periermenias ad 'albi' tantum infinitationem Aristoteles negatio{nem} posuit, cum pro falsa eam propositionem induxit: 'lingum est non-albus-homo'. "Si enim inquit, de omnibus aut dictio est aut negatio vera, cum lignum falsum sit dicere esse album hominem, erit verum de eo dicere esse non-album-hominem;" quod ac si diceret inconveniens est in eo scilicet, ut dictum est, quod 'albo' tantum remoto 'hominem' relinquit. Cum autem 'album' tantum excluditur et 'homo' remanet, unum est dicere 'omne non-album hominem esse' et 'non-album esse et hominem'; tale est 'omne non-album-hominem' quod 'omne{m} hominem qui est non-albus'. Cum vero tota infinitatur oratio, non est necessarium vel omne {non} album hominem esse non album vel hominem esse, quippe albus equus est non-albus-homo, sed neque non-albus simpliciter neque homo dici potest.
Hactenus quidem, Dagoberte frater, de partibus orationis, quas dictiones appellamus, sermonem texuimus; quarum tractatum tribus voluminibus comprehendimus: primam namque partem Libri Partium Antepraedicamenta posuimus; dehinc autem Praedicamenta submisimus, denique vero Postpraedicamenta novissime adiecimus, in quibus Partium textum complevimus.