Authors/Abelard/dialectica/Pars 3

LIBER PRIMUS DE LOCIS

Latin	English
PARS TERTIA
LIBER PRIMUS DE LOCIS
{INTRODUCTIO}
Sicut ante categoricorum syllogismorum constitutionem ipsorum materiam in categoricis propositionibus oportuit praeparari, ita et ante hypotheticorum compositionem eorum propositiones hypotheticas (unde et ipsi hypothetici nominantur) necesse est tractari. Nullae autem idoneae propositiones in constitutione syllogismi sumuntur nisi quibus auditor consentit, hoc est quas pro veris recipit, sicut ex definitione syllogismi, quam in extrema parte Categoricorum posuimus, manifestum est. Quoniam ergo hypotheticae enuntiationes quarum sensus sub consecutionis conditione proponitur, inferentiae suae sedem ac veritatis evidentiam ex locis quam maxime tenent, ante ipsas rursus hypotheticas propositiones Topicorum tractatum ordinari convenit, ex quo maxime hypotheticarum propositionum veritas seu falsitas dinoscitur.
Locum ergo generaliter definientes vim inferentiae dicimus. Veluti cum talis proponitur consequentia: si est homo, est animal 'homo', cuius habitudo ad 'animal' vim inferentiae tenet, locus dicitur, cumque 'homo' ad 'animal' utpote species ad genus suum sese habeat, locus ipse a specie assignandus est. Locum autem artius accipientes philosophi definierunt argumenti sedem vel id esse unde trahitur conveniens argumentum ad propositam quaestionem comprobandam. Quarum quidem definitionum prima Ciceroni adscribitur, secunda vero Themistii esse creditur. Sed unde istae strictae dicendae sint, facilius apparebit, si unde praemissa larga dicatur, prius patuerit, quae scilicet vim inferentiae locum esse determinavit; quae quidem breviter est aperienda. Inferentia itaque in necessitate consecutionis consistit, in eo scilicet quod ex sensu antecedentis sententia exigitur consequentis, sicut in hypothetica propositione dicitur, ut in sequentibus monstrabitur. Haec autem inferentia alias perfecta est, alias imperfecta. Perfecta quidem est inferentia, cum ex ipsius antecedentis complexione consequentis veritas manifesta est et antecedentis constructio ita est disposita, ut in se consequentis quoque constructionem contineat, veluti in syllogismis ƿ aut in his hypotheticis quae formas habent syllogismorum.
Si quis enim dicat: omnis homo est animal omne animal est animatum atque ex his inferat: ergo omnis homo est animatus antecedentes propositiones, quae et 'hominem' 'animali' et 'animal' 'animato' omnino subiciebant, tertiae quoque sensum quae ex ipsis infertur, liquide continebant, quantum etiam ad constructionis dispositionem, in qua quidem et ipse 'homo' 'animato' supponitur. Nam sicut una media hypothetica dicuntur duae hypotheticae in quibus per communitatem medii duo extrema in unius hypotheticae sensum coniunguntur, ita et una media categorica dici debent duae categoricae quarum extremitates per medii termini communitatem vel sibi convenire vel a se removeri monstrantur: convenire quidem, ut in praemisso 'animatum' 'homini' adhaerere ostenditur mediante animali, cum ita quidem proponitur: omnis homo est animal omne animal est animatum removeri quidem hoc modo: omnis homo est animal nullum animal est lapis hic enim 'lapis' ab 'homine' quoque per 'animal' removeri monstratur.
Ad hanc autem perfectionem inferentiae notandam 'per ea ipsa' in definitione syllogismi, sicut in Categoricorum Syllogismorum Secundo Boethius dicit, appositum est. Quae quidem definitio est huiusmodi: Oratio in qua, positis quibusdam et concessis, necesse est per ea {ipsa} quae posita sunt et concessa, aliud evenire quam sint ea quae posita sunt et concessa. Quae quidem plenius apparebit, cum in sequentibus definitionem ipsam exponemus per singula argumentationis species uberius tractantes.
Similiter et illae consequentiae perfectam habent inferentiam quae syllogismorum formas tenent et sola concessione antecedentium propositionum a syllogismo distare videntur, ut cum ita proponitur: si omnis homo est animal et omne animal est animatum, omnis homo est animatus vel ita: si omnis homo est animal et nullum animal est lapis, nullus homo est lapis
ƿ Sunt autem aliae inferentiae, quae imperfectae sunt, cum videlicet una tantum propositio antecedit, etsi de eisdem antecedentibus substracta una fiat ad ultimam inferentiam hoc modo: si omnis homo est animal, omnis homo est animatus vel: si omnis homo est animal, nullus homo est lapis
Quae quidem inferentiae, quamvis imperfectae sint quantum ad antecedentis constructionem, tamen necessitatem ex rerum natura saepissime tenent veluti ista quam prius posuimus de 'animali' ad 'animatum', cum videlicet natura animalis, cui animatum ut substantialis forma inest, ipsum animal praeter animationem existere nusquam patiatur. Perfectio itaque necessitatis etiam in his est inferentiis, non constructionis. Cum enim dicimus: si est animal, est animatum quantum quidem ad rerum naturam quam novimus, de veritate consequentiae certi sumus, quia scilicet animal sine animato non posse subsistere scimus, non quidem quantum ad complexionem inferentis. Quamvis enim animal in se animatum contineat, nulla tamen apponitur propositio quae animal in animato contineri demonstret.
Unde et clarum est, etsi idem ad se ipsum sequi facias hoc modo: si est animatum, est animatum non perfectam esse inferentiam, quantum quidem ad inferentis constructionem. Nam quamvis certum sit idem sine se ipso non posse consistere non est tamen inferentia complexionis perfecta, ubi idem adsitionem simpliciter sequitur, nisi et ipsum in se contineri demonstretur per adiunctam antecedenti propositionem quae est: 'omne animatum est animatum'.
Verum si ita proponatur: si omne animal est animatum et omne animatum est animatum, omne animal est animatum perfecta quoque est secundum complexionem inferentia.
Quod quidem inde patet quia ex se tantum, non ex natura terminorum, haec inferentia perfecta est, quod, qualescumque terminos apponas, sive cohaerentes sive remotos, nullo modo cassari valet consecutio. Si enim dicas: si omnis homo est lapis et omnis lapis est lignum, omnis homo est lignum necessaria est et indubitabilis inferentia, quamvis nulla propositionum sit vera. Neque enim vel veritas propositionum veritatem exigit consequentiae vel falsitas falsitatem.
Sed et ex veris propositionibus falsa texitur consequentia hoc modo: ƿ si hic lapis non est homo, hic lapis non est animal et ex falsis vera hoc modo: si hic lapis est homo, hic lapis est animal Aliud enim est partium sensum speculari, aliud consecutionem totam attendere, quae neque hoc esse vel non esse, neque illud proponit, sed si hoc est, non est illud esse vel non esse, sive hoc vel illud sit vel non sit.
Caeterae quoque verae consequentiae, quarum inferentia ex rerum natura pendet, non in quorumlibet terminorum rebus verae consistunt, sed in his tantum quae naturam eius consecutionis servant. Cum enim vera sit huiusmodi consequentia: si est homo est animal ex natura speciei ac generis potes altero illorum mutato consecutionem destruere, si videlicet tale apponas in loco cuiuslibet cuius essentia ad alterum nullam consecutionis habeat naturam. Veluti si 'hominem' mutes sic: si est lapis est animal vel 'animal' ita: si est homo est lapis
Istae ergo consequentiae recte ex natura rerum verae dicuntur quarum veritas una cum rerum natura variatur; illae vero veritatem ex complexione, non ex rerum natura, tenent quarum complexio necessitatem in quibuslibet rebus, cuiuscumque sint habitudinis, aeque custodit, sicut in syllogismo vel in consequentiis quae formas eorum tenent, ostenditur.
{UTRUM SYLLOGISMI EX LOCO FIRMITATEM HABEANT}
Sed fortasse in syllogismis ad concessionem antecedentium propositionum habitudines rerum necessariae videntur, ut videlicet 'omnis homo est animal', vel 'omne animal est animatum' inde concedamus quia generis cohaerentiam in 'animali' ad 'hominem' vel in 'animato' ad 'animal' consideramus. Quantum autem ad inferentiam syllogismi, quae fit de duabus praecedentibus propositionibus ad tertiam, nulla est cohaerentiae habitudo necessario, sicut {nec} in illis consequentiis quae formas tenent syllogismorum.
Unde quia ita in se perfectae sunt huiusmodi inferentiae ut nulla habitudinis natura indigeant, nullam ex loco firmitatem habent. Cuius quidem loci proprietas haec est: vim inferentiae ex habitudine quam habet ad terminum illatum conferre consequentiae, ut ibi tantum ubi ƿ imperfecta est inferentia, locum valere confiteamur. Veluti cum de auolibet dicimus: si est homo est animal ex 'hominis' habitudine ad 'animal' -- quia scilicet species eius est -- valere constat inferentiam. Hoc ergo quod ad perfectionem inferentiae deest, loci supplet assignatio, cum 'hominem', qui 'animal' probat, 'animalis' speciem consideramus, et speciei quidem naturam talem cognoscimus ut suum genus necessario ponat, quod maxima dicit propositio, quae nihilominus locus dicitur, sicut in sequentibus apparebit. Quae quidem maxima propositio post assignationem loci differentiae suae extra ad modum probationis ostendendum affertur.
Itaque ubi inferentia perfecta non est, loci valet habitudo, ubi vero perfecta, nequaquam. Quod enim perfectum est, nullo eget supplemento nec perfectioni quicquam deesse potest. Perfectam autem diximus syllogismi inferentiam, quae nullorum habitudine terminorum indiget. Quorum cumque enim terminorum inferentia componatur, si formam complexionis syllogismi teneat, incommutabilis consistit; unde non quilibet termini secundum constructionem speciei ac generis dispositionem suam habentes veram faciunt consecutionem. Cum enim dico: si Socrates est homo, est animal verum est; si autem 'hominem' et 'animal', quae praedicantur, mutavero et 'hominem' et 'asinum' praedicata apposuero, falsam eorum inferentiam fecero.
Sed quaeritur, si omnis inferentia syllogismi perfecta sit, quomodo auctoritas alios perfectos {dicat} -- ut illi qui primae figurae sunt --, alios imperfectos, ut sunt secundae et tertiae figurae. Sed haec imperfectio non ad inferentiam, sed ad evidentiam refertur. Similiter enim et in istis qui imperfecti dicuntur, inferentia est necessaria sicut in illis, et complexio {con}sequentis propositionis in contexione antecedentium propositionum continetur. Sed non tam cito potest discerni in conversione propositionum sicut in recta dispositione. Rursus a quaestione non videtur alienum, si locos in syllogismis non esse confiteamur, quare etiam in syllogismis ipsos auctoritas assignet. Boethius enim, qui in Prologo Topicorum suorum proposuerat se ostensurum qui etiam loci quibus apti sint syllogismis, per singulos syllogismos locos assignat maximasque propositiones adaptat. Veluti ƿ cum locum a definitione, cuius exemplum primum positurus erat, vellet assignare, talem praemisit syllogismum: animal est substantia animata sensibilis arbor vero substantia animata sensibilis non est arbor igitur animal non est
In hoc enim syllogismo locum a definitione assignavit, quae est substantia animata sensiblis, et maximam propositionem talem adaptat: A quocumque removetur definitio, et definitum
Voluit itaque Boethius locum quoque in syllogismis esse. Sed et ipse Porphyrius Isagogas suas et ad syllogismos necessarias, inde, ut aiunt, vocavit quod de his agunt rebus -- genere, specie, differentia, proprio et accidenti -- ex quibus syllogismi suae sedem contrahunt necessitatis. Unde et ipse in syllogismis locos accepit.
Sed etsi hoc recipiamus, non quantum ad inferentiam totius syllogismi locum esse confitemur, non videlicet secundum hoc quod {ex} duabus simul antecedentibus propositionibus consequens infertur, sed quantum ad inferentiam unius antecedentium propositionum ad tertiam. Modo enim in syllogismo locum metiuntur secundum inferentiam propositionis ad conclusionem, modo secundum inferentiam assumptionis ad conclusionem. Veluti cum dicimus: omnis homo est animal omne animal est animatum ergo omnis homo est animatus si inferentiam attendamus ex propositione 'omnis homo est animal' ad 'omnis homo est animatus', a specie locus est, quae est 'animal', 'animati' scilicet, cuius quidem loci haec erit maxima propositio: de quocumque praedicatur species, et genus et tunc quidem ipsam assumptionem quasi pro assignatione loci positam dicunt, ut videlicet 'animal' 'animati' speciem esse innuat, cum ipsum 'animato' supponit.
Si vero inferentiam assumptionis ad ipsam conclusionem attendamus, locum a genere, quod est 'animal', 'hominis' scilicet, assignat; secundum quidem hanc regulam: quicquid praedicatur de genere universaliter, ac de specie et tunc quidem prima propositio pro assignatione loci {relinquitur, ac si dicat 'hominem' speciem esse 'animalis' per hoc quod ipsum 'animali' ƿ supponit.
Sed si propositionum sensum, quem scilicet in assignatione loci} ponimus, consideremus, tantum vel a praedicatis vel a subiectis vel a remotis possumus locos assignare in categoricis syllogismis; in hypotheticis vero ab antecedenti tantum vel consequenti; aliter enim non erunt sufficientes assignationes. Qui enim 'animal' 'animato' universaliter supponit, nec ex eo speciem ipsius esse ostendit, -- quippe aequale posset esse, -- sed tantum subiectum esse hoc, vel illud praedicatum, ostendit. Unde rectius a praedicato vel a subiecto locus assignandus est. A praedicato quidem qui supra a genere dictus est; cuius haec erit regula: quicquid praedicatur de praedicato, et de subiecto A subiecto qui a specie positus est. Nam sicut genus speciei dicitur praedicatum, ita species generis subiectum. Cuius quoque talis est regula: quicquid subicitur subiecto, et praedicato
A remotis vero sive ab oppositis dici potest cum universalis negativa adiungitur, quae separationem ostendit hoc modo: nullus homo est lapis sed omnis Aethiops est homo quare nullus Aethiops est lapis Qui enim dicit nullum hominem lapidem esse, ea procul dubio a se remota monstrat. Talis autem regula erit: si aliquid remotorum a se convenit alicui, alterum ab eodem tollitur
Et haec quidem inferentia de assumptione ad conclusionem ostenditur. Si autem de propositione ad conclusionem, a praedicato est assignandus locus, id est 'homine', quem praedicatum Aethiopis esse assumptio monstrat. Et tunc est talis propositio maxima: quicquid removetur a praedicato, et a subiecto Veluti 'lapidem' qui ab 'homine' praedicato [Ethiops] removetur, oportet et ab 'Aethiope' removeri.
In hypotheticis etiam volens habitudinis loci assignationem sufficientem habere, semper vel ab antecedenti locum vel a consequenti assignabam, veluti in ista: si est homo est animal sed est homo ergo est animal ab antecedenti locum assignabam secundum inferentiam assumptionis ad conclusionem iuxta hanc regulam:ƿ posito antecedenti ponitur consequens
Quod autem 'homo' 'animalis' consequens esset, praemissa consequentia monstrabat, non, ut quidam dicebant, quod sit ipsius species, qui et a specie locum assignandum dicebant. Cum vero ex eadem consequentia per consequentis destructionem assumeretur ita: sed non est animal ergo non est homo a destructione consequentis locum dicebam iuxta hanc maximam propositionem: destructo consequenti destruitur antecedens Quod vero hoc quod aufertur, illius quod destruitur, consequens sit, prima quoque monstrabat consequentia.
Sed si quidem locos ita assignemus maximasque propositiones demus secundum inferentiam unius antecedentium propositionum ad conclusionem, falsas saepe maximas propositiones oportebit apponi, ut sunt illae omnes a praedicato vel a subiecto vel a remoto et quaedam earum quae sunt a genere vel a specie, sicut in sequentibus apparebit; quae tamen maximam probabilitatem tenent. Possunt quoque fortasse et tales fieri syllogismi quorum nulla propositionum ad conclusionem per se necessario antecedat, ut iste: omne corpus est coloratum sed omne sedens est corpus ergo omne sedens est coloratum
Sed cum nec verae sint nec perfectam inferentiam syllogismi ostendant, duarum videlicet propositionum ad tertiam, immo imperfectam unius tantum propositionis ad alteram, nec maximae propositiones debent dici syllogismorum nec earum differentiae loci ipsorum.
Nec fortasse Boethius in syllogismis eos assignat vel eorum maximas propositiones adaptat, ut syllogismorum esse credat{ur}, sed ut ex imperfecta rerum inferentia, quae vera tenetur, vera quoque esse perfecta complexionis inferentia credatur, quae, ut dictum est, in syllogismo est. Nam ubi simplex valet inferentia, qui{s} non magis compositam recipiat?
Potest quoque ex simplici necessario probari composita. Si enim verum est: si omnis homo est animal, omnis homo est animatus et veram necesse est esse syllogismi inferentiam, hanc scilicet: ƿ si omnis homo est animal et omne animal est animatum, omnis homo est animatus Quicquid enim sequitur ad consequens, et ad antecedens. Duae vero illae simul propositiones ad quamlibet ipsarum antecedunt. Ostenditur itaque ex simplici inferentia composita.
Si quis forte de ipsa dubitaverit, ideo quod ea quoque ad compositam inferentiam syllogismi valere Porphyrius dixit quae valent ad simplicem, et maxime ad hypotheticos syllogismos cognitio quinque rerum, de quibus agit Porphyrius, utilis est secundum earum hypotheticas propositiones quae in ipsis verae tenentur -- si quis autem totam syllogismi inferentiam sub regula velit comprehendere, profecto ipsum omnium syllogismi propositionum oportet sensum colligere, categoricorum quidem ita: si aliquid praedicatur de alio universaliter et aliud praedicetur de praedicato universaliter, illud idem praedicatur et de subiecto universaliter. Veluti si 'animal' praedicetur de 'homine' universaliter et 'animatum' de 'animali', idem quoque, id est 'animatum', praedicatur de 'homine'.
Hypotheticorum quoque syllogismorum complexiones regulis possumus coartare, veluti, si talis proponatur syllogismus: si est homo est animal sed est homo ergo est animal talis aptabitur regula: si aliquid infert aliud et id quod inferat existat, id quoque quod infertur necesse est existere; vel si consequens auferatur hoc modo: sed non est animal ac deinde antecedens ita: ergo non est homo talis assignanda est regula: si aliquid infert aliud et ipsum auferatur illatum, ipsum quoque perimitur inferens
Quae quidem regulae non sunt maximae propositiones existimandae, quippe locum differentiam ipsarum non habent, cum in syllogismo locum non esse monstravimus; cuius complexio ita est perfecta ut ex se ipsa firmitatem, non aliunde, habeat.
ƿ Sed et fortasse communem omnium hypotheticarum locum ab antecedenti in syllogismis quoque possunt assignari, secundum id scilicet quod omnis syllogismus hypothetica propositio dicitur, proponens consecutionem conclusionis ad argumentum quod in propositione et assumptione antecedentibus continetur. Cum itaque talem proferimus syllogismum: omnis homo est animal sed omne animal est animatum ergo omnis homo est animatus atque ex 'omnis homo est animal' et 'omne animal est animatum', 'omnis homo est animatus' inferimus, duas propositiones ad tertiam antecedere ostendimus, quae vim inferentiae ex hoc quod antecedentes sunt ad tertiam, habent et in hac quoque inferentia locus ab antecedenti videtur assignandus iuxta hanc maximam propositionem: posito antecedenti ponitur consequens verum illae duae propositiones antecedentes sunt ad tertiam, quare illis positis tertia ponitur. Sed hic ab antecedenti locus superuacaneus omnino videtur, cum nullam faciat probabilitatem dubiae consecutioni.
Nam quicumque de consecutione quorumlibet ad se dubitaverit, et illud antecedens huius esse ignoraverit, et econverso. Et qui certus fuerit alterum alterius esse antecedens, consecutionem nullo modo contradicet. Sed et de hoc loco in sequentibus uberius tractabitur. Quod etsi in syllogismo hic locus esse annuatur secundum antecessionem duarum propositionum ad tertiam, quam perfecta complexio terminorum facit, nullo tamen modo videtur assignandus propter certitudinem consecutionis faciendam vel quia, ut dictum est, non facit vel quia perfecta est ex se ipsa inferentiae complexio et ex propria dispositione constructionis manifesta.
Earum itaque tantum inferentiarum vis proprie dicitur locus quae imperfectae sunt, ut quod ad perfectionem inferentiae defuerit, loci assignatio suppleat, veluti cum dicimus: 'si est homo est animal' et per 'hominem' 'animal' ponimus, non est per connexionem eorum ad se quae in constructione proponuntur, rata consecutio. Sed manifestatur consecutionis necessitas cum hoc illius species esse demonstratur et modus probationis speciei ad genus maxima propositione exprimitur, ut ex utroque, tam videlicet ex re ipsa in antecedenti constituta, secundum cuius habitudinem ad aliam quae in consequenti ponitur, consecutio ƿ firma ponitur, et ex maxima propositione qua modus probationis exprimitur, consequentiae firmitas consistat atque ex utrisque ei consensus adhibeatur.
DIVISIO LOCORUM
Unde talem ex loco divisionem auctoritas posuit ut alium maximam propositionem, alium differentiam maximae propositionis appellaret. Est autem locus differentia: ea res in cuius habitudine ad aliam firmitas consecutionis consistit, ut, cum dicitur: si est homo, est animal 'homo' qui in antecedenti ponitur ad 'animal' inferendum quod sequitur, affertur secundum id quidem quod ipsius est species. Maxima vero propositio dicitur: ea propositio quae multarum consequentiarum continens sensus communem modum probationis, quam in eis suae differentiae tenent, secundum vim eiusdem habitudinis ostendit, veluti cum istis omnibus consequentiis: 'si est homo est animal', 'si est margarita est lapis', 'si est rosa est flos', 'si est rubor, est color' aliisque huiusmodi, in quibus scilicet species antecedunt ad genera, talis inducitur maxima propositio: de quocumque praedicatur species, et genus id est si species aliqua convenit alicui, quodlibet genus ipsius convenit eidem.
Haec maxima propositio omnium huiusmodi consequentiarum s ensus continet et loquitur et communem modum inferentiae antecedentium rerum ostendit, secundum id scilicet quod de eis in illis consequentiis agitur, in quibus ad earum probationem generum sequitur positio et ad inferentiam priorum generum secundum id quod species ipsorum sunt, afferuntur. Non enim sufficit rem ipsam cognoscere quae ad aliam possit antecedere, nisi etiam teneamus modum inferentiae. Cum enim et species ad genus et genus ad speciem possit antecedere, non quolibet modo aliud alterum potest inferre, sed species quidem posita ponit genus, genus autem negatum negat speciem, hoc modo: si est homo est animal si non est animal non est homo
His autem duobus praecognitis, re videlicet quae inferre aliam queat, quae differentia maximae propositionis {est}, et modo inferentiae ipsius, qui maxima propositione exprimitur, statim inferentiam consequentiae secundum haec duo disponimus. Itaque tam ex loca differentia quam ex maxima propositione firmitas inferentiae custoditur, alio tamen et alio modo; ex differentia quidem hoc modo quod ipsa in antecedenti posita ƿ vim inferentiae tenet secundum habitudinem ex qua consequenti comparatur. Oportet enim in ipso antecedenti semper de loco differentia agi [qui] secundum habitudinem ex qua ad illatum terminum inferendum adducitur.
Sed nunc quidem prius hos locos quos maximarum propositionum differentias vocamus, ad tractandum suscipiamus; qui quidem quia maximis propositionibus pauciores sunt, quippe eiusdem differentiae multae maximae propositiones esse possunt, ut in sequentibus liquebit, facilius earum numerus in notitiam cadet. Hi vero sunt loci illi quos proposita consequentia cum aliquis de ipsius inferentia haesitans unde locus sit, requirit, respondere solemus, veluti cum in hac consequentia: si est homo est animal unde sit locus, requiritur, a specie respondemus scientes 'hominem' ad 'animal' secundum hoc quod species eius est antecedere; cuius quidem interrogationis sententiam diligenter inquiramus.
Sunt autem 'unde' adverbii diversae significationes: modo enim ponitur materiale modo causale modo illativum modo locale. Materiale quidem cum dicitur: 'unde est anulus?' 'ex auro'; causale vero sic: 'iussa mea transgressus es; unde verberaberis'; illativum autem ponitur ita: 'Socrates est homo; unde est animal'; locale quoque {cum} dicitur: 'unde venis?'
Quae ergo harum significationum propositae interrogationi convenientius aptetur videndum est. Unde manifestum est ex ipsa responsione duas significationes novissimas nullo modo pertinere. Videtur autem vel materiale vel causale posse accipi. Sic et in caeteris consequentiis, cum earum terminorum inferentiam ignoramus, habitudinem secundum quam unus terminus ad alium inferendum affertur, requirimus cum talem quaestionem: 'unde locus?' proponimus communem inferentiae proprietatem secundum habitudinem requirentes. Unde merito non quae res sit locus dicimus, sed unde sit locus, id est ex qua habitudine vim inferentiae teneat. Illud ergo 'unde' ad habitudinem potius quam ad substantiam respicit; unde nonnisi nomina habitudinum ad huiusmodi interrogationem reddimus. Neque enim ab homine sed aspecie dicimus; illud namque substantiale nomen est, hoc autem habitudinis. Si autem quae res sit locus quaereretur, profecto de substantia rogaretur et substantiae nomen respondere conveniret, ut scilicet hominem nominaremus. Sed dicitur vis inferentiae in 'homine' non esse ex hoc quod est species, cum omnes verae consequentiae ab aeterno sint verae, ƿ antequam etiam res earum creatae essent, quod in sequentibus manifestabitur.
Cum igitur de 'homine' et 'animali', antequam omnino consisterent, necessario consequeretur: si est homo est animal eo videlicet quod homo sine animali nullatenus consistere potest, immo [ex] 'animal' necessario exigat, procul dubio postquam homo species animalis esset necessaria proposita consequentia fuit. Unde 'hominis' specialitas consequentiam veram non fecit, quae iam vera erat nondum homine aut animali creatis vel eis quoque destructis vera semper permanebit. Dicendum est ergo hoc quod homo animalis est species non esse causam verae consecutionis, sed probationem, neque locum assignari per causam sed propter probationem. Non enim quia species est homo, sed si species est homo, vera est inferentia.
Ad argumentum itaque veritatis consecutionis locus differentia adducitur, sicut et maxima propositio quae post assignationem differentiae subiungitur, non ad causam inferentiae. Manentibus itaque rebus tantum in consequentiis pos sunt assignari loci quae tamen etiam rebus non existentibus secundum hanc rerum naturam quod haec sine illa nullo modo subsistere potest, veritatem perpetuae consecutionis tenent. Si quis igitur rebus peremptis talem ponat consecutionem: si est margarita est lapis locusque in ipsa requiratur, non valet assignari, quippe nullo modo res ipsius existunt.
Unde nec locus esse possunt, sed tantum consecutionis causam sufficit demonstrare, quod videlicet primum nullo modo sine secundo potest subsistere. Cum autem locus differentia non possit assignari rebus peremptis, nec maximae propositiones dicendae sunt. Amplius: quae sensus consequentiarum continent, quippe locum differentiam non habent, sine quibus eas esse non posse Boethius in Secundo Topicorum suorum demonstrat. Ait enim cum eas differentias maximarum propositionum esse ostenderet: "nam uniuscuiusque substantia ex propriis differentiis consistit, ut hominis ex rationalitate, quae est eius differentia." Oportet itaque unamquamque maximam propositionem locum differentia{m} habere et cum locum differentiam non habuerit, non est maxima propositio vocanda, sed fortasse regula dici potest secundum id quod multarum continet propositionum sensus. Cum enim omnis maxima propositio regula dicatur, non omnis regula maxima propositio dicenda est, ut sunt illae quae categoricis propositionibus ƿ aptantur, vel etiam hypotheticis, et differentiam locum non habent, ut in tractatu maximae propositionis apparebit.
UNDE LOCI DIFFERENTIAE DICANTUR
Sed nunc quidem qualiter huiusmodi res quae in ipsis positae consequentiis vim inferentiae teneant, maximarum propositionum differentiae dicantur, considerandum est. Neque enim proprie ex ipsis maximae propositiones constant, quippe vocem res componere non possunt. Cum itaque res illa quae est homo, quae animal infert in hac consequentia: si est homo est animal et caeterae quae similiter sua genera probant, huius maximae propositionis: de quocumque praedicatur species, et genus {differentiae dicantur, recte quaeri potest} quare dicantur, cum ipsam non informant nec constituant.
Sed hoc quidem modo maximam propositionem ex ipsa re quae locus dicitur, constare accepimus, quod ipsam in sensu suo continet. Unde et ipse in fine eiusdem libri eorumdem Topicorum cum per locos differentias ipsarum maximas propositiones diferre inter se ostenderet, ait: "omnes enim maximae propositiones vel definitionem continent vel descriptionem vel nominis interpretationem vel totum vel genus vel species vel partes vel caetera quibus differunt inter se maximae propositiones. Nam in eo, inquit, quod sunt maximae, non differunt, sed in eo quod haec quidem a definitione, illa vero a genere et aliae ab aliis locis veniunt." Quo igitur modo maximae propositiones locos differentias continent, {ita} et ex eis constare ac per ipsas differre dicuntur, agendo scilicet de ipsis et modum inferentiae ipsarum consequentia sua secundum habitudinem quam ad ea habent, ostendendo. Veluti haec maxima propositio: {de quocumque praedicatur species, et genus differt ab hac alia maxima propositione}: de quocumque praedicatur aliquid oppositorum, ab ipso removetur alterum secundum id quod illa inferentiam quorumlibet ad genera sua, ista autem ad opposita demonstrat.
Etsi enim eaedem res et species sint et opposita ad aliud et ad aliud relatae, ut 'homo' et 'animalis' species et ƿ 'lapidi' dicitur esse oppositum et ad illud ut species, ad hoc vero ut oppositum antecedat, nihilominus tamen maximae propositiones diversae reperiuntur ex locis differentiis, non tam quidem in adversitate substantiae eorum quam in discretione comparationis, quia videlicet ista eorum inferentiam ad illa quibus comparantur ut genera, at illa vero antecessionem ipsorum ad illa quibus comparantur ut opposita, demonstrat.
Unde videtur magis proprie relatio ipsa substantiae quam ipsa subiecta {res} differentia maximae propositionis appellanda, ut specialitas quam in relatione, ut in 'homine' respectu 'animalis', ponunt vel oppositio[nem] respectu 'lapidis' prius differentia m{aximae} propositionis quam subiectus homo dicatur. Cum enim utraque praemissarum maximarum propositionum de homine agat, diversorum quidem respectu, non in substantia hominis differre videntur, quam aequaliter continent, sed in diversitate habitudinum ipsius, cum haec ipsius inferentiam ad ea {ad} quae ut species respicit, ostendat, illa vero ad ea quibus ut oppositum comparamus. Sed etsi differentiae maximarum propositionum huiusmodi habitudines ab his qui eas res aliquas existimant aut proprietates quasdam esse in subiectis substantiis credunt, concedantur, nullo tamen modo loci vocandae sunt, cum videlicet ipsae in proposita consequentia nullam habeant inferentiam, quippe nec in ea ponuntur. Quae enim in ea ponuntur vocabula, essentiae tantum, non habitudinis, sunt designativa, ut 'homo' et 'animal' et 'lapis'.
Qui itaque dicit: si est homo est animal si est homo non est lapis nullo modo de habitudinibus rerum, sed de essentiis agit, ita scilicet ut, si aliquid sit essentia hominis, et essentia animalis esse concedatur et lapidis substantia esse denegetur. Sicut autem propositae consequentiae de earum essentiis, non etiam de habitudinibus, agunt, sic etiam maximas earum propositiones oportet, quae ipsarum continent sensus. Non itaque vel 'genus' vel 'species' vel 'oppositum' vel caetera habitudinum nomina in maximis propositionibus posita aliquarum proprietatum designativa sunt, immo ipsarum substantiarum, ut cum dicitur: de quocumque praedicatur species, et genus hic est sensus ut, si aliquid sit ea res quae est species, id est vel homo vel equus et caetera, sit quaelibet res quae eorum genus est, veluti animal aut corpus aut substantia; per genus itaque ac species substantiae ipsae, non aliquae earum proprietates, attribuuntur.
Sed de his uberius in ƿ tractatu maximarum propositionum disputabitur. Cum igitur nec consequentiae nec earum propositiones maximae de rerum habitudinibus, sed de ipsis tantum substantiis agant, secundum inferentiam tamen quam habent ad ea ad quae fortasse secundum illas habitudines respiciunt, quomodo proprie ipsae habitudines differentiae maximarum propositionum proprie videantur?
Sed dicitur et illud maxime in differentia consistere quod ad locum differentiam consequitur, secundum hoc scilicet quod locus differentia non in se maximam propositionem differre facit, quippe diversae maximae propositiones eamdem rem, ut ostensum est, locum differentiam habent, sed secundum id ad quod inferendum affertur, ut supra dictum est; quod videlicet hic ad genus suum, ibi vero ad oppositum antecedit. Et nos quidem ipsam quoque rem quae sequitur differentiam esse concedimus, sed non locum. Quod enim inferentiae vim in ipsa consecutione tenent, necesse secundum inferentiam semper antecedere quocumque modo, sive scilicet positum, sive remotum. Quod quidem cum in Topicis suis Boethius "superiorem differentiam" maximae propositionis appellet, ex privilegio quidem vis inferentiae quam habet, et illud quoque ad quod inferendum affertur, differentiam quoque innuit esse inferiorem ac posteriorem, secundum id quidem quod infertur.
Diversitas quoque inferentiae saepe differentiam maximarum propositionum facit ut, cum eadem differentia diversas habeat maximas propositiones, non secundum quidem locum differunt, quippe eidem termini sunt atque habitudo inferentiae secundum diversum modum ipsius inferentiae, ut sunt istae quae speciei deseruiunt: de quocumque praedicatur species, et genus vel: quicquid praedicatur de specie, et de genere pariter vel: quicquid removetur a genere, et a specie pariter.
Prima enim ab aliis seiungitur per hoc quod ad praedicationem speciei praedicationem generis supponit, duae quoque aliae a se invicem separantur, ex hoc quidem quod illa illud quod speciei attribuit, et generi, haec autem quod aufert speciei, et generi.
Non est autem prae{ter} mittenda ad cognitionem loci differentiae ƿ doctrina Introductionum nostrarum, quas ad primam tenerorum introductionem conscripsimus, in quibus secundum terminorum mutationem locos pensandos esse docuimus; secundum id scilicet quod modo unus terminorum antecedentis propositionis uni terminorum consequentis, pro quo ipse mutatur, secundum vim inferentiae quam ad ipsam habet, comparatur, ex ea per quam ipsam respicit habitudinem, secundum quam et locum assignamus; modo utrique ad utrosque singillatim, modo etiam tota antecedens propositio toti consequenti.
Terminus autem termino secundum vim inferentiae comparandus est, cum tales proponuntur consequentiae: si omnis homo est animal, omnis homo est substantia si omnis homo est animal, Socrates est animal quae quidem simplices sunt hypotheticae; vel tales, quae compositae dicuntur: si quia Socrates est homo Socrates est animal, et quia est homo est substantia si quia Socrates est animal Socrates est substantia, et quia est homo est substantia
In illis enim simplicibus, nisi antecedens categorica consequentem infert secundum praedicati sui quod mutatur vim inferentiae ad praedicatum alterius quod in locum ipsius succedit in consequenti propositione vel secundum vim inferentiae subiecti praecedentis propositionis ad subiectum sequentis locus est pensandus et secundum habitudinem inferentis termini ad alium assignandus, ut si species ille qui antecedit alterius fuerit, a species locus dicatur, vel secundum quamlibet ipsius habitudinem ad alium assignetur. In his quoque quae compositae sunt hypotheticae, secundum mutationem terminorum antecedentis consequentiae locus est considerandus et assignandus, ut videlicet secundum id quod propositio aliqua antecedentis consequentiae mutata ad alteram, quae in sequenti consequentia loco ipsius apponitur, se habuerit, locus assignetur; ut si eius antecedens vel consequens fuerit ab antecedenti vel consequenti locus dicatur.
Cum vel antecedens categorica consequentem secundum utrumque terminum, id est praedicatum et subiectum, probaverit, vel antecedens hypothetica consequentem secundum utrumque terminum, et antecedens videlicet et consequens, duplex erit locus, secundum id scilicet quod praedicata sese ad invicem habuerint, aut subiecta aut antecedentia aut consequentia, ut in istis apparet: si omnis homo est animal, Socrates est substantia ƿ si quia Socrates est animal Socrates est corpus, et quia Socrates est homo Socrates est substantia
Si enim pensemus in simplici quomodo praedicatum ac subiectum antecedentis, secundum quae infertur, ad praedicatum et subiectum {con}sequentis sese habuerint, duas inveniemus habitudines, unam inter praesdicata, aliam inter subiecta, secundam quas quidem duo sunt assignandi loci. Nam et 'animal' species est substantiae et homo genus Socratis et quantum ad 'animal' praedicatum, quod species est substantiae, locus est unus a specie, quantum vero ad 'hominem' subiectum, qui genus est Socratis, alius est locus a genere. In composita quoque hypothetica cuius praecedens hypothetica consequentem infert, et secundum antecedens et secundum consequens duplex est locus. Nam secundum hoc quod prioris consequens antecedens est consequentis partis posterioris consequentiae, locus unus est ab antecedenti; secundum id vero quod eiusdem praecedentis antecedens consequens est antecedentis sequentis hypotheticae, alius est locus a consequenti.
Secundum autem totas antecedentes propositiones locus consistit cum dicitur: si omnis homo est animal, omne non-animal est non-homo si nullus homo est lapis, nullus lapis est homo si quia Socrates est homo Socrates est animal, et quia non est animal, non est homo. Tota enim praecedens propositio toti consequenti, secundum hoc quod ei aequipollet, comparatur.
Nunc autem eorumdem locorum quorum praemisimus cognitionem, supponamus divisionem ac per singulos currentes eorum universos inferentiae modos ponamus, singulisque maximas propositiones aptemus; in quo tamen illud praesciendum est nos, qui haec ad doctrinam artis dialecticae scribimus, eos solum locos exsequi quibus ars ista consuevit uti.

DIVISIO LOCORUM DIFFERENTIARUM

Latin	English
DIVISIO LOCORUM DIFFERENTIARUM
Horum autem alii inhaerentes sunt, alii extrinseci, alii medii. Inhaerentium autem alii a substantia, alii a consequenti substantiam. Locus a substantia ille est qui a definitionibus dicitur, sive illa sit nominis, quae interpretatio dicitur, sive rei {quae} vel definitio substantialis vel descriptio nominatur. Omnes namque definitiones expressam rei substantiam demonstrant, ideoque huiusmodi locus a substantia est nominatus. Definitionum vero proprietates in libro ƿ earum uberius distinguendae sunt ac perrequirendae; hic autem solas earum inferentias satis est demonstrare.
Sunt igitur quattuor huius inferentiae regulae, cum videlicet definitio ad definitum antecedit; duae quidem cum ipsa praedicantur, duae vero cum subiciuntur.
Si enim definitio praedicatur de aliquo, et definitum de eodem ut: si Socrates est [est] animal rationale mortale, est homo vel si removetur, similiter ut: si idem non est animal rationale mortale, non est homo Et in his quidem maximis propositionibus definitio et definitum cum praedicatis ponuntur; in his vero quae [con]sequuntur, in subiectis: quicquid praedicatur de definitione, et de definito vel quicquid removetur, similiter: si animal rationale mortale currit {vel non}, homo currit {vel non} ut singula quidem singulis referantur, affirmatio quidem ad affirmationem, negatio ad negationem.
Sed nunc quidem utrum omnium inferentia suprapositarum consequentiarum veritatem custodia[n]t consideremus; quod facilius hoc modo fecerimus si prius in quo hypotheticae propositionis veritas consistat deliberemus ac demum qui sit harum consequentiarum {sensus} investigemus. Sententia itaque hypotheticae propositionis in consecutione est, in eo videlicet quod alterum sequitur, vel non sequitur, ad alterum; consecutionis autem veritas in necessitate tenetur, in eo scilicet quod id quod in antecedenti dicitur, non potest esse absque eo quod in consequenti proponitur; veluti cum talis proponitur consequentia: si est homo est animal haec consequentia inde necessario conceditur quod non potest esse ut homo existat nisi etiam animal fuerit.
Sunt autem quidam qui non solum necessarias consecutiones, sed quaslibet quoque probabiles veras esse fateantur. Dicunt enim veritatem hypotheticae propositionis modo in necessitate, modo in sola probabilitate consistere; in qua quidem sententia Magistrum etiam nostrum ƿ deprehensum doleo. Sed hi nimirum probabilitatis expositionem non tenent; est autem probabile quod veri similitudinem tenet; id est quod facile ab auditore conceditur. Id vero modo verum modo falsum esse pro existimatione audientis contingit; multa enim videntur quae non sunt et multa sunt quae non videntur. Probabilitas itaque ad visum referenda est, veritas autem sola ad rei existentiam. Tunc enim verum est cum ita ut dicitur in re esse contingit, sive videatur, sive non; tunc autem probabile cum videtur, sive sit sive non. Quis itaque probabilitatem amplius veritati omnio supponat?
At vero quod necessarium est verum esse quis dubitet? Quod enim necesse est esse, ita in esse suo a natura confirmatum est ut ad non esse se habere non possit. Necesse autem hic quod inevitabile dicitur accipimus, cuius quidem sempiternus est actus, sive circa esse sive circa non esse, id est cum sit, non potest non esse, vel cum non sit, non potest esse, nec in esse vel in non esse principium habuit, sed semper vel est ita vel non est. Patet itaque necessarium omnino comprehendi in vero, probabile modo cum vero convenire, cum videlicet auditor veram tenet opinionem, modo etiam dissentire, cum tenet falsam. Dicunt tamen quia omne quod probabile est verum est, saltem secundum eum cui est probabile; sed hi nimirum non iam verum secundum rei essentiam, sed secundum opinionem, sicut probabile, pensant. Quid enim aliud in eo quod verum aliquid secundum illum dicitur, potest intelligi, nisi quia verum ei videtur? Ut iam idem sit verum quod probabile, cum tamen id in rei existentia, illud vero in opinione sola consistat; quae quidem opinio rei nullo modo essentiam mutat, cum nec quicquam ei auferat nec conferat.
Quod autem veritas hypotheticae propositionis in necessitate consistat, tam ex auctoritate quam ex ratione tenemus. Ait in Primo Hypotheticorum Boethius cum sensum hypotheticae propositionis aperiret hoc modo: "cum dicimus: 'si peperit, cum viro concubuit', ..... id tantum proponitur quod partus non potuisset esse, nisi cum viro fuisset concubitus." Qui enim dicit alterum non posse esse altero absente, profecto dicit ipsius existentiam necessario exigere alterius praesentiam. Adiunxit quoque post expositionem categoricae enuntiationis: "in conditionali vero illud intelligimus quod si fuerit aliqua res quae homo dicatur, necesse sit aliquam esse quae animal nuncupetur", id est sit: nuncupativum enim verbum sensu substantivi fungitur. Et haec quidem ƿ necessitas totius est consecutionis, non enuntiationis consequentis categoricae, ut videlicet necessario consequens ex antecedenti provenire intelligatur, ut animal necessario inesse ei qui fuerit homo; hoc enim falsum est.
Addidit quoque in eodem Hypotheticorum, cum omnium hypotheticarum sententiam in necessitate consistere demonstraret, tam videlicet earum quae necessarii propositiones in partibus habent ut ista: si necesse est Socratem vivere, necesse est animatum esse quam aliarum quae non habent, veluti ista: si vivit, animatus est "omnes vero, inquit, necessariam volunt tenere consequentiam, et quibus necessitas in partibus additur et quibus non."
Quantum enim ad vim conditionis et ad sensum consecutionis pertinet, omnes consequentiae necessariam proponunt[ur] inferentiam, tam illae videlicet quae necessarii propositiones habent quam illae quae non habent. Aliud enim habere necessitatem in partibus, aliud in sensu totius consecutionis, sicut et de veritate patet, cum scilicet modo ex veris propositionibus falsa[m] consequentia[m], modo ex falsis vera texatur. Haec enim, ut ipse ait, necessitas terminis applicatur, id est propositionibus categoricis quae partes sunt consequentiae. "Necessitas vero, inquit, hypotheticae propositionis et ratio earum propositionum ex quibus iunguntur inter se connexiones, consequentiam quaerit; unde cum dico: 'si Socrates sedet, et vivit', neque sedere enim eum neque vivere necesse est," ut videlicet necessitas ista non ad consequentem partem, sed ad totius consequentiae sententiam inferatur, ac si dicamus necessariam esse consequentiam. "Item, inquit, cum dicimus: 'si sol movetur, necessario veniet ad occasum', tantumdem significat quantum 'si sol movetur, veniet ad occasum'".
Ecce quod aperte auctoritas clamet sensum ac veritatem consequentiae in necessitate consistere. Unde et ipse in Topicis cum discuteret qua scientia, quibus utamur argumentis, et philosophis maxime necessitatem subiacere monstraret, eam[que] ubique nomine veritatis appellare consuevit. Cum enim omne argumentum in inferentia consistat, inferentia vero in consecutione maneat, idem est veritas argumenti quantum ad inferendum conclusionem quod ipsius necessitas. Rursus cum in Tertio eorumdem Topicorum antecedens describeret hoc modo: "antecedentia, quibus positis statim necesse est aliud consequatur," ƿ consequentiae monstravit necessitatem. Ipse quoque Aristoteles ubi de sensu hypotheticae propositionis egisse reperitur, necessitatem aperte demonstravit, veluti in ea quam de [a] hypotheticis propositionibus dedit regula hoc modo: idem cum sit et non sit, non necesse est idem esse ac si aperte diceret quia ad affirmationem et negationem eiusdem non sequitur idem consequens, veluti cum ad 'Socrates est homo' sequatur 'Socrates est animal', ad negationem eiusdem, quae est: 'Socrates non est homo' non sequitur idem consequens, id est 'Socrates est animal'; de qua quidem regula latius in sequentibus disseremus.
Nunc vero in auctoritatibus investigandis de necessitate sensus hypothetica{e} laboramus; quarum numerum quia iam sufficere credo, ad rationem, quae idem confirmet, transeamus.
Si, inquam, alias hypotheticas veras quam necessarias acciperemus, multa contingerent inconvenientia secundum coniunctionem extremitatum mediarum hypotheticarum. Mediae autem sunt hypotheticae, ut in sequentibus apparebit, in partibus quarum media intendit propositio, qua coniunguntur extrema, veluti in ista: si est homo est animal, si est animal est animatum unde infertur secundum coniunctionem extremorum: si est homo, est animatum
Sed prius eam falsam sententiam ex inductione inconvenientium monstremus, cui omnes fere adhaerent, quae inter veras consequentias omnes quoque probabiles recipit. Probabiles autem omnes eas concedunt in quibuscumque aliqua loci habitudo potest assignari quae saltem probabilitatem teneat, ut sunt etiam illae quae vel a simili vel a maiori vel a minori vel a communiter accidentibus vel ab auctoritate procedunt, quae nullam tenent necessitatem, et quaecumque causis maxime et rhetorum usui deseruiunt. Si igitur omnes etiam illas consequentias inter veras admittamus in quibuscumque loci habitudo possit notari, profecto et eas saepe consequentias concedemus quae verum habent antecedens et falsum consequens, ut eas aliquando quas Themistius inter maius et minus vel econverso proponit. Ipse namque maius et minus secundum id quod magis vel minus existimatur, deliberat, ut cum verberari rusticum vel seruum magis videatur quam militem vel dominum, hoc maius, illud vero minus secundum visum appellat. Inter ƿ quas quidem consequentias fieri docuit hoc modo: de minori quidem ad maius sic: si servo vel rustico pepercerunt, et domino vel militi de maiori quidem ad minus converso modo sic: si nec domino nec militi pepercerunt, nec seruo vel rustico
Quas quidem consequentias tunc ex vero antecedenti et falso consequenti contingit esse, cum non id quod magis videtur, sed id quod minus aestimatur, contingit, veluti cum militem, et non rusticum, quacumque causa verberari contingit et talis proponitur consequentia: si rusticus non est verberatus, nec miles vel si miles est verberatus, et rusticus utraque aperte falsa est, cum verum habeat antecedens et falsum consequens, et tamen in eas qualescumque locorum habitudines vel a maiori vel a minori assignari possunt, secundum hoc scilicet quod hoc magis, illud vero minus videtur.
Neque enim Themistius maius secundum veritatem rei, sed secundum visum accipit, secundum hoc scilicet quod cuilibet magis vel minus videtur; quod ex appositis exemplis manifestum est. Ait enim, cum exemplum loci a minori poneret: "Si hominis definitio est 'animal gressibile bipes' idque minus videatur definitio hominis quam 'animal rationale mortale' ... erit definitio hominis 'animal rationale mortale'." Si enim rei veritatem attendamus, non magis haec hominis erit definitio quam illa. Hanc namque Dux Peripateticorum Aristoteles definitionem: 'animal gressibile bipes, homini dedit, in 'gressibile' quidem intelligens quod tantum gradi potest, non etiam volare, sicut et in 'bipes' intelligitur quod tantum duos pedes habere possit, non plures. Aeque igitur et haec et illa hominis est definitio, si rei veritatem teneamus. Sed quoniam ista: 'animal rationale mortale' in maiori consuetudine habetur, magis videtur hominis definitio.
Patet insuper et ex maxima propositione 'minus' et 'maius' secundum visum accipi, quae est huiusmodi: si id quod minus inesse videtur inest, et quod magis inesse videtur inerit.
Quotiens itaque id quod minus videtur, illud infert quod magis existimatur, vel econverso, a minori vel a maiori inferentia trahitur; in ƿ qua tamen sola consistit probabilitas, non veritas, propter supradictam causam.
Amplius: si probabiles omnes inferentias veris admisceamus, utique et istam: {si} Socrates non est sanus, est aeger in qua habitudo immediatorum probabilitatem tenet, cum scilicet 'sanum' et 'aegrum' circa anima{m}, cui Socrates supponitur, immediata sint. Sed id quoque quod haec consequentia dicit, falsum atque impossibile ex eo manifestum est esse quod ex ipso falsum atque impossibile consequitur, quod nec etiam probabilitatem habet, id scilicet: si non est, est aeger cum potius verum sit: si non est, non est aeger unde etiam si non est, est inferri potest, quod etiam omni caret probabilitate. Similiter et si non est, est sanus ex eadem {pro}posita consequentia inferri potest, ipsa prius [est] per contrapositionem conversa. Quod quidem valde adversum esse manifestum est priori consequenti, ei scilicet: si non est, {est} aeger
Potest quoque et secundum eos qui ab oppositis inferentiam tenent necessariam, inferri aeque et si est lapis, est sanum et si est lapis, est aegrum quae ab omni probabilitate sunt alienae. Sunt quoque qui eas quas falsas auctoritas clamat falsaeque manifeste apparent, veras confiteantur secundum quamdam inferentiae considerationem locique habitudinem, veluti istam: si Socrates vel hic lapis est animal, est homo veram dicant, si similitudinis habitudo pensetur, in eo scilicet quod 'animal' et 'homo' similia sunt, vel in convenientia 'Socrati' vel in remotione 'huius lapidis'; si vero complexio generis ad speciem attendatur, falsam esse concedunt.
Quibus quidem statim respondendum est eos talium consequentiarum sensus secundum complexionem male pensare, cum videlicet sensus earum non sint in complexione, sicut maximarum propositionum, ƿ quae inferentias habitudinum suarum differentiarum complectantur. Illa autem tantum inferentiam suorum terminorum ostendit, de quibus tantum agit. Si enim complexionem inferentiae speciei ad genus ostenderet, utique omnes consequentias huiusmodi probaret. Amplius: cum unus tantum sit eius sensus, ille autem vel verus sit vel falsus, oportet eam vel veram tantum esse vel falsam; secundum enim proprium sensum unaquaque propositio vera vel falsa dicenda est. Ista autem consequentia secundum cuiusque habitudinis inferentiam sensus eius pensetur, unam tantum habet sententiam, cum eamdem ubique vocem materiam in eadem significatione retineat. Amplius: quicumque huiusmodi consequentias pro veris recipiunt, ignorare videntur quae ex ipsis consequentiae consequantur, quae tam veritate quam probabilitate privantur, veluti ista: si est asinus, est homo et multae aliae quarum sensus omnino est abhorrendus.
Fallitur itaque quicumque inter veras recipit eas omnes consequentias quae probabilitatem tenent, etsi in eis videatur posse assignari aliqua loci habitudo, quae probabilitatem, non veritatem, teneat. Aut si verius loci probabilitatem pensemus, nec locus, qui vis inferentiae dicitur, assignari potest, ubi inferentia non valet. Quomodo enim inferentiae firmitas consistere queat, ubi non est firma inferentia? Immo nulla est, sed videtur. Si quis igitur in huiusmodi inferentiis, quae veritate privatae sunt, unde sit locus, id est vis seu firmitas inferentiae, requisierit, non possumus ei vere respondere locum, cum omnino ibi non sit, nisi forte locum secundum verisimilitudinem ac probabilitatem, non tantum secundum inferentiae veritatem, pensemus, veluti illi qui suprapositos omnes locos recipiunt nec a proprietate locorum secernunt. Sed etsi inter locos hos quoque recipiunt, numquam eis veritatem inferentiae, sed probabilitatem ascribant, iuxta id scilicet quod facile ex ipsis adquiescitur consequenti post probationem antecedentis. Saepe {enim} etiam ille qui falsam iudicat consecutionem, ex eo quod in antecedenti proponitur, fidem consequentis capit, etsi consecutionem et inferentiae necessitatem non concedat. Etsi enim cognoscam non necessarium esse ad amorem puellae quod saepe deprehensa est in nocte cum ivuene loquens secreto, tamen facile per hoc colloquium amorem suspicor et concedo, ex eo scilicet quod huiusmodi colloquia numquam videamus contingere nisi inter amantes. Ex eo itaque quod ad inferentiam tunc admitto, fidem saepe capio, et quod ad inferentiam non videtur ƿ sufficere, maxime tamen ad fidem videtur valere, et quae in inferentiae veritate probabilitas non consistit, in commendatione fidei recipitur. Hanc autem probabilitatem quae ad inferentiam tendit, dialecticorum requirit discretio, cum aliquid probandum contenditur. Neque enim dialecticus curat sive vera sit sive falsa inferentia propositae consequentiae, dummodo pro vera eam recipiat ille cum quo sermo conseritur.
Sed ubi pro vera audiens eam receperit, tam bene ex ea dialecticus procedet ac si sit vera. Sed haec quidem probabilitas, id est facilis concessio verae inferentiae, in necessitate recipienda est. Neque enim, ut dictum est, alia est inferentiae veritas nisi necessitas, et bene necessitatem in inferentiis suis dialecticorum cura requirit, ne in his maxime argumentationibus quae ad extremorum coniunctionem per medium contendunt, quae saepe a dialecticis proponuntur, sophismatis nodum incurrant.
Saepe enim in talibus decipitur si aliae quam necessariae admittantur consequentiae, quod in sequentibus in inquisitione veritatis singularum locorum inferentiarum apparebit. Et bene a dialecticis verae inferentiae proprietas attenditur, quibus praecipue veritatis inquisitio relinquitur quorumque exercitium in investigatione veri ac falsi consumitur, atque haec certis comprehendere regulis tota studii assiduitate laborat; probabilitas autem casualis est et falsitati saepe adiuncta; necessitas aut{em} determinata et incommutabilis veritas eius consistit, unde non alia firma est cuiuslibet ostensio nisi quae necessitate fulcitur.
Amplius: si aeque et probabiles et necessariae inferentiae verae concedantur, quaecumque maximae propositiones de inferentiis agunt, imperfectae proferuntur ut verae dicantur, veluti istae: quicquid infert antecedens, et consequens vel: quicquid sequitur ad consequens, et ad antecedens vel: si aliquid infert aliud quod inferat aliud, primum infert ultimum
Neque enim, ut ex suprapositis patet, secundum probabiles inferentias istae regulae possunt custodiri, sed ad necessarias tantum eas necesse est reduci. Unde et singulis inferentiis necessitatis nomen saepe oportet apponi, ac si ita dicamus: quicquid infert necessario antecedens, necessario et consequens
ƿ Sed etsi ita proferatur, nulli amplius aptabitur consequentiae, sed plus de inferentia quam singulae consequentiae proponet. Cum enim vis conditionis aeque et ad necessitatem et ad probabilitatem se habere concedatur, cum dicimus: si hoc est, illud est nullam ex verbis necessitatem concipimus. Ex hac itaque etiam ratione convincitur eam solam constare sententiam, quae ubique vim conditionis in necessitate[m] custodit. Haec enim clara est conditionis et verbi copulationis discretio quod illud quidem in praedicatione solum actum rerum inhaerentiae, haec vero necessitatem consecutionis proponit. Cum ita per 'est' verbum 'animal' 'homini' copulatur, actus tantum eius inhaerentiae demonstratur; cum vero per 'si' conditionem idem eidem coniungitur, incommutabilis consecutionis necessitas ostenditur. Quod autem necessarium est, sempiternum est nec principium novit.
Unde et id quod ista consequentia vera proponit: si est homo, est animal ita est semper ut dicitur, sive solae res ipsae de quibus agitur, permaneant, sive non; et omnes verae consequentiae ab aeterno sunt verae. Categoricarum autem propositionum veritas, quae rerum actum circa earum existentiam proponit, simul cum illis incipit et desinit. Hypotheticarum vero sententia nec finem novit nec principium. Unde et antequam homo et animal creata fuerint vel postquam etiam omnino perierint, aeque in veritate consistit id quod haec consequentia proponit: si [est] homo est animal rationale mortale, est animal cum videlicet nullo modo quodlibet tale animal esse possit, nisi animal ipsa fuerit.
Sed opponitur quod destructo homine non possit vera esse si est homo, est animal immo si est homo, non est animal quae ipsius est contraria. Homine enim destructo verum est quia nullus homo est animal, cum scilicet falsa sit eius dividens: 'quidam homo est animal', quippe omnino homo non est; cum nullus homo sit animal, contingit 'animal' omnino ab 'homine' removeri et ita ei oppositum esse; et ideo veram esse inter opposita consequentiam illa{m}: si est homo, non est animal
Videtur quoque et ex universali negativa proposita consequentia extrahi, secundum quidem hanc regulam in qua differentiam a subiecto quidam assignant: ƿ si aliquid removetur ab aliquo universaliter, tunc si aliquid subicitur subiecto, primum praedicatum removetur ab eodem quod videlicet subiciebatur subiecto, id est secundo subiecto.
Sed huius quidem regulae sententiam cassam in sequentibus opportunius ostendimus, eum videlicet eas consequentias tractaverimus quae ex categoriea coniunguntur et hypothetica. Nunc autem illud quod de oppositione opponitur recidamus. Non sunt, inquam, ulla opposita quia sibi non cohaerent sed quia, cum sint in eodem, simul ea natura non patitur, ut sunt homo et lapis, quae etiam natura a se remota sunt; 'animal' autem ab 'homine' non alia causa removetur nisi quia ipse homo non ullo modo consistit. Unde inhaerentiam, quam sola rei destructio aufert, lex naturae exigit, cum nullatenus hominem natura pateretur esse, nisi ei animal inhaereret. Unde et in natura sibi semper adhaerentia videntur, ex quo naturalem consecutionem semper custodiunt, nec ullam ad invicem oppositionem recipere, sicut nec ipse homo sibi ipsi opponi potest, licet tamen a se ipso vere removeatur, cum omnino non sit: quod enim omnino non est, nec homo est.
Cum autem [ab] homine nullo modo existente nullus homo sit homo, non tamen ideo oppositus sibi ipse est homo nec ista ideo vera consequentia: si est homo, non est homo quam nec etiam oppositionis proprietas veram faceret, si etiam ipsum hominem sibi oppositum esse contingeret, ut in tractatu de vi inferentiae oppositorum apparebit, cum nullam huiusmodi consequentiam ex oppositionis quoque natura veram esse conuincemus.
Sed praecipue suprapositae consequentiae veritas, quae scilicet ait: si est homo, est animal cassari videtur, cum iam caeteris animalibus creatis homo nondum factus esset. Si quis enim homine non existente et caeteris animalibus manentibus talem proponat consequentiam: si est homo, est animal falsa omnino reperiretur, si propositionum ex quibus iungitur, significationem secundum singularum dictionum impositionem accipiamus. Nam tunc per 'animal' tantum ea quae homines non sunt, nomina{n}tur, ut equus vel asinus et caetera, quippe ea sola animalia sunt quae sola animalis naturam participant, ad quam significandam 'animalis' nomen ƿ est inventum. Et tunc quidem cum aliquid animal esse dicitur, eorum animalium numero aggregatur quae homines non sunt. Quod vero homo dicitur, his quae non sunt associatur, quippe nondum sunt homines.
Unde manifesta videtur consequentiae falsitas: si est homo, est animal tale est enim ac si diceremus: si est homo, est vel equus vel asinus vel aliquid ex his animalibus quae homines non sunt
Et fortasse {si} singularum enuntiationum sensus dictionumque impositionem attendamus, falsa erit consequentiae sententia. Sed si secundum rei naturam inferentiae necessitatem pensemus, quae nulla enuntiatione mutari potest, nulla variabitur significationis mutatione. Sed iam convenienter verbis quibus solet exprimi, non poterit, cum nondum ad illam continentiae capacitatem impositio nominis 'animalis' peruenerit, quam post creationem hominis consecuta est. Sed nec proprie dici possunt vel consequentiae propositiones vel orationes huiusmodi enuntiationes, quae ea nomina quae rebus ut existentibus imposita sunt, continent, ipsis tamen rebus non existentibus, veluti si animali vel homine destructo vel nondum creato talis fieret consequentia: si est homo, est animal vel talis enuntiatio praedicationis: 'homo est animal' vel 'homo non est animal', nec orationes dicendae essent, quippe nec dictiones essent 'homo' et 'animal'; neque enim nomina neque verba sunt suis non existentibus significationibus; quippe ex praesenti natura hominis vel animalis, quae iam non sunt, imposita fuerant.
Ubi autem nominis causa periit, nomen quoque in ipsis remanere non potest. Sed licet in enuntiatione proprietas orationis vel propositionis non remaneat, sententiae tamen firmitas non mutatur, sive verbis exprimi convenientibus possit sive non, nec enuntiationis variatio rerum naturam mutare potest. Neque enim, ut in Libro Periermenias Aristoteles docuit, propter affirmare vel negare res erit vel non erit.
Et nota quod cum homine non existente et caeteris animalibus talis fit consequentia: si est homo, est animal et vis significationis vocum proprie attenditur ac si ita diceretur: 'si est homo, qui tamen [est] non est, est unum de his quae animalia sunt', quod quidem falsum, cum potius eorum natura hominem expelleret; non est idem cum eo quod modo utrisque, id est homine et animali, existentibus, ƿ eadem enuntiatio proponit. Unde, cum illud falsum sit, hoc tamen semper verum esse contingit, id est in re semper ita est esse ut semel vere et propria etiam enuntiatione vere dici potuit, rebus scilicet iam existentibus ac sua nomina habentibus.
Patet autem homine quoque destructo et animali veram esse hanc consequentiam: si est homo, est animal ex ista: si non est animal, non est homo quae vera est. Haec autem animali destructo de quolibet vera sic potest ostendi: animali destructo verum est de quolibet quod non est animal; unde ex necessitate contingit quod non est homo; aut enim 'animal' negatum negat 'hominem', aut 'animal' negatum patitur secum 'hominem'; quicquid non exigit unam dividentium, patitur secum aliam; at vero falsum est 'animal' negatum pati secum 'hominem'.
Est enim impossibile ut animali non existente in aliquo homo ibi, id est animal rationale mortale, reperiatur, quod, cum non possit esse praeter animal, materiam suam, nec praeter animal alicubi potest existere tale animal, id est homo; non itaque remotio 'animalis' patitur secum praesentiam hominis: restat ergo ut 'hominem' excludat negatio 'animalis' hoc modo: si non est animal, non est homo unde et illa relinquitur: si est homo, est animal quae mutuam inferentiam vel consecutionem habet ad illam.
Patet itaque ex suprapositis omnes consequentias veras ab aeterno {ueras} esse, id est ita ut in eis semel verae proponantur semper esse, sive scilicet res de quibus in eis agitur, existant sive non. Unde et earum necessitas est manifesta, quae nulla rerum praesentia vel absentia potest immutari, quod nos ostensuros superius proposuimus.
Patet et ex hoc differentia categoricae et hypotheticae enuntiationis cum haec, ut supra quoque diximus, actum inhaerentiae rerum, illa necessitate{m} consecutionis ostenderet, quae quidem, ut diximus, ipsis quoque rebus destructis incommutatibilis consistit. Quia vero categoricae enuntiationes actum rerum proponunt quantum ad enuntiationem inhaerentiae praedicati, actus vero rerum ex ipsarum rerum praesentia manifestus est, necessitas autem inferentiae ex actu rerum perpendi non potest, quae aeque, ut dictum est, et rebus existentibus ƿ et non existentibus permanet, arbitror hinc locum tantum in hypotheticis propositionibus requiri, cum de vi inferentiae rerum earum dubitatur quae ex actu rerum conuinci non {possunt}. Neque enim, quoniam albedo omni cygno inest secundum accidens vel nigredo omnino abest, vel haec consequentia: si est cygnus, est albus vel ista: si est cygnus, non est niger vere proponi potest; quippe et praeter albedinem substantia cygni posset existere utpote ipsius fundamentum et prius in natura[m], etsi ubique cum ea reperiatur. Quia ergo actus rei ad necessitatis ostensionem non sufficit, naturae vis inuiolabilis in consecutione relinquitur. Unde non alias categoricas ad hypotheticas antecedere concedimus, nisi quod rerum naturam ostendant, quae consecutionis necessitatem in perpetuum cus{to}diant, ut istam: 'animal est genus hominis' ad huiusmodi consequentiam: si est homo, est animal et quaecumque rerum tales assignant habitudines, quae hypotheticarum sequentium vim consecutionis conservant. Hypotheticarum autem negationes quaelibet a multis possunt categoricis inferri, tam ab his videlicet quae rerum naturam quam ab his quae solum actum pronuntiant.
Si enim omnis homo sit non albus, vel quidam vel omnis homo sit niger, non est vera: si est homo, est albus neque enim potest esse ut quodlibet aliud necessario exigat sine quo reperiri valeat. Ex hypotheticis autem categoricas alias sequi non recipimus nisi negativas; quippe omni rerum essentia destructa consecutionis non violatur necessitas, ut ex praemissis manifestum est. Concedimus autem ex ea: si est homo, non est lapis nullus homo est lapis vel ex ista: si est homo, est animal 'quidam homo est animal', {quae} non sunt opposita. Sed de his quoque consequentiis quae vel ex categorica et hypothetica vel econverso iunguntur, latius et competentius in inferioribus disputabitur. Nunc vero ad consecutionis necessitatem redeuntes, eam subtilius inspiciamus.
Videntur autem duae consecutionis necessitates: una quidem largior, cum videlicet id quod dicit antecedens non potest esse absque eo quod dicit consequens; altera vero strictior, cum scilicet ƿ non solum antecedens absque consequenti non potest esse verum, {sed etiam} ex se ipsum exigit; quae quidem necessitas in propria consecutionis sententia consistit et veritatem tenet incommutabilem ut, cum dicitur: si est homo, est animal 'homo' proprie ad 'animal' antecedit, cum ex {se} ipso 'animal' exigit. Cum enim in substantia hominis animal contineatur, cum 'homine' semper 'animal' attribui contingit. Unde et bene Priscianus ait in inferioribus superiora intelligi: qui enim 'homo' dicit et 'animal tale' ponit, necessario {'animal'} attribuit. Haec autem recta est et simplex verae consecutionis necessitas, quae ab omni absoluta est inconvenienti quaeque mihi in sensu hypotheticae enuntiationis sola contineri videtur, ut nihil aliud 'hoc illud antecedere' credatur quam 'hoc ex se illud exigere'. Quam quidem antecessionem in Topicis suis Boethius commemorat: "antecedentia, inquit, sunt quibus positis statim necesse est aliud consequi". Cum enim 'necessitati' 'statim' adiunxit, in ipso antecedentis sensu consequens iam contineri monstravit.
Ex illa autem necessitate nimis laxa, quam in sententia quoque consecutionis alii recipiunt, multa videntur inconvenientia contingere, ex omnibus scilicet illis consequentiis quarum consecutio inter diversas rerum substantias proponitur hoc modo: si homo est, lapis non est si paternitas est, filiatio est
Patet autem in antecedentibus harum consequentiarum consequentia contineri nec ex sensu antecedentium sententiam consequentium constare, sed posterius ex naturae discretione et proprietatis naturae cognitione nos cum antecedenti de ipso quoque certos esse consequenti, ex eo scilicet quod novimus natura ita hominem et lapidem esse disparata, quod in eodem sese simul non ferre queant; ut paternitatem et filiationem ita ex natura relationis simul esse coniuncta, ut alterum absque altero permanere nullatenus valeat. Ex sententia autem antecedentis sententia consequentis perpendi non potest, cum scilicet ita rerum essentiae de quibus agitur, in se discretae sint, ut nihil illius insit huius substantiae, quique aliquid hominem esse dicit, solum hominem affirmat nihilque de remotione 'lapidis' vel cuiuslibet ex verbis suis ƿ demonstrat; similiter et qui paternitatem esse proponit, nihil de essentia filiationis tangit.
Maximam autem probabilitatem in consecutione necessitas ista tenet, cum videlicet antecedens absque consequenti non potest existere. Quae quidem necessitas, si recte consecutionis necessitatem pensemus, invenietur vel potius ad enuntiationem categoricam quam hypotheticam pertinere, cum id scilicet intelligitur: hoc non posse esse absque illo, ut iam secundum huiusmodi necessarii expositionem haec quoque consequentia: si Socrates est lapis, est asinus necessaria reperiatur, cum primum sine secundo non possit esse. Quod enim omnino non potest esse, et sine illo non potest esse, et quod sine illo potest esse, constat procul dubio quia potest esse. Quae autem ex hac necessitate inconvenientia contingant, si ipsa quoque in veritatem consecutionis recipiatur, in sequentibus apparebit, cum huiusmodi inferentiae locos tractaverimus.
Est autem illud maxime notandum quam maxime in enuntiatione consequentiarum magis vocum proprietas et recta impositio sit attendenda, ac magis quidem quam rerum essentia consideranda. Cum enim proponitur: si est corpus, est corporeum si est corpus, est coloratum quamvis eadem corporis sit substantia, quae et corporea est et colorata, et quicquid coloratum esse contingit, et corporeum, et econverso, ut iam nulla sit in re distantia inter substantiam quae colore formatur aut corporeitate constituitur, -- illam tamen enuntiationem veram esse, hanc vero falsam esse contingit, secundum id quod diversis modis substantia corporis accipitur; hic quidem secundum id quod corporeitate, ibi vero secundum id quod colore formatur.
Quarum quidem formarum haec secundum substantiam, illa vero secundum accidens inest corpori. Quia vero corporeitatis forma substantialiter corpori inest, in substantiae ipsius nomine ipsa quoque intelligitur et, cum corpus quidlibet esse dicitur, corporea substantia esse proponitur, sed non colorata; quippe absque colore omni substantia corporis integra posset consistere. Quia ergo coloratum ex accidentali forma substantiam corporis designat, sine qua quidem forma quaelibet res in natura corporis omnino possit consistere, corporeum vero ex substantiali, praeter quam nullo modo substantia corporis vel intelligi potest, haec consecutio necessitate, quam ƿ illa tenet, privatur. Sic quoque et in enuntiatione praedicationis, significationis proprietas maximam facit differentiam. Aliud enim proponitur in 'Socrates est corporeus' quam in 'Socrates est coloratus'. Alioquin non essent diveri sensus propositarum consequentiarum, quae tantum secundum consequentia{m} diversae inveniuntur.
Patet quoque maxime [esse] ex his consequentiis: si est homo, est animal si est homo, est quas destructo homine veras confitemur, quantum ex discretione impositionis vocum manifesta sit consecutio. Si enim substantiam, prout se habet, attendamus, eam non existere inveniemus; ac si ut existentem eam acceperimus, quis eam vel ad 'animal' vel ad 'esse' antecedere concesserit? Sed si nominis huius quod est 'homo', propriam impositionem tenuerit, secundum id scilicet quod substantiae hominis ut existenti es animali{tate} et rationalitate et mortalitate datum est, ratam omnino consecutionem viderit. Qui enim destructo homine quidlibet dicit hominem esse, rem quidem quae non est attribuit, sed ut existentem eam ponit; alioquin nominis impositionem non teneret, nisi scilicet in ea significatione eo uteretur homine quoque destructo, in qua ipsum tenet hominem non existentem, et cum rem quidem quae destructa est, ponit, quae scilicet erat vera hominis substantia, quae absque animali nullatenus vel existere vel intelligi potest, 'animal' simul necessario attribuit. Quippe nihil potest esse illa vera hominis substantia quae destructa est, nisi animalis vera fuerit essentia. Ponamus enim esse hominem et non esse animal, si fieri posse videatur; certe, si quod per 'hominem' accipitur, attendamus, id est animal rationale mortale, inveniemus idem animal esse et non esse, quod est impossibile. Si quis itaque vocum impositionem recte pensaverit, enuntiationum quarumlibet veritatem facilius deliberaverit et rerum consecutionis necessitatem velocius animadverterit.
Hoc autem logicae disciplinae proprium relinquitur, ut scilicet vocum impositiones pensando quantum unaquaque proponatur oratione sive dictione discutiat. Physicae vero proprium est inquirere utrum rei natura consentiat enuntiationi, utrum ita sese, ut dicitur, rerum proprietas habeat vel non. Est autem alterius consideratio alteri necessaria. Ut enim logicae discipulis appareat quid in singulis intelligendum sit vocabulis, prius rerum proprietas est investiganda. Sed cum ab his rerum natura non pro se sed pro vocum impositione requiritur, tota eorum ƿ intentio referenda est ad logicam. Cum autem rerum natura percon{ta}ta fuerit, vocum significatio secundum rerum proprietates distinguenda est, prius quidem in singulis dictionibus, deinde in orationibus, quae ex dictionibus iunguntur et ex ipsis suos sensus sortiuntur. Neque enim absque partium discretione composita perfectio cognosci potest.
Cumque hypotheticarum enuntiationum sententiam tractandam {ad} veri falsique discretionem suscepimus, ex partibus earum nobis incohandum videtur esse, quae sunt antecedens et consequens et quae ea coniungit conditio. Sed quoniam conditionis condicionem in necessitate consistere supra monstravimus, antecedentis ac consequentis regulas in praesenti ponere sufficiat. Sed prius antecedentis ac consequentis significationes distinguamus.
Accipiuntur autem antecedens et consequens modo in designatione integrarum enuntiationum, veluti cum in hac consequentia: si Socrates est homo, Socrates est animal primam categoricam ad secundam antecedere dicimus vel eorum quae ab ipsis dicuntur, modo vero in designatione simplicum dictionum sive eorum quae ab ipsis significantur, ut in eadem consequentia speciem ad genus antecedere dicimus, id est 'hominem' ad 'animal', natura vel habitudo vim inferentiae tenet. Per id vero quod antecedens et consequens accipiuntur in designatione totarum enuntiationum quae hypotheticam perficiunt, vel in designatione eorum quae per eas dicuntur, dictum est quia nullum verum infert falsum.
Si enim ad terminos aspiciamus antecedentium et consequentium enuntiationum, inveniemus saepe a vero falsum inferri, veluti cum dicimus: si vera est: omnis homo est animal, falsa est: nullus homo est animal (vel: non omnis homo est animal)
Si vero totas enuntiationes pensemus, verum potius a vero hic inferri viderimus. Verum est enim quia vera est 'omnis homo est animal', et quod falsa est 'nullus homo est animal' vel 'non omnis homo est animal'. Cum autem per 'antecedens' et 'consequens' sive dictiones simplices sive integras enuntiationes accipimus, tunc ea quidem hypotheticarum enuntiationum partes appellare possumus, ex quibus scilicet ipsae consequentiae coniunguntur, non quidem de quibus agitur, sed ex quibus constant. Neque enim veram hanc consequentiam: si est homo, est animal ƿ de vocibus agentem possumus accipere sive dictionibus sive propositionibus.
Falsum est enim ut si haec vox 'homo' existat, haec quoque sit quae est 'animal'; ac similiter de enuntiationibus sive earum intellectibus. Neque enim necesse est ut qui intellectum praecedenti propositione generatum habet, habeat quoque intellectum ex consequenti conceptum. Nulli enim diversi intellectus ita sunt affines ut alterum cum altero necesse sit haberi, immo nullos simul intellectus diversos anima{m} retinere ex propria quisque discretione conuicerit, sed totam singulis intellectibus, dum eos habet, uacare invenerit. Quodsi quis essentiam intellectuum ad se sequi sicut essentiam rerum ex quibus habentur intellectus, concesserit, profecto quemlibet intelligentem infinitos intellectus habere concederet, secundum id scilicet quod quaelibet propositio innumerabilia consequentia habet. Amplius: sive de enuntiationibus sive de intellectibus earum agatur, oportet nomina earum in consequentia poni; sed si vel 'homo' vel 'animal' accipiantur nomina vel enuntiationum vel intellectuum, profecto consequentia esse non poterit: si est homo, est animal quae ex solis iuncta est dictionibus, ac si sic diceretur: si homo, animal immo omnino imperfecta est oratio. Ut igitur veritatem consecutionis teneamus, de rebus tantum eam agere concedamus et in rerum natura regulas antecedentis ac consequentis accipiamus, quae sunt huiusmodi:
(1) posito antecedenti ponitur consequens (2) perempto consequenti perimitur antecedens hoc modo: si est homo, est animal si non est animal, non est homo (3) neque autem posito antecedenti consequens perimitur (4) neque perempto antecedenti consequens necesse est perimi (5) vel poni, sicut (6) neque destructo consequenti ponitur antecedens (7) neque eodem posito ipsum vel ponitur (8) vel aufertur.
Cum hae illis sicut affirmativae earum inter se aequipolleant, oportet has cum illis veras simul vel falsas esse. Sunt quoque et duae superiores regulae sibi in omnibus consentientes atque ex se mutuo possunt ostendi, ut scilicet si quis istam concesserit: si est homo, est animal ad illam quoque concedendam: si non est animal, non est homo cogatur, et econverso.
Sic autem ex inductione impossibilis, cum prima vera fuerit, et secunda vera esse conuincetur. Ponamus itaque istam veram: si est homo est animal ac de ista dubitetur: si non est animal, non est homo id est utrum 'animal' negatum neget 'hominem'; atque id ita confirmabimus: aut 'animal' negatum negat 'hominem' aut negatum patitur 'hominem', ut videlicet contingere possint ut 'animali' remoto ab aliquo homo in eodem existat; concedit autem fortasse quod 'animali' remoto, homo permaneat; sed prius concessum fuit quod 'homo' 'animal' ex necessitate exigat, in ea scilicet consequentia quae proponebat: si est homo, est animal contingit itaque ut quod non est animal, sit animal; quod enim patitur secum antecedens, et consequens; veluti cum negatio 'animalis' patiatur secum positionem 'hominis', quae ad positionem 'animalis' prius antecedebat, eadem quoque, id est negatio 'animalis', patitur secum positionem ipsius, quod est impossibile; unde et illud impossibile esse convincitur ex quo id contigit quod negato 'animali' homo permaneat; quod etsi id non potest fieri, relinquitur statim ut negato 'animali' 'homo' denegetur, quam nos consequentiam ostendere proposuimus.
Potest quoque similiter ex inductione inconvenientis ostendi, cum secunda fuerit concessa, quae ait: si non est animal, non est homo et primam constare, quae ait: si est homo, est animal
Ponatur itaque vera: si non est animal, non est homo et de alia dubitetur: si est homo, est animal utrum scilicet 'homo' positus ponat 'animal'. Et sic poterit vera conuinci: aut 'homo' positus animalis praesentiam exigit, aut ipse positus animalis absentiam patitur; concedit autem adversarius quod hominis existentia animalis absentiam perferat, ut scilicet contingere queat ut homo alicubi sit, ubi animal non existit; sed cum absente animali necesse sit animal abesse, ut prius concessum erat, convincitur, cum homo sit, hominem posse non esse, quod etiam est impossibile; unde et impossibile illud convincitur ex quo id contingit, quod scilicet 'hominis' positio negationem ƿ 'animalis' pateretur; quodsi eius negationem non patitur, profecto eius positionem exigit; unde et vera ostenditur: si est homo, est animal cum vera illa recipietur: si non est animal, non est homo
Cum autem et haec vera illam veram et illa istam exigat, patet eas sibi aequipollentes esse. Et haec quidem aequipollentia in conversione per contrapositionem consistit, {sicut} in sequentibus ostendemus, cum omnium conversiones hypotheticarum monstraverimus.
Tertia vero, quae aiebat posito antecedenti non auferri consequens, ex priori manifesta est. Neque enim potest esse ut ad idem consequantur affirmatio et negatio de eodem, sicut nec ad idem antecedere possunt Aristotele testante, qui ait: "idem cum sit et non sit, non necesse est idem esse," id est: ad affirmationem et negationem eiusdem non sequitur idem consequens, veluti cum ad positionem 'hominis' ponatur 'animal', ad remotionem eiusdem non ponitur ipsum. Non itaque verae simul pot[u]erint esse: si est homo, est animal et {si} non est homo, est animal quas huiusmodi inconvenientia comitantur: si non est homo, est homo aut si non est animal, est animal Quae quidem inconvenientia nullus ambigit esse, cum alterius dividentium veritas non solum veritatem alterius non exigat, immo omnino eam expellat et exstinguat.
Sic autem monstrantur ex praemissis consequentiis, si quis eas receperit, proposita inconvenientia. Si quis cum ista: si est homo, est animal etiam istam receperit: si non est homo, est animal et istam quoque cum eadem concesserit: si non est animal, est homo quae per consequentis et antecedentis destructionem secundae aequalis redditur: quaecumque enim vera est cum una aequipollentiarum, et cum ƿ alia, vel quandoque vera est una, et alia; similiter et falsa; ex his autem duobus: si est homo, est animal si est animal, non est homo necessario per extremorum coniunctionem infertur: si est homo, non est homo
Si enim cuiuslibet [pro]positio alterius positionem necessario exigat, quae quidem secunda positio cuiuslibet positionem inferat, primi quoque positio positionem exigit ultimi; de qua quidem extremorum coniunctione latius in sequentibus disseremus, cum medias hypotheticas earumque syllogismos tractaverimus. Potest quoque ex praemissis eisdem consequentiis per conversionem prioris extrahi: si non est animal, est animal hoc modo convertat: si est homo, est animal quae prima fuit hoc modo: si non est animal, non est homo eique aliam subiungat: si non est homo, est animal atque ex his necessario concludat si non est animal, est animal
Patet itaque ex inductione inconvenientium aristotelicam regulam constare, quae, ut diximus, negabat ad affirmationem et negationem eiusdem idem sequi; ostendamus quoque et quod nos adiecimus affirmationem et negationem eiusdem ad idem consequi non posse; quod etiam inconvenientium consecutio monstrat, tales videlicet consequentiae in quibus unaquaque dividentium ad alteram consequatur, sicut in supramissis. Sed haec tamen est differentia quod in illis negatio ad affirmationem, in istis autem affirmatio ad negationem antecedit. Ponamus itaque istas duas: si est homo, est animal si non est homo, est animal ut quae inde procedant inconvenientia videamus. Hoc autem est huiusmodi: si est homo, non est homo
Per conversionem enim secundae adiunctam primae hoc modo: si est homo, est animal si est animal, non est homo ƿ infertur per medium: si est homo, non est homo
Quia ergo ex veritate istarum impossibile sequitur, eas veras esse non posse convincit. Impossibile enim est unde impossibile sequitur et falsum unde falsum contingit. Falsum ergo atque impossibile e{s}t eas simul veras esse consequentias quae ex eodem affirmationem et negationem eiusdem sequi pronuntiant. Et merito videtur. Sunt enim tamquam contrariae huiusmodi consequentiae in quibus ex eodem affirmatio et negatio consequuntur, uehementer sibi oppositae, quod in Hypotheticis nostris convenientius ap{er}iemus.
Nunc autem eas de suprapositis regulis quae restant, tractemus, quae scilicet aiebant non destructo antecedenti necessario poni consequens vel auferri. Quarum prima, quae ait destructo antecedenti non necessario perimi consequens, non ita est accipienda ut nusquam reperiatur falsa, sed ita ut [sunt semper] eius affirmatio possit semper vera consistere. Aliqui enim fortasse termini reperire{n}tur in quibus antecedens negatum consequens neget. Cum enim vera sit: si est homo, est animal rationale mortale vera quoque contingit: si non est homo, non est animal rationale mortale
Verum hanc consecutionem natura complexionis antecedentis et consequentis non perficit, sed gratia terminorum contingit. Ideoque ita diximus quod non necesse sit perempto antecedenti perimi consequens ad complexionem earum respicientes. Illam autem quae ait antecedenti perempto non perimi consequens veram ubique tenet suae affirmationis falsitas. Neque enim potest esse ut cum antecedens, ut dictum est, positum ponat consequens, idem destructum ipsum auferat. Veluti cum posito 'homine' ponatur 'animal', eodem destructo non aufertur 'animal'; neque enim simul verae esse poterunt: si est homo, est animal et si non est homo, {non} est animal quas huiusmodi sequitur impossibile conversa priori: si non est animal, est animal
Quidam tamen has regulas non solum in tota antecedentis et consequentis enuntiatione, verum etiam in terminis eorum assignantes dicunt in quibusdam ex immediatione contingere ut antecedenti destructo consequens ponatur. Veluti cum 'sanum' ad 'aegrum' ex ƿ oppositione antecedat, ut positum illud removeat sic: si est sanum, non est aegrum idem remotum ex immediatione ponit 'aegrum' hoc modo: si non est sanum, est aegrum
Sed, sicut in sequentibus apparebit, neutra harum consequentiarum firmitatem tenet; nec in rebus terminorum suprapositae regulae sunt accipiendae, sed in his quae tota propositionum enuntiatione dicuntur. Nam quamvis et in quibusdam possint rebus aptari praemissae regulae, ut sunt illae quae aiunt posito antecedenti poni consequens, vel perempto consequenti perimi antecedens, velut, 'homine[m]' , quod 'animal' antecedit, posito in aliquo 'animal', quod consequens eius est, ponitur in eodem, vel 'animali' remoto a quolibet et ipse 'homo' removetur, tamen liberius expediuntur et assignantur secundum sensus totarum enuntiationum et laxius accipiuntur, ut videlicet ita exponantur: posito antecedenti, id est existente eo quod dicit antecedens propositio, existit illud quoque quod consequens proponit.
Veluti si ita sit in re ut ista enuntiatio dicit: 'Socrates est homo', ita est in re ut ista proponit: 'Socrates est animal' ac destructo consequenti, id est non existente quod consequens propositio dicit, non remanet quod antecedens proponit veluti si non fuerit id quod dicit 'Socrates est animal', nec quod 'Socrates est homo' proponit. Sic enim intellectae non solum rerum cohaerentium ac de se praedicabilium inferentiam ostendent, sed quaecumque pro veris accipiuntur consequentiis applicabuntur, sive vis earum inferentiae in sententia totarum enuntiationum sive in rebus quoque terminorum consistat. Est enim aliud pensare vim inferentiae secundum proprietatem atque habitudinem rerum, aliud ipsam inspicere secundum totarum antecedentis enuntiationum sententiam. Sunt namque pleraeque consequentiae quae, si rerum naturam inspiciamus, eas falsas iudicabimus; si vero totarum enuntiationum sensus recte tenuerimus, veras easdem confitebimur, ut sunt istae: si omnis homo est lapis, quidam lapis est lapis si Socrates est brunellus, Socrates est homo vel si idem est animal, est homo
Si enim 'hominis' et 'lapidis' in priori consequentia subiectorum naturam inspexerimus, quae in eodem sese non perferunt, quomodo ex subiectione unius alterius subiectionem concedemus? Ut scilicet quia 'homo' 'lapidi' universaliter supponatur, ideo 'lapis' eidem particulariter subiciatur, ƿ cum videlicet et multis 'hominem' supponi videamus quae nullam 'lapidis' praedicationem suscipiant. Aut si 'brunelli' et 'hominis' in partibus secundae consequentiae praedicatorum oppositionem animadverterimus, quomodo praedicationem unius alterius praedicationem exigere concedemus? Aut, cum animal genus sit hominis, quis ad eius positionem 'hominem' poni recipiat? Sic tamen ostendi poterunt suprapositae consequentiae hoc modo: si 'omnis homo est lapis' vera est, simul et 'quidam lapis est homo'; quodsi verae sunt 'omnis homo est lapis' et 'quidam lapis est homo', contingit necessario veram {esse} 'quidam lapis est lapis'; haec est enim forma inferentiae tertii modi primae figurae; unde et sic per extremorum coniunctionem infertur.: si omnis homo est lapis, quidam lapis est lapis
Sic quoque secunda convincitur vera: si 'Socrates est brunellus' vera est, simul et 'brunellus est Socrates'; ex his autem duabus necessario consequitur 'Socrates est Socrates', ex qua etiam infertur 'Socrates est homo'; coniunctis itaque extremitatibus concluditur: si Socrates est brunellus, Socrates est homo
Huic tamen extremorum coniunctioni {non}nulli resistere conantur ex medii termini dissimilitudine. Ait enim in Hypotheticis suis Boethius, cum numerum mediarum hypotheticarum inquireret eumque numero earum quae ex tribus terminis iunguntur compar{ar}et, ut sunt illae quae vel ex categorica et hypothetica vel econverso connectuntur, nec unam vocari hypotheticam cui medius terminus dissimiliter accipitur nec extrema per eum connecti. Dissimilitudinem vero medii termini accipiunt[ur] non solum quando diversi termini ponuntur in medio, veluti cum ita proponitur: si est homo, est rationale si est rationale, est animal aut cum dissimiliter idem enuntiatur hoc modo: si est homo, est rationale si non est rationale, non est Deus verum etiam quotiens talis praemittitur enuntiatio, cuius veritas rerum habitudines perimit, ex quibus posteriores consequentiae vim suae consecutionis custodiunt.
Veluti cum talem propositam consequentiam: si omne animal est homo quoddam animal non est homo per medium ostendi viderint inualida argumentatione nonnisi ex dissimilitudine ista resistere possunt. Est autem huiusmodi argumentatio: ƿ si omne animal est homo, omnis asinus est homo unde et omnis asinus est animal et ita: quoddam animal est asinus quare et quoddam animal non est homo
In hac autem argumentatione ultimae inter opposita consequentiae nonnulli ex dissimilitudine contradicunt. Dicunt enim 'hominem', qui unus erat de mediis terminis, dissimiliter accipi, cum videlicet prius ut cohaerens asino ac postea ut oppositum eidem accipitur. Nam cum prima enuntiatio 'omne animal est homo' 'homini' 'animal' universaliter supponeret, utique et sub 'homine' 'asinum', qui unum est de animalibus, collegit, in quo eorum omnem oppositionem removet. Destructa autem oppositione eorum consequentia ultima, quae ex sola oppositione vim habebat, falsa relinquitur. Sic quoque et ex dissimilitudine medii termini illi quoque superiori argumentationi, quae ostendebat: si Socrates est brunellus, Socrates est homo per denegationem ultimae consequentiae, quae ait: si Socrates est Socrates, Socrates est homo resistere laborant.
Aiunt enim istam consequentiam non aliunde veram videri nisi ex eo quod 'Socrates' 'hominis' inferius fuerit. Illum autem hominis inferius esse non iam recipiunt, ubi in praemissa enuntiatione 'brunellus', qui 'hominem' expellit, coniunctus 'Socrati' fuerat, immo 'asinus' per 'brunellum', qui ei copulatur; neque enim iam ipsum aliud a 'brunello' esse nullo modo aiunt.
Sed hi nimirum qui {in} praemissa enuntiatione ex 'Socrate', cui 'brunellus' copulabitur, 'hominem' sequi non concedunt, profecto nec ex 'brunello', postquam 'Socrati' coniungitur, 'asinum' inferri debent concedere. Ubi enim 'Socrati', qui homo est, coniungitur, non remanet inferius 'asini'. Si quis itaque sic proposuerit: si Socrates est brunellus, quidam homo est brunellus si quidam homo est brunellus, quidam homo est asinus non recipietur secunda consequentia, cum 'brunellus' inferius 'asini' non remaneat. Sed nec similiter prima, cum iam 'Socratem', ubi 'brunello' supponitur, 'homini' necesse sit opponi.
Sed sunt plerique qui primae argumentationis consequentiae obuiandum non censeant propter illam terminorum enuntiationem. Neque enim resistendum in huiusmodi argumentationibus dicunt nisi ex dissimilitudine medii termini. Medius autem nondum existit una ƿ tantum consequentia proposita. Ut enim medius intercedat terminus, oportet ipsum et in prima consequentia subsequi et in secunda antecedere; priori vero consequentiae contradicere non audent, eoquod compellantur confiteri falsas eas quoque quae ex falsis propositionibus verae texuntur, veluti ista: si omnis homo est margarita, omnis homo est lapis neque enim iam 'margarita' 'hominem' prorsus continens species lapidis remanet. Sed priores consequentias ex ulla terminorum enuntiatione non denegent, quae modo illam argumentationem absoluunt quae aristotelicam auctoritatem oppugnat, ubi in tractatu Oppositorum: "sanis, inquit, omnibus sanitas quidem erit, languor vero non erit." Est autem talis argumentatio quae potius ostendat si omne animal sit sanum, languorem esse; quod plane Aristoteli contradicit, qui si omne animal sanum sit, languorem non esse confirmat.
Est autem huiusmodi argumentatio: si omne animal est sanum, omne languidum est sanum a toto: 'animal' namque etiam languentia continet; quodsi omne languidum est sanum, omne languidum est animal; unde et quoddam animal est languidum; unde et languor in quodam animali consistit, et ita languor est; itaque per medium ostensum est quod, si omne animal est sanum, languor est. Quae quidem argumentatio cassari non dicitur nisi in priori consequentia. Sed primam quidem consequentiam pro eo contradicunt quod prima eius positio quasi concessa praemittatur. Cuius veritatis concessio iam omnino perimit continentiam languidi in animali; ubi enim 'animal' 'sano' prorsus supponi conceditur, nullum continere 'languidum' annuitur. Tunc itaque terminorum enuntiationem unius quoque per se positae consequentiae inferentiam perimere dicunt, cuius habitudinis vim enuntiationis veritas aufert, cum subcontinua{tiva} conditio apponitur, id est cum id quod iam concessum fuerat, coniungit. Cum autem non solum continuativa est nec quicquam concessionis requiritur, sed sola conditionis copulatio attenditur, id quod nec verum est nec concessum, consecutionem impedire non dicunt. Sed unde maiorem vim adversus enuntiationem secundae vel tertiae consequentiae quam adversus enuntiationem primae habeat primae partis enuntiatio, cum videlicet nec vera sit nec concessa? Sicut in superioribus argumentationibus, ubi vel ex 'omne animal est homo', 'quoddam animal non est homo' vel ex 'Socrates est brunellus', 'Socrates est homo' extrahebatur, non ex ƿ primis quidem propositionibus ut ex concessis argumentari incipimus nec ullam earum concessionem requirimus, sed sub conditione solum: 'si hoc est illud esse' proponimus. Quae quidem conditionis copulatio aeque et in veris et in falsis enuntiationibus consistit. Nulla itaque exhibet{ur} ratio ut prioris enuntiatio partis magis sequentes quam priores consequentias oppugnare valeat, si aequaliter eius veritas adversa utriusque fuerit. Sed nec pro enuntiatione quacumque impediri potest quaecumque consequentia vera consistit. Quod enim sempiternum [non] est ac necessarium, nullo potest impediri casu; nec propter enuntiare, ut Aristoteles meminit, erit aliquid aut non erit. Enuntiatione ergo resistendum non est, sed si forte enuntiation{e, sola veritate enuntiation}is; alioquin per oppositam enuntiationem quamlibet possemus impedire veritatem, qui sic quidlibet vel esse vel non esse enuntiare{mus} Si ergo sola enuntiationis veritas impediat, nulla autem vera enuntiatio sic praemissa consecutione{m} posteriorum hypotheticarum impediat, profecto inique calumniantur ex veritate praemissae enuntiationis consequentias posteriores; nam quae praemittuntur consequentiae, verae quidem conceduntur ab ipsis, veluti illa quae ait: si omne animal est homo, omnis asinus est homo et si Socrates est brunellus, brunellus est Socrates
Sed earum veritas aliarum veritatem nullo modo impedit. Neque enim verum vero potest esse impedimento. Non itaque ex veritate illius praemissae enuntiationis calumniari oportuit posteriores consequentias.
Sunt autem et qui singulas recipiunt consequentias, sed extremorum coniunctionem non admittunt propter dissimilitudinem enuntiactionis medii termini. Cumque talis inducitur regula: si aliquid infert aliud quod inferat aliud, primum inferens inferre ultimum id subintelligendum et determinandum esse diiudicant: 'terminis eodem modo acceptis', non scilicet dissimiliter enuntiatis. Sed si haec suppleatur determinatio, nullis amplius mediis hypotheticis regula poterit aptari, cum id scilicet quod in determinatione apponitur ex inferentiis mediarum vel mediorum terminorum enuntiationibus perpendi non possit. Sed nec ulla potest dici dissimilitudo enuntiationis medii termini in supradictis, cum mediae semper propositiones vocesque earum in eadem semper significatione, cum intercedunt mediae, accipiuntur.
ƿ Nec si Boethii dicta pensemus, qui dissimilem enuntiationem medii termini calumniatur ipsamque extremorum coniunctionem intercipere concedit, ut "si, inquit, ita proponatur: si est a, est b si necesse est esse b, est vel non est c nihil illam dissimilitudinem huic pertinere videmus. Haec enim dissimilitudo quam appellant, non augmenta[n]t numerum hypotheticarum mediarum, sicut Boethius voluit, quippe eaedem mediae propositiones eorumque termini manent.
Amplius: si haec dissimilitudo terminorum coniunctionem impediret, non posset aliquis, cum in mediis hypotheticis falsas sponte sua reciperet consequentias, ad inconveniens compelli, veluti si talem concederet mediam: si omnis homo est margarita, omnis homo est animal si omnis homo est animal, omnis homo est animatus non utique posset inferri hoc inconveniens: si omnis homo est margarita, omnis homo est animatus quippe 'animal' dissimiliter ita accipitur, quod modo ad oppositum 'animati', id est 'margaritam', consequitur, modo idem ad 'animatum' antecedit, quod fieri vere non potest.
Amplius: cum propter huiusmodi dissimilitudinem coniunctioni extremorum resistant eamque denegent, quaerendum est si vel ideo id faciant quod huiusmodi dissimilitudo non exigat coniu{n}ctionem extremorum vel quod eam non perferat. Sed ideo non est resistendum quod eam non exigat nec nos in eo vim facimus quod dissimiliter accipiuntur termini, sed in eo quod id illud exigit, illud vero tertium ponit. Neque enim sufficit ad contradicendum id quod non exigit id quod contradicitur, sed quod ipsum nonpatitur. Ex eadem enim possem opponere adversus quamlibet extremorum coniunctionem hoc quod ego sedeo vel quodlibet ad ipsam non pertinens, quod videlicet ipsam non exigat. Quodsi huiusmodi dissimilitudo extremorum coniunctionem omnino auferat, bene in ea ubique extremorum coniunctioni conceditur; sed id quidem falsum est.
Ex his namque mediis: si Socrates est brunellus, Socrates est asinus si Socrates est asinus, quidam homo est asinus aut si omne animal est homo, omne animal est rationale si omne animal est rationale, nullum animal est irrationale necessario infertur hinc quidem: ƿ si Socrates est brunellus, quidam homo est asinus illinc vero: si omne animal est homo, nullum animal est irrationale
Quod autem necessario ex illis istae inferantur clarum est, cum ex earum partibus par{t}es istarum consequantur, in quibus quidem nulla poterit dissimilitudo notari, conversis scilicet secundis consequentiis prioris argumentationis hoc modo dispositis: si nullus homo est asinus, Socrates non est asinus si Socrates non est asinus, Socrates non est brunellus quare si nullus homo est asinus, Socrates non est brunellus
Secunda quoque sic: si quoddam animal est irrationale, quoddam animal non est rationale si quoddam animal non est {ir}rationale, quoddam animal non est homo quare: si quoddam animal est [ir]rationale, quoddam animal non est homo
Cum autem in his argumentationibus nulli dissimilitudini adhaerere valeant nec ulla enuntiatio sit adversus ullam consequentiam, oportet extremorum coniunctionem concedi. Sed {si} in his argumentationibus extremorum coniunctio conceditur, necesse est ut et insuperioribus recipiatur, in quibus clara est secundum eos dissimilitudo. Si quid enim antecedit ad aliud, antecedens antecedentis infert consequens consequentis. Quae vero aequipollentes sunt consequentiae, ad se mutuo antecedunt et consequuntur. Non itaque huiusmodi dissimilitudo enuntiationis mediorum terminorum coniunctione{m} extremorum quam patitur, oppugnat nec per eam destruendam est opponenda. Neque enim ista est illa, ut dictum est, quae ad extremorum coniunctionem Boethius valere negavit. Nec quidem fallere potest ut cum primum ponat secundum, id est necessario exigat, secundum vero tertium, primum quoque tertium [non] necessario exigat. Est namque haec perfectae inferentiae syllogismi forma et est quidem prima consequentia propositio, secunda vero assumptio, tertia autem conclusio, quae ex duabus praemissis infertur.
Hi quidem sunt syllogismi mediarum hypotheticarum quos ad fidem regularium syllogismorum, quos ex eisdem mediis Boethius disponit, affert, alio tamen ordine constitutos, cum et assumptio et conclusio ƿ in istis sit hypothetica, in illis vero categorica. Unde et istos qui ad fidem aliorum afferuntur, aliis magis esse perspicuos et certos oportet. Quorum quidem syllogismorum inferentiam indubitabilem esse demonstrat categoricorum forma syllogismorum, qui primi sunt atque ex se cogniti; in quibus quidem, sicut in illis, ut extremorum firma sit coniunctio medius intercedit terminus, cuius quidem communitas ex propositione et assumptione unam reddit propositionem et ad unum reducit illas duas sensum, ad coniunctionem scilicet extremitatum.
Qui enim dicit: si est homo, est animal si est animal, est animatum {id} per has duas consequentias demonstrare intendit quod ex 'homine' 'animatum' procedat. Quorum quidem connexio communitatem mediae propositionis qua modo ad istud consequitur modo ad illud antecedit, ut ea coniungat necessario contingit, secundum quam quidem consecutionem primi antecedentis ad extremum una dicuntur hypothetica duae illae quae in assumptione et propositione disponuntur. Sic et una dici possunt categoricae illae quae in argumentis categoricorum syllogismorum disponuntur, quae ad unius propositionis sensum quae ex ipsis infertur, per medii termini communitatem de extremitatum coniunctione contendunt. Quos quidem sicut et categoricos sub figuris collocat medii termini communitas. Sicut autem forma complexionis categoricorum syllogismorum nulla potest enuntiationis dissimilitudo impedire, sic nec istorum hypotheticorum.
Sed fortasse videtur inconveniens ex complexione categoricorum quoque syllogismorum contingere, nisi in dissimilitudine eis quo{que} resistatur, tale scilicet: quodsi verae sint istae duae propositiones: 'omnis homo est asinus' et 'nullus homo est asinus', non sunt verae eaedem; quod sic ostenditur: si omnis homo est asinus et nullus asinus est asinus, nullus homo est asinus; at vero si nullus homo est asinus, non sunt verae praemissae, quippe cum non sit vera una ex ipsis, quae est huic contraria, haec scilicet: 'omnis homo est asinus
Sed fortasse poterit dici quod illa regula, quae ait: si aliquid infert aliud quod inferat aliud, primum infert ultimum nihil ad hos terminos. Nam duae praecedentes propositiones unius inferentis sensum non continent, cum diversae sint ex toto propositiones. Sed una tantum vim habet inferentiae et exigit aliam quae infertur. ƿ Regula autem sic est intelligenda: si aliquid exigit aliud etc. Sed dicitur quia similiter cum dicitur: si Socrates est homo et lapis, Socrates est lapis in hac inferentia utrique termini vim tenent. Sed licet termini non habeant, tota tamen habet propositio, quae una tantum est. Unde enim omnino eorum ratio reconditur qui talibus complexionibus contradicunt! Poterunt namque ipsi cogi argumentatione aliter per diversos syllogismos disposita ex eisdem consequentiis mediarum hypotheticarum.
Veluti si suprapositum iterum proponamus, hoc scilicet: si omne animal est homo, quoddam animal non est homo atque ita argumentation{em} disponamus: si quia omnis asinus est animal, quoddam animal non est homo, et quia omne animal est homo, quoddam animal {non} est homo; quicquid sequitur ad consequens, et ad antecedens; unde ex 'omne animal est homo' 'omnis asinus est animal' consequi non denegant; nunc autem primam assumo consequentiam hoc modo: sed si omnis asinus est animal, quoddam animal non est homo eamque etiam sic ostendo: si quia omnis asinus est animal, quoddam animal est asinus, et quia omnis asinus est animal, quoddam animal non est homo; quicquid infert antecedens, et consequens: unde 'quoddam animal est asinus' antecedere ad 'quoddam animal non est homo' concedunt vim oppositionis considerantes. Sic itaque per plures syllogismos ei{s} qui per unum non adquiescebant, satisfacimus, cum etiam singulos {ostendimus} et ea quae oportet assumi ut antecedentia, ut concludamus consequentia, atque assumpta deinde comprobamus, ut conclusionibus quoque adquiescant.
Clarum itaque omnibus esse ex suprapositis arbitror illam cui addebant terminorum dissimilitudinem inualidam esse, ut per eam extremorum coniunctionen impediant. In quibus autem consequentiis suprapositis inconvenientibus sit resistendum, in sequentibus apparebit cum inferentias generum atque oppositorum tractaverimus. Sunt autem qui et consequentias singulas in suprapositis argumentationibus recipiant unamque extremorum coniunctionem.
Sed proponitur inconveniens quod {quod} intellexerat probatum esse, denegat. Veluti cum nos superius talem proposuimus consequentiam probandam: si Socrates est brunellus, Socrates est homo quae ei inconveniens videbatur qui 'brunellum' et 'hominem' ut opposita ƿ accipiebat, eamque probavimus, non in ea inconveniens conuincimus. Neque enim iam ista 'brunellum' 'homini' dicit oppositum, sed cohaerens, sicut Socrates e{s}t ipsius inferius.
Sed hic nimirum qui hoc dicit, non animadvertit quod falsam praemiserit propositionem quae hunc asinum et hunc hominem coniungebat. Si enim vel 'Socrates' in 'brunellus' vel 'brunellus' in 'Socrates' mutaretur, quod quidem oporteret ut vera propositio fieret, non iam ex falsa procederemus propositione, sed vera, quae scilicet eamdem rem sibi attribueret, ac si ita diceretur: 'Socrates est Socrates' vel 'brunellus est brunellus'. At si in prima significatione terminos non oppositos in tota argumentatione tenuerit, profecto ex positione 'brunelli huius asini' in 'Socrate hoc homine' positionem 'hominis' in eodem contingere necessario viderit. Nec quidem id inconvenientibus aggregaverit si, ut supra docuimus, vim conditionis non ad praedicata, sed ad totas propositiones referet, ac si ita intelligat ut si in re fuerit quod prima propositio dicit 'Socrates est brunellus', in re est quod secunda proponit 'Socrates est homo' et maxime vis inferentiae in secundo subiecto consistit.
Potest quoque et ea ostendi necessaria consequentia quae ait: si Socrates est animal, Socrates est homo cum videlicet id quod antecedens dicit absque eo quod consequens proponit, esse non possit. Quomodo enim So{cratis} substantia vel ut Socrates alicui esse posset vel aliquid ei ut Socrati conveniret, nisi ipsa id quod dicitur esset et sub una maneret essentia? Quodsi ipsa in proprietate Socratis maneat sicut de ea per hoc nomen 'Socrates, agitur, utique et in natura hominis ipsum necesse est consistere. Potest quoque et tali ratione confirmari praemissa consequentia: si Socrates est animal, est homo si enim Socrates est animal, id est aliquod de animalibus, utique et illud quoque animal est Socrates. Quodsi Socrates aliquod sit animal et illud sit Socrates, profecto Socrates est Socrates; unde et homo esse convincitur.
Sunt autem qui huic resistere rationi conantur. Aiunt enim 'Socrates est animal' particulariter tantum convertendam hoc modo: 'quoddam animal est Socrates', sed haec quidem conversio magis est vocum quam rerum, cum videlicet praedicatum vocabulum in subiecto ponitur et subiectum in praedicato collocatur, non rerum quidem, cum videlicet res quae prius praedicabatur, posterius non subiciebatur. Qui enim ƿ dicebat Socratem esse animal, aliquod quidem animalium indeterminate Socrati dabat et, licet non esset determinatum, tamen erat ex omnibus unum. Quod ergo idem voluerit subici Socrati secundum conversionem, oportet ut illud Socratem esse proponat. Neque enim ex quodam animali, quod aeque ad omnia indeterminate animalia se habet, illud potest concipi. Sed de hac quidem conversione in Libro Categoricorum uberius et convenientius disseruimus.
Volunt etiam resistere in eo quod dicitur: si Socrates est animal et illud animal est Socrates, Socrates est Socrates neque enim aliter hanc complexionem recipiunt, nisi secundum syllogismorum formas medius terminus, id est 'animal', universaliter supponatur. Sed nihil eorum ratio proficit; neque enim fallere potest {ut} cum aliquid alii insit aliudque ei quod inest infuerit, illi etiam cui {in}est convenit. Si autem opponatur: {si} Socrates est animal et quoddam animal est asinus, Socrates est asinus nihil ostenditur, cum nec ad rem pertineat. Ex eo enim quod 'asinus' cuidam attribuitur animali, quis ei quod in Socrate est, convenire perpendat? Ac si ita diceretur: {si} Socrates est animal et illud animal sit asinus, ex necessitate, et 'Socrates est asinus' convincitur. Non autem, etsi 'omne' medio termino appone{re}tur, consecutionem contradiceremus, sed quod 'omne' caetera animalia praeter illud quod Socrates est, sub 'asino' colligit, nihil ad cohaerentiam 'asini' ad 'Socratem', quippe omnia 'Socrati' sunt opposita. Oppositorum autem subiectio vel praedicatio oppositi subiectionem vel praedicationem nullo modo exigit.
In eo autem solo ivuat 'omne' ad extremitatum coniunctionem quod animal illud quod in Socrate est, colligit. Unde etiam patet quotiens illud 'animal' accipitur, etsi non alia colligantur, ratam esse conclusionem. Constat itaque suprapositam argumentationem valere.
Nequaquam veritati supraprobatarum consequentiarum resistere viderimus, si vocum impositionem proprietatemque enuntiationum tenuerit. Qui enim, cum dicitur: si omnis homo est lapis, quidam lapis est lapis 'lapidem' in proprietate lapidis sic, ut homini per hoc nomen 'lapis' attribuitur, acceperit, ipsum procul dubio existere non dubitaverit.
Quomodo enim aliquid alicui ut lapis inesse possit, nisi lapis sit? Sic quoque et in aliis consecutionibus dictionum atque enuntiationum proprietas maxime est attendenda, ut, si unaquaeque dictio in coniunctione enuntiationis propriam retineat significationem, cum videlicet 'lapidem' et 'hominem' falsa enuntiatione coniungimus, in unoquoque id quod est ƿ et quod per vocem designatur, intelligamus. In omni enim enuntiatione, ut supra dictum est, ad sensus cognitionem maxime necessaria est discretio impositionis et significationis vocum, ex quibus pariter et suam compositionem sortiuntur et suam significationem.
Opponitur autem fortasse ex suprapositis et comprobatis consequentiis quod vel oppositum suum oppositum vel genus suam speciem ponit, quod tam a ratione quam ab auctoritate est alienum. Sed haec quidem omnino cessabit obiectio, si quae dixerimus pensentur. Neque enim consecutionis necessitatem aut vim inferentiae vel ad rem oppositam vel ad generalem rettulimus, sed ad totas enuntiationes, quod et ex regulis suprapositarum consequentiarum clarum est. Si quid enim alicui conxenit, tam ipsum quod convenit quam illud cui convenit esse necesse est, secundum id quoque quod eis {convenit} vel ab eis removetur.
Patet insuper ex conversionibus quae secundum totas enuntiationes fiunt, in argumentatione media ut extrema conveniant, vim consecutionis extremorum ad totas enuntiationes referendam esse. Est autem aliud in consecutione coniungi propositiones, aliud vim consecutionis in eis pendere. Semper enim totae antecedens et consequens enuntiationes per conditionem coniunguntur, vis tamen consecutionis et inferentiae necessitas saepe in rebus terminorum maxime pendet atque attenditur. Veluti cum dicimus: si Socrates est homo, est animal haec consecutio ex 'homine' specie animalis clara est, cuius praedicationem, 'animal' circa quodlibet subiectum consequitur neque quantum ad vim inferentiae speciei ad genus Socrati viva proprietas, cum aeque firma sit inferentia de quolibet subiecto.
Si autem vim consecutionis in totis enuntiationibus attendimus, aeque ad inferentiam omnes enuntiationum termini comparantur, quorum quidem omnium mutatio propositiones commuta[n]t. Sive enim subiectum sive praedicatum mutetur, eadem cum priori propositio remanere non potest ac sicut vel 'homine' ablato et alio in loco {eius} posito quod ad 'animal' inferentiam non haberet, vel 'animali' remoto et alio in loco eius constituto quod ad 'hominem' consecutionem non haberet, posset consecutio cassari.
Veluti si sic proponeretur: si est lapis est animal, si est homo est lapis et ita etiam 'Socrate' mutato et alio pro ipso in sequenti propositione posito consequentia debilitatur, veluti si ita dicatur: si Socrates est homo, Plato est animal videtur it{a}que et 'Socratis' et cuiuslibet repetitionum positio necessaria ƿ quantum etiam ad vim inferentiae rerum ut in loco speciei ad genus, quantum vero ad vim inferentiae totarum enuntiationum et positio cuiuslibet dictionis necessaria est, quae quidem subtracta totam mutat enuntiationem. Cum autem in rebus vis inferentiae attenditur, rerum habitudines pensandae sunt et secundum eas loci assignandi, cum autem {in} totis enuntiationibus, earum quoque sunt habitudines considerandae, ut sive pares fuerint sive quo alio modo subi{ci} comparentur.
Nunc autem ex octo suprapositis regulis antecedentis et consequentis tres ostendere superest, quae scilicet aieba{n}t (6) destructo consequenti non poni antecedens vel (7) posito consequenti necessario poni antecedens (8) ne{c} posse destrui. Quarum quidem ex tribus aliis facilis est ostensio quibus ipsas aequipollere necesse est, sicut et earum dividentes affirmationes cum dividentibus earum aequantur, sicut secunda primae fuerat aequa. Est enim omnium aequipollentiae communis regula ut: si aliquid inferat aliud, destructo consequenti destruatur antecedens Destruitur autem aeque affirmatio per negationem et negatio per affirmationem. Utraque namque alterius rectam oppositionem tenet eiusque destruit quam non patitur veritatem.
Sunt autem quidam qui hanc regulam in illis tantum hypotheticis recipiunt quarum partes simplicia antecedentia et consequentia habent. Cum enim multae propositiones in antecedenti primae hypotheticae proponuntur, inconveniens inde contingere dicunt. Veluti cum verum recipiunt quod si Socrates neque est rationalis neque irrationalis, non est animal falsum est tamen ut si sit animal, sit utrumque, id est rationalis et irrationalis. In quo etiam dicunt bene dici singulariter quod aliquid infert aliud, non videlicet aliqua pluraliter aliud, quia videlicet, quando plura praemittuntur, inferentiam destructionum cassari dicunt ut in praeposito exemplo.
Sed hic quidem inquirendum, ut et in his praemissa regula conseruetur, quae sit inferentia multorum ad unum, sive scilicet antecedunt singillatim ad idem sive simul accepta. Singillatim quidem ante cedunt si unaquaeque praecedentium negationum per se consequens inferre valeat, hoc modo: si non est rationale, non est animal si non est irrationale, non est animal ƿ Et tunc quidem multiplex erit supraposita hypothetica, quae diversarum consequentiarum sensus continebit. Sed iam utramque falsam esse continget. Si autem duae intelligantur consequentiae, ut scilicet utriusque negatio 'animal' neget, et 'animalis' positio utrumque ponet. Si vero utrorumque simul negatio 'animal' neget, ut scilicet ita dicamus quod si Socrates neutrum fuerit, id est nec rationalis nec irrationalis, non erit animal, poterit quoque et per consequentis et antecedentis destructionem ita inferri ut si Socrates sit animal, sit eorum alterum, id est vel rationalis vel irrationalis. Sicut enim 'Socrates est animal' et 'non est animal' dividentes sunt affirmatio et negatio, ita 'Socrates est alterum eorum' et 'Socrates est neutrum'. Et tunc quidem sub unius propositionis sensu accipiuntur quae prius duae videbantur propositiones et unius tantum antecedentis loco constituitur.
Una autem est propositio quae duo simul ab eodem removet, ac si ita dicatur: si Socrates neutrum est, non est animal vis enim inferentiae in dividentibus consistit, ad quorum videlicet remotionem divisive removeri concedunt.
Si vero inter totas etiam propositiones quae antecedunt ad tertiam, vis inferentiae recipiatur ac {si} videlicet ita diceretur: si ita est in re ut utraque istarum dicit propositionum, ita est in re ut tertia proponit nec tunc quoque destructionum inferentia fallit, ut videlicet ita dicamus quod si non est in re quod dicit ultima, non est in re totum quod primae proponunt
Sicut enim simul antecedunt, ita et simul auferri debent. Neque enim fallere potest ut si quid aliud necessario exigit, si id quod exigitur non erit, nec quod exigit necesse est non esse. Alioquin in inconvenienti rediremus quod superius monstraximus, cum ex antecedentis inferentia per positionem ad consequens consequentis antecedens per destructionem pensaremus. Sic autem destructiones et consequentis et antecedentis simpliciter faciendae sunt, sicut in regula proponuntur simpliciter. Qui enim dicit: si aliquid antecedit ut aliud consequatur, si id quod consequitur non fuerit, nec id quidem quod antecedit erit, ƿ simpliciter consequentia{m} destruit, quasi videlicet eorum poneret rectas dividentes. Nam cum eamdem affirmativam tam contraria quam contradictoria ipsius destruant, quippe eam secum veram nullo modo patiuntur, si etiam contrari[et]as in huiusmodi destructione recipiamus, inconveniens saepe ex destructione antecedentis incurremus.
Cum enim vera sit quae ait: si nullum animal est album, nullus homo est albus falsa tamen est quae proponit: si omnis homo est albus, omne animal est album Rursus cum pro vera teneatur: si omnis homo est albus, {Socrates est albus'} falsa tamen ab omnibus conceditur: si Socrates non est albus, nullus homo est albus
Et hoc quidem inconveniens ex antecedentis destructione, non consequentis, contingit per quamcumque opposita{m} consequens propositio auferatur, sive scilicet per contrariam sive per contradictoriam non erit antecedens. Quod enim ad contradictoriam sequitur, et ad contrariam necesse est sequi. Ipsa namque contradictoria ex contraria sequitur; unde non necesse est sequi contrariam ad id a{d} quod sequitur contradictoria. Neque enim necesse est sequi antecedens ad id ad quod sequitur consequens, sicut antecedere ad id {ad quod} antecedit consequens. Licet ex quacumque consequentis destructione nullum contingat inconveniens, secundum tamen proprium regulae sensum non per aliam quam per dividentem est destruendum, sicut et ipsum antecedens.
Si autem et illam contingat veram esse quae inter contrarias proponitur, veluti cum ista: si omnis homo est animal, omnis homo est substantia etiam ista vera sit: si nullus homo est substantia, nullus homo est animal nulla tamen necessitate ex ea potest ostendi vel illam ostendere. Sic tamen, memini, solebam ex illa istam ostendere: si quia omnis homo est albus omnis homo est coloratus, et quia Socrates est albus Socrates est coloratus et quia Plato est albus Plato est coloratus et ita de singulis hominis individuis. Si quid enim antecedit ad aliud, antecedens antecedentis infert consequens consequentis. Sequentium autem consequentiarum antecedentia antecedere dicuntur ad antecedens praecedentis consequentiae. Si enim Socrates et caeteri homines albi sunt, tunc omnis homo esse albus conceditur.
Rursus: consequens ƿ praecedentis consequentiae antecedens esse conceditur ad consequentiam hypotheticarum sequentium. Si enim omnis homo est coloratus, et Socrates coloratus esse conceditur et Plato et quilibet alii homines. Si autem verae sint illae consequentiae omnes, verae sunt et earum aequipollentes per destructionem antecedentis et consequentis, hae scilicet: si Socrates non est coloratus, Socrates non est albus et similiter de omnibus aliis individuis hominis. Quae si verae sunt, vera est ista: si nullus homo est coloratus, nullus homo est albus quod etiam data novissime regula demonstrat. Itaque ex hac consequentia: si omnis homo est albus, omnis homo est coloratus ostensa est et illa quae contrarias destructiones continet, illa scilicet quae ait: si nullus homo est coloratus, nullus homo est albus
Sed haec non est ostensio firma. Nequaquam enim ex prima consequentia inferri poterant illae omnes quae sequebantur consequentiae, nec quae ibi adducta est regula aptari potest terminis quamvis etiam 'omnis homo est albus' concedatur antecedens esse ad illas propositiones quae singula hominis individua supponunt 'albo' vel illae quae singula hominis individua supponunt 'colorato', ad illam: 'omnis homo est coloratus'. Ex eo enim quod dicitur antecedens antecedentis inferre consequens consequentis, nihil aliud perpendi potest nisi quod si ita est in re ut dicit antecedens, ita est in re ut dicit consequens, ac si ita dicatur ut si verae sunt omnes istae propositiones: 'Socrates est albus', 'Plato est albus' et sic caeteri, verae sunt istae: 'Socrates est coloratus', 'Plato est coloratus' et similiter alii, ut videlicet omnes simul acceptae ad alias omnes simul acceptas antecedant, non etiam singulae ad singulas.
Non est autem necesse ut cum plura simul ad plura antecedant in una consequentia, in diversis quoque consequentiis quaedam horum singillatim ad quaedam illorum antecedant. Cum enim ex istis duabus simul: 'Socrates est rationalis' et 'mortalis' annuant sequi 'Socrates est homo vel risibilis', nullum tamen praecedentium per se aliquid sequentium ponit. Amplius: si ex illa consequentia: si omnis homo est albus, omnis homo est coloratus omnes illae {se}querentur consequentiae, profecto et singulae possent inferri, veluti ista: si Socrates est albus, est coloratus ƿ quod nullo modo procedit. Neque iam ab inconvenienti liberari possent illi qui hanc concedunt a toto consequentiam: si omnis homo est Plato, Socrates est Plato Qui enim istam recipiunt consequentiam, nec istam negare poterunt: si omnis homo est Plato, omnis homo est Socrates quod sic ostenditur: si 'omnis homo est Plato' vera est simul et 'Socrates est Plato', quare et 'Plato est Socrates'; his autem iunctis 'Plato est Socrates' et 'omnis homo est Plato' infertur: 'omnis homo est Socrates'; itaque si omnis homo est Plato, omnis homo est Socrates.
Si autem ex ista concedantur sequi istae consequentiae: si Plato est Plato, Plato est Socrates et si Plato est Plato, Socrates est Socrates et ita de singulis hominis individuis absolvi non poterit inconveniens, cum apertissime falsa sit ea quae dicit: si Plato est Plato, Plato est Socrates quippe verum habet antecedens et falsum consequens: quicquid enim ex vero sequitur verum esse non dubitatur
Sic itaque ostensum esse arbitramur ex qualibet consequentia non ex necessitate comprobari vel inferri posse per destructionem consequentis et antecedentis consequentiam quae contrarias terminis alterius consequentiae propositiones contineat, sed contradictorias et recte secundum dividentiam oppositas.

DE MAXIMIS PROPOSITIONIBUS

Latin	English
De maximis propositionibus
Nunc autem ad discretionem veritatis singularum consequentiarum antecedentis et consequentis inferentiis assignatis maximarum quoque propositionum proprietates inspiciamus, quibus quidem singularum veritas consequentiarum exprimitur quaeque ultimam et perfectam omnium consecutionum probationem tenent. Ita enim notas eas esse oportet ut nihil notius [possit] inveniri valeat; a nullo eis fides est adhibenda, sed ipsam potius, ut Boethius ait, in propria natura sui gerunt. Unde et quicumque eis contradicere praesumpserit quae ultimae sunt et perfectae propositiones, nulla poterit ulterius cogi ratione, cum id quoque, quod caeteris notius est naturaliter, non admittat, et quod ad caeterorum perfectam positionem inventum est; unde ƿ eas in Topicis suis Boethius maximas seu universales sive principales aut indemonstrabiles ac per se notas appellat.
Maximae autem proprie sive universales dictae sunt quantum ad diversarum consequentiarum continentiam. Haec enim quae ait: de quocumque praedicatur species, et genus omnium illarum consequentiarum sensus continet in quibus ad positionem speciei suae quodlibet genus ponitur; veluti istarum: 'si est homo, est animal', 'si est animal, est substantia', 'si est margarita, est lapis', et aliarum quarumlibet eumdem inferentiae modum secundum eamdem habitudinem habentium. Principales autem ex eo dicuntur quod ex ipsis aliae demonstrantur; inde monstrabiles vero seu per se notae vocantur quod ex se ipsis cognoscantur.
Quod tali potest descriptione terminari: maximae propositiones illae dicuntur {regulae} quae, multarum consequentiarum sensus continentes, communem inferentiae modum secundum vim eiusdem habitudinis demonstrant; veluti ea quam supra posuimus, quae communem modum inferentiae speciei ad genus demonstrat, qui in multis proponitur consequentiis quarum omnium sensus ipsa continet tamquam multiplex consequentia; quae quidem multiplicitas posterius apparebit.
Nunc autem praemissae definitionis singula consideremus, a quibus scilicet enuntiationibus differentiam faciant.
Cum itaque diximus eas consecutionis sensum habere, categoricas enuntiationes exclusimus. Sunt enim quidam qui inter maximas propositiones recipiant quasdam categoricarum enuntiationum regulas, ut sunt illae quae multarum categoricarum sensum secundum eamdem terminorum habitudinem demonstrant, veluti istae: omne genus praedicatur de qualibet sua specie vel nullum oppositum praedicatur de suo opposito Quas quidem inde maximas non esse apparet quod locum differentiam non habeant, sine quo maximam propositionem non posse consistere Boethius docuit, sicut nec homo praeter rationalitatem, quae est ipsius differentia.
Quod vero dictum est multarum consequentiarum sensus contineri in maxima propositione eiusque multiplicitas ostenditur, unae excluduntur hypotheticae, quae scilicet unam consecutionem exprimunt, ut ista: si est homo, est animal
ƿ Quod vero dictum est eas demonstrare communem inferentiae modum secundum vim eiusdem habitudinis, excluduntur quaedam hypotheticae regulae, ut sunt illae quae complexiones perfectas syllogismorum demonstrant; quae ex nullius rei habitudine, ut superius iamdiu ostensum est, vim suae consecutionis recipiunt, cum videlicet aeque in quibuslibet rebus eorum complexio vera consistat. Sunt autem hae: si aliquid praedicatur de aliquo universaliter et aliud subicitur subiecto universaliter, idem quoque subicitur praedicato universaliter et aliae huiusmodi, sive categoricorum complexiones sive hypotheticorum demonstrent, veluti ista: si aliquid {inferat} aliud et ex illato aliud inferatur, primum inferens infert ultimum.
Sunt quoque et aliae regulae quae non syllogismorum complexiones, sed simplicium consequentiarum sensus continent, nec tamen maximae propositiones debent dici, cum locum differentiam non habeant; ut sunt omnes illae quae rerum habitudines sub conditione praemittunt inferentiae illius habitudinis; veluti cum dicimus: si aliquid est species alterius, ipsum positum ponit alterum; veluti si homo est species animalis, tunc si est homo est animal aut cum ita proponimus: si aliquid praedicatur de altero universaliter, tunc si aliud praedicatur de praedicato universaliter, et de subiecto hoc modo: si omnis homo est animal, tunc si omne animal est animatum omnis homo est animatus aut cum ita enuntiamus: si aliquid infert aliud, quicquid infert antecedens, et consequens hoc modo: si quia est homo est animal, tunc si quia est risibile est homo et quia risibile est animal Quas quidem tamen maximas propositiones non esse apparet, quia communem modum inferentiae secundum vim eiusdem habitudinis rerum non ostendunt, quamvis tamen quidam locos differentias his assignent. Volunt enim in tota enuntiatione vim inferentiae illius habitudinis ƿ accipere, secundum quam consequentes hypotheticas veras considerant.
Quae quidem habitudo in praemissa propositione monstratur; veluti cum dicimus: si homo est spenes animalis, tunc si est homo est animal antecedens propositio illam rerum habitudinem demonstrat, secundum modum cuius inferentiae sequens hypothetica disponitur, inter speciem scilicet et genus. Ideoque {in} illa tota consequentia eumdem locum differentiam assignare volunt qui in sequenti hypothetica attenditur. Sed falso; neque enim speciei proprietas, quae in aliquo praecedentium terminorum insit, operatur ad hoc ut ex categorica praemissa posterius hypothetica inferatur. Aeque enim et de his rebus complexio illa vera est, quarum nulla alterius species vel genus esse potest.
Si enim dicatur: si homo est species lapidis, tunc si est homo est lapis haec consequentia nihilo minus vera est quam supraposita. Quia ergo huiusmodi complexio in omnibus aequaliter terminis vera consistit, cuiuscumque scilicet habitudinis sint, patet in ea speciei vel generis proprietatem vim inferentiae non tenere, quippe cum ad consecutionem hypotheticae ad categoricam nulla vel speciei vel generis operetur proprietas, sed ad veritatem quidem sequentis hypotheticae. Sive enim homo sit species lapidis sive oppositum, non minus illa tota consequentia quae inter categoricam et hypotheticam proponitur, vera est, ut ex homine patet et lapide.
Sed si quidem hominem lapidis speciem esse contingeret, tunc [si quidem] sequentem consequentiam quae ait: si est homo, est lapis ex natura speciei oporteret concedi; quod quidem ex eo patet quia quicumque terminus antecedat 'lapidem', non fit inferentia vera. Ad consequentem itaque hypotheticam speciei natura videtur operari; non ad totam quae ex categorica et hypothetica coniungitur.
Amplius: cum in antecedenti, in quo locum, id est vim inferentiae, oportet esse, aeque de specie ipsa ac genere agatur, cum ita proponitur: si [est] homo est species animalis etc. non magis species {in} inferentia vim habere videtur quam genus. Si vero vis in specie potius attendatur, eoquod speciei vocabulum praedicatur, et si ita dicatur: si lapis est genus hominis etc. vis inferentiae in genere esse dicetur; quod tamen nullus dicit propter consequentis hypotheticae dispositionem, secundum quam locum in tota considerant hypothetica. Sed neque res quae genus est vel species, ƿ ut dictum est, quippe saepe ibi non ponitur, vim habent, sed hoc quod aliquid sit genus vel species alterius, quod praecedens dicit propositio. Unde cum ex eo solum quod antecedens proponit categorica, vis inferentiae ad hypotheticam consequentem consistat, id solum quod ipsa dicit, locum oportet nominari, secundum id scilicet quod ipsum necessario exigit, ut videlicet ab antecedenti assignetur; quo posito consequens necesse est poni velut hypotheticam sequentem.
Patet insuper et ex assumptione quoque maximae propositionis supradictam regulam maximam propositionem non esse. Cum enim ex loco differentia et maxima eius propositione quorumlibet inferentiam terminorum extrahere volumus, prius ipsius differentiae habitudinem ad rem quam inferre volumus, consideramus; utque eam in rebus ipsis cognoverimus, modum quoque inferentiae earum cogitamus; quemdam inde maxima propositione designamus, ac secundum hanc statim consequentiam de propositis rebus componimus; quam quidem cum ex loci differentiae habitudine et maxima propositione confirmare volumus, assumimus et assignamus in rebus ipsis inferentiae habitudinem ac demum propositam concludimus consequentiam; veluti cum de 'homine, ad 'animal, consequentiam constituere volumus, prius eius habitudinem ad 'animal' consideramus, et cum speciem esse viderimus, speciei ad genus communem inferentiae modum excogitamus; quem maxima propositione sic exprimimus: de quocumque praedicatur species, et genus ac deinde talem de propositis rebus consequentiam disponimus: si est homo, est animal de qua si quis dubitaverit, eam per habitudinis assignationem et maximam propositionem quam iam concesserit, probamus sic assumentes; sed homo est species animalis quare vera est consequentia illa: si est homo, est animal Ex supradicta vero regula, quam quorumlibet inferentiae terminorum applicari diximus, neque in omnibus habitudinem loci differentiae quam aiunt assignare possumus {ne}que ex ea in his in quibus est habitudo assignata et assumpta, consequentiam propositam inferre possumus.
Si enim ista consequentia proposita: si homo est species lapidis, tunc si est homo est lapis in qua locum a specie, id est 'homine', assignant assignato loco differentia atque illa regula pro maxima propositione adducta: ƿ si aliquid est species alterius ipsum positum ponit alterum de ipsa quisque consequentia dubitaverit eamque per assignationem habitudinis loci differentiae et maxima propositione probare voluerimus ita assumentes: sed homo est species lapidis; tunc si est homo est lapis nullam fidem ex assumptione facimus, cum nec ipsa vera recipiatur nec postea totam propositam consequentiam inter categoricam et hypotheticam concludere possumus, ita scilicet: 'quare si homo est species lapidis, tunc si est homo est lapis', sed illam tantum quae sequitur: si est homo est lapis
Unde ex eo quod hoc illius species esset, illa tantum quae sequitur vera constaret et in ea vim inferentiae speciei natura recte habere videretur. Patet itaque in hac tota consequentia nec locum esse a specie nec illam regulam maximam illius esse propositione{m}.
Sed si fortasse locus in ea requiratur, communem differentiam, ut ostensum est, ab antecedenti respondere possumus ac talem secundum differentiam aptare maximam propositionem: posito antecedenti ponitur consequens ac sic deinde assumere: sed illa categorica antecedens est illius hypotheticae; quare posita illa ponitur hypothetica; qui est sensus totius hypotheticae. Si quis vero hanc antecedens illius esse dubitaverit, inducatur deinde regula quae consequentiam firmet, ac si ita dicatur: vere hoc ad illud antecedit, quia vera est haec regula: si aliquid est species a1terius etc., ac si de vera consequentia. Ex ea autem, ut dictum est, assumere non possumus, sed eam terminis ita assignare veluti: si homo est species lapidis, tunc {si} 'homo' praedicatur de quolibet, et 'lapis'. Sed nec loci quidem differentiae nec propositiones maximae in talibus consequentiis requirendae sunt, cum ipsae omnino certae sint, ubi sequentium hypotheticarum maximae propositiones constabunt.
Sunt autem qui assumptionem supradictam de assignatione habitudinis loci faciunt, cum maxima propositione data propositam consequentiam volunt ostendere; immo antecedens ipsius consequentiae assumunt ac consequens concludunt. Veluti cum ista proposita consequentia: si Socrates est homo, est animal locum a specie assignaverint, talem ad eam maximam propositionem adduxerint: ƿ de quocumque praedicatur species, et genus ita assumunt: sed homo, qui est species animalis, praedicatur de Socrate quare animal, quod videlicet genus ipsius est
Sed id quidem nec assumptio dici potest nec saepissime vera fuerit, sicut nec conclusio, ut cum ex duobus falsis iuncta fuerit consequentia, veluti cum dicitur: si Socrates est margarita, est lapis Si enim data maxima propositione assumatur ita: sed margarita praedicatur de Socrate et concludatur: quare lapis praedicatur de eodem falsa erit tam assumptio quam conclusio.
Nec id etiam quod dubium fuit et propositum quodque per maximam propositionem ostendi debuerat, concluditur; de tota enim consequentia dubitatur, non de eius partibus; quare ipsa tota probanda fuerat et concludenda. Unde si data maxima propositione ita assumatur: sed margarita est species lapidis ac deinde tota concludatur consequentia hoc modo: quare si margarita praedicatur de Socrate, et lapis nostrum ad finem propositum duximus nec falsam habemus assumptionem nec conclusionem.
Et in his quidem argumentationibus in quibus ex maximis propositionibus consequentias earum ostendimus, maximae sunt propositiones inclusae, cum videlicet vel propositionis vel assumptionis obtineret locum, veluti cum talis syllogismus componitur: de quocumque praedicatur species, et genus sed homo est species animalis quare si homo praedicatur de aliquo, et animal
Tales vero assumptiones de assignatione habitudinum loci differentiae post maximam propositionem datam nos facere Boethius in Topicis suis docuit, cum scilicet ex definitione 'inuidi' a sapiente remoto ostenderet ipsum sapientem non esse inuidum. Ubi enim talem maximam propositionem extra adduxit: a quocumque removetur definitio, et definitum sic ex ea assumpsit: "est autem in definitione 'inuidi' alienis bonis tabescere" ac deinde totam conclusit consequentiam hoc modo: "quod quia in sapiente{m} non venit, ideo 'inuidus' a 'sapiente' disiungitur", ac ƿ si ita diceret: quia definitio 'inuidi' 'sapienti' non congruit nec 'inuidus'; qui sensus quidem erat propositae consequentiae. Ubi autem maxima propositio data est locique habitudinis per assumptionem assignatio facta, perfecta fit propositae consequentiae probatio argumentatione syllogismi. Nisi autem habitudo assignaretur, non appareret ex maxima propositione consequentia.
Unde enim magis suprapositam maximam propositionem ad istam consequentiam: si est homo, est animal scirem pertingere quam ad istam: si est homo, est risibilis nisi hoc illius speciem esse cognoscerem, quod assumptione ostenditur? Si autem, sicut quidam volunt, post maximam propositionem assumerem propositae consequentiae antecedens et concluderem consequens hoc modo: sed homo praedicatur de Socrate quare animal similiter et eamdem maximam propositionem proposita{m} de partibus alterius consequentiae liceret assumere et concludere hoc modo: sed homo praedicatur quare risibile
Neque enim magis haec assumptio ad fidem huius propositae consequentiae faciendam valet quam illa ad fidem illius et aequaliter utraque conceditur assumptio. Unde cum habitudinis assumptio hic tantum vera recipiatur ubi inter speciem et genus inferentia proponitur, non ubi proprium ad speciem, sicut ibi consequitur, ad huius tantum ostensionem consequentiae valet, non etiam ad probationem illius. Cum autem ita assumitur, nihil de probatione propositae consequentiae relinquitur. Idque est quod de eis in Topicis Boethius meminit ut cum conclusa est in argumentatione, syllogismi scilicet, maxima propositio, perfectam teneat propositae consequentiae probationem, adiumento scilicet propriae quae dicta est assumptionis. Cum enim ubi pro maxima propositione recipitur eam concedi necesse sit, non potest consequentia denegari cui ipsa congruere conceditur. Quod autem ipsa ei congruat terminorum habitudo quam assumptio proponit, demonstrat. Est itaque maxime necessaria talis assumptio ad probationem propositae consequentiae ex maxima propositione. Si autem assumptio defuerit, quamvis inserta sit in argumentatione hoc modo: ƿ de quocumque praedicatur species, et genus quare si est homo non est perfecta probatio, sed ad perfectionem restat assignationis habitudinis assumptio.
Nota autem quod eadem maxima propositio et inclusa in argumento est quantum ad istam, et extrasumpta quantum ad illam dicitur. Cum enim tali enthymemati: homo es, igitur animal es talem extra inducimus maximam propositionem: de quocumque praedicatur species, et genus itaque ex ipsa assumimus: homo autem species est animalis atque sic concludimus: quare si es homo, es animal quantum ad hunc syllogismum qui totum concludit enthymema, inclusa dicitur cuius in argumento proponitur, quantum vero ad ipsum enthymema quod ex ipsa ostenditur, extrasumpta dicitur: neque enim in ipso continetur.
Utrum autem haec assumptio quae habitudinem assignare dicitur, proprie fiat secundum syllogismi formam ex maxima propositione, postquam maximarum propositionum sensus aperuerimus, apparebit, quod in praesenti faciendum videtur.
Omnes itaque maximae propositiones consequentias esse multiplices confitemur. Licet enim saepissime in materia categoricae enuntiationis soleant accipi, veluti cum dicitur: de quocumque praedicatur species, et genus sensus tamen eius, {qui} consequentiam ostendit, in consecutione debet custodiri, ac si ita dicatur: si species praedicatur de aliquo, et genus de eodem
Sunt autem et multiplices consequentiae, quia multarum sensus hypotheticarum continent, veluti supraposita, quae ita est intelligenda: si aliqua species praedicatur, quodlibet genus illius praedicatur de eodem. Alioquin ad omnium generum consecutionem ad suas omnes species non possemus ex ea inniti, nisi scilicet antecedens quasi particulare et consequens quasi universale acciperemus; quod quidem satis apparebit, cum ex maxima propositione argumentatione{m tractaverimus}, quam quidam recipere solent. Multiplicem consequentiam autem suprapositam maximam propositionem inde patet esse quod multarum hypotheticarum continet sententias numerata{s} solum ut ex ipsa possint inferri ƿ sed quod idem prorsus cum illis in sensu dicat.
Si enim id sufficeret ut maximae aliarum consequentiarum dicerentur quia illas inferre necessario possit, profecto etiam ista: a quocumque removetur genus, et species maxima propositio huius consequentiae: si est homo, est animal dici posset. Quia enim suam infert ipsius aequipollentem cuius est, hanc scilicet: si non est animal, non est homo istam quoque necesse est inferre. Non itaque sufficit quod maxima propositio aliquam inferat aut probet consequentiam ut illius maxima dicatur, nisi etiam ipsius sententiam in proprio sensu contineat. Atque haec quidem multiplicitas ex vi relationis pronominum manifesta est.
Cum enim dicitur: si aliqua species praedicatur de aliquo, quodlibet genus illius praedicatur de eodem illud 'illius' ad quamlibet speciem quaecumque in antecedenti intelligatur, cuiuslibet generis sui consecutionem singillatim reducit, ac si videlicet ita intelligatur et ut 'homo' positus ponat singula sua genera et 'lapis' sua et quaelibet alia species sua omnia hoc modo: si est homo, est animal vel corpus etc. vel: si est margarita, est lapis etc. et similiter de aliis.
Non solum autem in hypotheticis enuntiationibus multiplicitas ista ex relatione contingit, verum {etiam} in categoricis. Cum enim dicimus: 'quaelibet species est suum genus' vel: 'omnis res praedicatur de se' per appositionem 'suum' 'se' relativorum pronominum multiplicem facimus enuntiationem. Cum enim dicimus: 'omnis species est suum genus' singula genera de singulis suis speciebus praedicari dicimus, ac si diceremus 'homo est animal vel corpus vel substantia' et 'margarita est lapis' etc. Rursus: cum dicimus 'omnis res praedicatur de se' unamquamque rem sibi ipsi attribuimus, ac si ita dicamus: 'Socrates est Socrates', Plato est Plato' etc.
Si autem relationis pronomina subtrahamus atque ita dicamus: 'omne genus praedicatur de specie' vel 'omnis res praedicatur de aliquo', multiplicitas quae prius erat, non remanet. Nec mirum, si relationes totam vim in sensu custodiant, cum etiam constructionis ordinem permutent. Cum enim nominativo primus constructionis locus reseruetur, saepe ƿ relationis proprietas id impedit. Si enim ita dicam: 'Petrum diligit sua puella' vel 'eius amica', cum et 'sua' et 'eius' relativa sint, -- unde et secundam rei cognitionem faciunt, -- oportet praecedere nomen 'Petri' ad quod referantur, quod primam faciat rei ipsius notitiam, quocumque scilicet casu proferri nomen eius constructio exigat, sive obliquo, ut in praemisso exemplo, sive recto, ut hic: 'Petrus diligit suam puellam'. Unde et cum relativa apponuntur pronomina in consequentiis quarum conversiones facere volumus, ipsa secundum constructionem locum oportet mutare, ut videlicet semper in consequenti ponantur ad secundam cognitionem faciendam praemisso in antecedenti nomine quod fecerit primam.
Cum enim sic dicimus: si aliquis est homo, ipse est risibilis et convertimus simpliciter, non totas transponimus propositiones, ut scilicet ita dicamus: si ipse est risibilis, aliquis est homo sed ita proponimus: si aliquis est risibilis, ipse est homo
Rursus: cum dicimus: si aliquis est homo, ipse est animal et per contrapositionem convertimus, non ita dicimus: si ipse non est animal, nullus {est} homo verum ita: si aliquis non est animal, ipse non est homo
Sic quoque et si quis ex hac maxima propositione: si aliqua species praedicatur de aliquo, quodlibet genus illius praedicatur de eodem (id est: si aliquid est species, illud est quodlibet genus illius), in qua aliqua species singula earum genera ponit, circa quodlibet velit inferre consequentiam per destructionem consequentis et antecedentis, ad sensum potius quam ad verba recurrat.
Et si quis ex omnibus illis consequentiis quae in maxima propositione multiplici continentur, pares earum per destructionem consequentis et antecedentis sub una enuntiatione voluerit inferre, ita aiat: si aliquod genus removetur ab aliquo, et quaelibet illius species removetur ab eodem non quidem ita: si non quodlibet genus illius praedicatur de eodem, nulla species praedicatur de aliquo
Ubi vero relationes pronominum non ponuntur, totas quoque possumus propositiones convertere, veluti cum dicimus: ƿ si aliquis est homo, aliquis est risibilis ut videlicet ita dicamus: si aliquis est risibilis, aliquis est homo aut cum per contrapositionem convertimus proprias dividentes in transpositione ponimus hoc modo: si nullus est risibilis, nullus est homo
Est autem aliud proponere: si aliquis est homo, aliquis est risibilis quam dicere: si aliquis est homo, ipse est risibilis sicut et aliud est enuntiare: 'quoddam animal est rationale et ipsum est irrationale, quam 'quoddam animal est rationale et quoddam irrationale'. In illis enim eidem rei inhaerere {pro}ponuntur 'rationale' et 'irrationale', in his vero minime. Potest enim 'quoddam' bis dictum ad diversa reduci; unde si semel supponeretur, hoc modo: 'quoddam animal est rationale et irrationale', eidem utraque darentur. Similiter cum 'idem' relativum ponitur, ut in praeposito patet exemplo.
Rursus: aliud est enuntiare: 'quoddam mortale est rationale et quoddam rationale est {im}mortale' quam hoc modo proponere: 'quoddam mortale est rationale et illud rationale est immortale'. Ex his infertur necessario quoddam falsum [est], quod scilicet quoddam mortale est immortale, sed non ita ex illis. In his enim firma est complexio syllogismi, ubi scilicet eidem quod inest aliud esse proponitur, quod etiam subiecto priori necesse est convenire. Sed non ita in illis, cum scilicet {per} 'quoddam', quod repetitur, aeque indeterminate singula possi{n}t intelligi rationalia, non scilicet illud determinate quod inerat 'mortali'.
Patet itaque in categoricis enuntiationibus relationem vim maximam habere et totam mutare sententiam. Sic etiam in hypotheticis qui ex categoricis iunguntur, contingit. Aliud enim est proponere: si aliquid est pater, aliquid est filius quam dicere: si aliquid est pater, idem est filius aut: si aliquid est domus, aliquid est paries quam: si aliquid est domus, ipsum est paries
Illae namque verae et indubitabiles recipiuntur, hae vero falsae sunt apertissime. Ex his namque illas probare possumus: si pater est, filius est si domus est, paries est ƿ quae a nullis verae esse dubitantur, hoc modo: si quia pater est filius est, et quia quoddam ens est pater, quoddam ens est filius quod est dicere: si aliquid est pater, aliquid est filius
Patet itaque aliud esse si aliquid est pater, aliquid est filius quam si aliquid est pater, idem est filius cum haec aperte falsa sit, illa autem vera possit ostendi, quippe cum {in} ista positio 'filii' ad positionem 'patris' circa idem fit, in illa vero minime.
Convincitur itaque et ex his relationem vim maximam obtinere in hypotheticis quoque enuntiationibus adeoque ut ipsa relativa particula totam faciat enuntiationem multiplicem. {Haec maxima propositio:} si aliqua species praedicatur de aliquo, quodlibet genus illius praedicatur de eodem singulorum generum praedicationes ad praedicationes singularum suarum specierum quaecumque in antecedenti accipia{n}tur, ostendit sequi, nec quod 'genus' et 'species' in consueta significatione circa collectionem accipiuntur, sed pro singulis specierum nominibus, ac si diceremus: '{si} est homo vel margarita , est animal vel lapis'. Alioquin falsa esset maxima propositio nec ad propositam consequentiam quae vera est, pertineret.
Neque enim verum est quod, si aliquid sit species, aliquod generis nomen refertur, ideo {quod} sit ipsum genus. Ipsa enim specialia quae species sunt, nullo modo genera dicuntur nec idem speciale et generale collectio potest esse, cum videlicet haec paucior sit, illa multiplicior. Sunt itaque genera et species quasi substantiva singularum specierum et generum nomina.
Sed opponitur quod si substantiva sint hoc loco nomina, sicut et 'homo' et 'animal' et caetera pro quibus ponuntur, genitivos casus non convenienter hic regere [non] possunt. Neque enim homo animalis nec animal hominis dicitur. Amplius: {si} substantive ponantur genus et species in maxima propositione, non est maximae propositionis assumptio illa quae, ut diximus, habitudinem assignat, cum nec ipsius terminos assumat secundum significationem, sed solum per vocem. Cum enim habitudinem assignant, substantiva non sunt.
Et nos quidem eam assumptionem esse proprie confiteri non possumus, cum nec vocibus maximae propositionis in eadem significatione retineat nec regulas assumptionum hypotheticarum seruet. Cum ƿ enim, ut diximus, maximam propositionem consequentiam esse oporteat, non aliam ex ipsa assumptionem auctoritas facere nos docuit nisi per positionem antecedenti{s} et destructionem consequentis. Haec autem nullo istorum modorum facta est. Unde nec assumptio videtur appellanda, sed quaedam dici potest assignatio qua terminis propositae consequentiae maxima propositio concenire et applicari monstretur.
Quod autem opponitur 'genus' vel 'species' non substantive accipi in huiusmodi regulis ex adiunctione genitivorum, ne attentius inspiciamus non impedit. Neque enim cum dicimus: 'genus illius' vel 'species illius' quasi diversa nomina, sed tamquam unam dictionem accipimus. Et est quidem 'genus illius' commune nomen generum omnium cuiuslibet speciei, quaecumque in antecedenti accipitur, et multiplicem quorumlibet nominum generalium significationem continens, sicut et 'species' quorumlibet specialium. Oportet enim et ipsas partes multipliciter accipi, sicut ipsum compositum, sive scilicet dictiones sive etiam propositiones, ita scilicet quod resolvi possint in partes earum consequentiarum quibus maxima propositio inducitur velut earum continens sensus.
Ac fortasse facilius absoluere possumus, si {non secundum} figurativam et quodammodo impropriam locutionem, scilicet singularum dictionum vel propositionum, contingat, sed ex totis multarum consequentiarum sententiis. Neque enim in figurativis constructionibus oportet singularum dictionum attendere significationem, sed totius constructionis mutare sententiam. Inde etiam figurativa et impropria dicitur quod suam sententiam ex singularum partium significatione non perficit. Cum itaque et genus et species per se considerata proprie et sicut a Porphyrio describuntur, accipiantur, quod ex adiunctis genitivis ostenditur, in toto tamen consecutionis sensu, qui ad singulas reducitur consequentias, vim illius significationis non possident; sic etiam in categoricis contingit enuntiationibus.
Cum enim dicimus: 'animal praedicatur de homine' vel 'lapis removetur ab homine' in hoc sensu: 'homo est animal' vel 'homo non est lapis', si illarum enuntiationum dictiones in sensus istarum resolvamus, necesse {est} constructionem secundum casus variari. Sicut enim non convenit dici: 'homo praedicatur animal' pro 'homo est animal', ita nec oportet dici: 'animal est de homine, pro 'animal praedicatur de homine'. Non itaque ad singularum dictionum significationem in figurativis constructionibus est inspiciendum, sed ad totius constructionis sententiam, quippe, ut dictum est, non ex significationibus singularum dictionum suam contrahit, sicut illae quae propriae sunt, sententiam. Cum autem 'species' et 'genus' singillatim ƿ accepta in relatione ponantur in maxima propositione, non impedit, ut superius dicebamus, assumptionem esse assignationem habitudinis loci differentiae diversa vocum acceptio, ac si non sit regularis. Sed sive pro assumptione recipiatur sive non, ipsa tamen cum maxima propositione totam propositae consequentiae probationem tenet. Cognita enim rerum habitudine et modo inferentiae eius, qui maxima propositione exprimitur, statim secundum haec duo consequentiam componimus.
Sunt autem qui in maximis propositionibus antecedens semper particulariter et consequens universaliter accipiendum censent. Alioquin [in] argumentatione{m} in qua {ex} maxima propositione ad propositam consequentiam descendunt, dicunt non valere, si videlicet antecedens universaliter vel consequens particulariter accipiatur. Quod quidem apparebit cum ex hac maxima propositione: si aliqua species praedicatur de aliquo, quodlibet genus ipsius praedicatur de eodem hanc consequentiam: si Socrates est homo, Socrates est animal hoc modo confirmabimus: si quia aliqua species praedicatur de aliquo quodlibet genus illius praedicatur de eodem, et quia 'homo' praedicatur de Socrate quodlibet genus ipsius praedicatur de eodem: quod enim sequitur ad consequens, et ad antecedens; 'homo autem praedicatur de Socrate' antecedens est ad 'aliqua species praedicatur de aliquo'; at si quia 'homo' praedicatur de Socrate quodlibet genus ipsius, id est hominis, praedicatur de eodem, et quia 'homo' praedicatur de Socrate, et 'animal' de eodem: quicquid enim infert antecedens et consequens. Clarum autem est, si quodlibet genus hominis praedicatur de Socrate, 'animal' de ipso praedicari.
Itaque ex maxima propositione supraposita vera haec consequentia: si 'homo' praedicatur de Socrate, et 'animal' id est si Socrates est homo, est animal ad cuius quidem ostensionem necessarium erat ut antecedens esset particulare -- in maxima propositione particularis propositio ad universalem antecedit. Sed quale fuerit antecedens, et consequens, cum videlicet idem prorsus cum illa subiectum retineat; quod etiam ex ipsis consequentiis ostenditur quas proposita regula continet.
Sed nunc quidem in quo argumentationem superiorem calumiemur iuxta eorum opinionem ostendamus. Cum itaque dicimus: ƿ si aliqua species praedicatur de aliquo, quodlibet genus ipsius speciei praedicatur de eodem illud 'illius' ad quamlibet speciem quae in antecedenti accipitur, refertur, ita quidem ut ad singulas species singula earum genera reducat.
Et cum quidem indeterminate in antecedenti quaelibet species possit intelligi, determinate tamen ad illam, quaecumque sit relatio pronominis, nos mittit, veluti, cum ita dicimus: si aliquis homo est albus, ipse est coloratus licet per 'aliquis' unus hominum indeterminate subiciatur, tamen per 'ipse' determinate ille, quicumque sit, demonstratur qui 'albo' supponebatur. Sic autem indeterminate, sicut in antecedenti, in consequenti quoque 'aliquis' acciperetur, {ac} si ita proferretur: si quidam homo est albus, quidam homo est coloratus
Cum autem in 'aliqua species' quaelibet specierum possit accipi, ad quam 'illius' referatur, cum ei supponitur, oportet illud 'illius' ad singulas singillatim species referri; cum antecedens ipsum mutatur et 'homo' apponitur, statim ad solum 'hominem' quod praecedit, subiunctum 'illius' referatur. Unde non est eadem in sensu propositio quae in utraque consequentia consequitur, nec illa quae dabatur regula: quicquid sequitur ad consequens, et ad antecedens aptari potest, cum videlicet tota prior consequentia quantum ad sensum sit mutata, immo potius locus est a toto in comprehensione assignandus, secundum id scilicet quod illa antecedens maxima propositio omnes continet consequentias inter 'hominem' et sua genera, et inter alias species ad sua.
Regula huiusmodi erit: existente toto totaliter, id est secundum omnes partes suas, existit earum quaelibet Unde id quod maxima propositio dicit ad ea quae per consequentem hypotheticam dicuntur, totum est; quare si singula sunt quae maxima propositio proponit, et illa sunt quae sequens consequentia dicit. Sic quoque et in categoricis propositionibus in quibus relativa ponuntur pronomina, quae totam faciunt propositionem multiplicem, non est vis inferentiae secundum terminos, sed secundum totarum enuntiationum sensus pensanda, veluti cum dicimus: si omne animal praedicatur de se, tunc Socrates praedicatur de se neque enim solum mutatur subiectum, sed etiam praedicatum. Oportet enim in unaquaque enuntiatione ad praemissum nomen relativum pro nomen referri, sicut et cum dicitur: Socrates predicatur de se et Plato de se ƿ hic ad Socratem, ibi ad Platonem 'se' reducitur. Non itaque ex maxima propositione ad propositam consequentiam per medium nos descendere quae apponitur relatio permittit, sed est simplex inferentia facienda ex maxima propositione ad quamlibet propositam consequentiam secundum praedic[a]tam regulam assignati loci a toto; ad quam tamen inferentiam loci assignatio necessaria videtur, quae videlicet quidem monstret hoc illius speciem esse. Nam cum ex Icontinenti, ad 'contentum, inferimus, videtur apponenda constantia quae hoc in illo comprehendi demonstrat.
Veluti cum dicimus: si omne animal, tunc homo vel si omnis canis, tunc latrabile animal hae videntur apponendae: 'cum homo sit animal, vel 'animal canis'; de quo quidem in sequentibus latius disseremus, {cum} locum a toto tractaverimus.
Possunt autem maximae propositiones non solum in coniunctione, sed etiam in disiunctione proferri, sicut et illae quae per eas monstrantur consequentiae. Huic namque disiunctae quae ait: aut est homo, aut est animal locus a specie qui et coniunctae ipsius aptatur, poterit assignari. Talis enim maxima propositio {potest} proferri: aut species non inest alicui aut genus eidem convenit talis enim {est} ac si dicatur: si species inest alicui, genus quoque eidem convenit.
Sic quoque caeteris disiunctis, sicut et coniunctis, enuntiationibus maximae propositiones in disiunctione possunt aptari et loci eidem qui in coniunctis dantur, assignari. Disiu{n}ctarum autem naturam in Hypotheticis nostris convenientius exsequemur.
Non solum autem in coniunctis, verum etiam in disiunctis hypotheticis locos assignamus atque maximas propositiones aptare possumus; locum autem eumdem quem in coniuncta ipsius possumus assignare, ut in ista: aut non est homo, aut est animal eumdem a specie locum assignare possumus quem in coniuncta in quam resolvitur, hac scilicet: ƿ si est homo, est animal talem vero maximam propositionem proferre: aut species removetur ab aliquo, aut genus ipsius convenit eidem unde: homo species est animalis, quare aut 'homo' removetur ab isto, aut 'animal' convenit ipsi. Sic quoque et alias maximas propositiones in disiunctione licet convertere secundum resolutionem atque aequipollentiam disiunctarum ac coniunctarum ad invicem, quae superius est demonstrata. Sicut enim contingit disiunctas et coniunctas aequipollere, sic etiam contingit earum propositiones maximas pares esse.
Non est autem praetereundum quod saepe consequentiarum par{t}es cum determinationibus proferuntur, in quibus quidem determinationibus vis inferentiae consistit, veluti cum dicitur: si ego video hominem, ego video animal
'Video' namque {per} 'hominem' sive 'animal' determinatur; in 'homine' autem, quod in determinatione ponitur, vis inferentiae consistit secundum habitudinem quam ad 'animal' tenet, quod in alia determinatione intelligitur, ut etiam sit a specie locus, talisque maxima propositio inducatur: si aliquis videt speciem, et genus unde: homo est species animalis, quare si ego video hominem, et animal. Haec autem maxima propositio dici potest propositio, quae omnium specialium ac generalium terminorum consecutionem secundum appositi verbi determinationem ostendit, ubi vero sensus mutari non debet, sicut nec ubi substantivum ponitur verbum, quod nullam recipit determinationem veluti hoc loco: si est homo, est animal
Cum enim hoc loco talis inducitur maxima propositio: de quocumque praedicatur species, et genus 'praedicari' tantum pro 'esse' accipitur, ac si videlicet diceremus: quicquid est species, est genus ipsius Nec secundum verbi significationem extenditur maxima propositio, sed secundum comprehensionem inferentiae omnium terminorum eiusdem habitudinis.
Sunt autem qui vim inferentiae non solum in determinatione hic pensent, verum etiam inter praedicata, in praedicatis quidem ipsas quoque determinationes concludentes. Cum enim dicitur: si ego video hominem, ego video animal ƿ 'videre hominem' quasi unum praedicatum et 'videre animal' quasi aliud accipiunt, ut hic quoque talem possint aptare regulam: de quocumque praedicatur species, et genus unde: 'videre {hominem' est} species ad 'videre animal'; quare si videre hominem convenit mihi, et videre animal.
Nec nos quidem et id denegamus et ita posse vim inferentiae deliberari; sed prius videtur accipi in sola determinatione quae praecipue vim videtur habere.
Sunt autem et qui vim in determinationibus tantum intelligunt ac secundum etiam verbi determinationis extensionem propositionem maximam extendunt, hoc modo: si aliquid praedicatur de aliquo respectu speciei, et de eodem respectu generis veluti cum videre conveniat mihi respectu hominis, qui est species animalis, idem convenit mihi respectu animalis. In respectu vero quamlibet determinationem accipiunt, sive illa ad verbum sive ad nomen ponatur; ad verbum quidem, ut in praemisso exemplo, ad nomen vero sic: si est caput hominis, et animalis
Liberius autem nos expediemus, si in maximis propositionibus ad sensum propositarum consequentiarum, quanto magis poterimus, accesserimus; ut videlicet tali propositae consequentiae: si video hominem, video animal talis inducitur maxima propositio: quicquid videt speciem, videt genus vel, si de actionibus omnium verborum velimus agere, ita dicamus: quicquid agit in speciem, agit in genus quod tantumdem valet {quantum} cuiuscumque actum suscipit species, et genus; vel si passiva apponantur verba, hoc modo: si videtur ab homine, videtur ab animali vel talis potest induci regula: quicquid videtur a specie, et a genere vel talis: quicquid patitur a specie, et a genere id est cuicumque infertur passio a specie, et a genere.
Sed {no}tandum est quod {cum} verbi quoque significationem extendimus, non sufficit tantum assignatio habitudinis inferentiae, verum ƿ etiam illa est facienda demonstratio qua verbum {pro}positae consequentiae in verbo maximae propositionis includi designemus. Ut cum praepositae consequentiae: si videtur ab homine, videtur ab animali talem inducimus regulam: quicquid patitur a specie, et a genere non solum monstrandum est hominem esse speciem animalis, verum {etiam} videri contineri sub pati.
Si autem vel genitivi vel dativi vel caeteri obliqui casus apponantur, qui similiter in determinatione veniunt, et secundum eos oportet regulas apte componere, veluti si dicatur: si est caput hominis, est animalis tali confirmetur regula: quicquid est speciei, et generis
Vel si ita proponatur: si datur homini, et animali talis potest maxima propositio induci: quicquid fit speciei, et generi; aut si ita: si est ex auro, est ex aere talis: quicquid constat ex specie, et {ex} genere; vel si informatur ex albedine, et colore talis: quicquid informatur specie, et genere; et ex his quidem caeteras quoque in determinatione regulas apte convenit secundum propositas consequentias ordinare.
Sunt tamen nonnulli qui has abhorreant maximas propositiones in quibus neque de praedicatione vel remotione neque de consecutione agatur. Sed si ad ista semper velint respicere, quid dixerint in istis consequentiis: si domus est, paries est si pater est, filius est in quibus totum vel relativum vim inferentiae tenet? Si enim dicatur: quicquid praedicatur de toto, et de parte id est de uno relativorum, et de altero, nihil falsius. Cum enim domus sit domus, non est paries domus, vel cum pater sit pater, non necesse est esse patrem et filium. Amplius: si ad praedicationem vel consecutionem omnes velint reducere regulas, multa inconvenientia contingent.
ƿ Non est autem praetereundum illas determinationes cas{s}as et inutiles esse, quae a quibusdam minus eruditi{s} maximis propositionibus apponuntur superflue, quasi integris uestimentis panniculi quidam assuantur. Quas quidem in his Introductionibus quas ad paruulorum institutionem conscripsimus, nos posuisse meminimus, veluti cum dicimus: de quocumque praedicatur species vere et affirmative sine modo etc., et de eodem praedicatur genus eodem modo; vel cum dicimus: quicquid infert antecedens in vera coniuncta naturali consequentia affirmativa, infert et consequens Quas quidem omnes superfluas viderimus, si maximae propositionis sensus recta pensaverimus et consequentiarum sensus quibus inducuntur eae, acceperimus.
Ac prius de ea quam praemisimus agamus, quae erat huiusmodi: si species praedicatur de aliquo, et genus de eodem ac primum quidem {quomodo} 'praedicari' conveniat accipi videamus. Tribus autem modis 'praedicari' sumitur, uno quidem secundum enuntiationem vocabulorum ad se invicem in constructione, duobus vero secundum rerum ad se inhaerentiam, aut cum videlicet in essentia cohaeret sicut materia materiato, aut cum alterum alteri secundum adiacentiam adhaeret, ut forma materiae. Ac secundum quidem enuntiationem omnis enuntiatio categorica tam vera quam falsa, tam affirmativa quam negativa, praedicatum et subectum habere dicitur, velut etiam istae: 'omnis homo est lapis', 'nullus homo est lapis'. Hanc autem praedicationem in Topicis suis Boethius monstrat, cum modo nomen, id est vocem significativam incomplexam, de oratione, modo orationem de nomine vel de oratione praedicari ostendit; et de hoc quidem praedicato et subiecto propositio coniungitur. Sed non de his in propositione agitur, sed de praedicatione tantum rerum, illa scilicet solum quae in essentia, quae verbo substantivo exprimitur, consistat, sicut in Libro Categoricorum Syllogismorum ostendimus.
Tantum itaque 'praedicari illud' accipimus quantum si 'hoc illud esse' diceremus, tantum per 'removeri' quantum per 'non esse'. Alioquin partes regulae sensum partium propositae consequentiae, sicut oportet, non continerent. Cum itaque ƿ per 'praedicari' 'esse' accipiamus, superflue vel 'vere' vel 'affirmative' apponitur; quod enim est aliquid, vere est illud; 'affirmative' autem enuntiationis est determinatio, quia tantum in vocibus consistit affirmatio, sicut et modi vel determinationis appositio. Modus enim vel determinatio tantum vocum sunt designativa, quae solae moderantur vel determinant in enuntiatione positae.
Vel si etiam ad rerum inhaerentiam has omnes determinationes nitamur reducere, superfluum totum esse convincitur, cum propositae consequentiae sensu{m} quae nullas habet determinationes maxima propositio, simpliciter quoque prolata, recte demonstret, haec scilicet: si species praedicatur de aliquo, et genus id est si aliquid est species, et genus quodlibet ipsius veluti si est homo, est animal et corpus et quodlibet insuper hominis superius. Cum autem in consequentiarum partibus modi ponerentur hoc modo: si est homo, necessario et animal 'necessario' et in maximis propositionibus, {ut et aliae} determinationes non relinquitur, ac si dicamus: cuicumque species necessario inhaeret, et genus vel cuicumque potest inhae{re}re, similiter.
Patet itaque nihil in maximis propositionibus esse determinandum quae simplicibus famulantur hypotheticis, ut sunt illae quae de praedicatione sive subiectione agunt. Sed nec in illis quae in praepositis, quae scilicet de antecessione vel consecutione agunt, si videlicet competenter intelligantur, et in essentiarum demonstratione antecedens et consequens accipiantur sicut in praepositis consequentiis. Nihil itaque {aliud} in 'antecedere hoc ad illud' vel 'inferre hoc illud' accipimus, quam 'si hoc est, illud esse'. Inferentia vel propria antecessio enim est idem in coniunctione conditionalis, ut scilicet idem sit antecedens quod inferens vel consequens quod illatum. Sic itaque quod dicitur: quicquid infert antecedens, et consequens accipe: quidquid infert inferens, et illatum.
Quod autem antecedens et consequens in disiunctis quoque Boethius accipit, non ad rerum essentias, sed ad enuntiationum constitutionem respexit. Si enim sensum disiunctarum pensemus, non sensum primae ƿ propositionis ad sententiam {secundae} antecedere viderimus, sed id quod dividens prioris dicit ad id quod secunda pars proponit; quod ex resolutione disiunctae dinoscitur; ex qua etiam resolutione hypotheticae, id est conditionales, disiunctivae quoque sunt appellatae.

DE LOCO A SUBSTANTIA

Latin	English
De loco a substantia
Nunc autem superest locorum variationes tam in maximis propositionibus quam in earum differentiis pertractare et quae verae sint et incommutabiles inferentiae secundum eos et quae non deliberare. At quia illius loci a substantia primum inter inhaerentes posuimus modos inferentiae, prius expediamus hunc quem in definitione auctoritas constituit.
Definitio autem alia rei est, alia vocabuli, quae interpretatio dicitur Rei autem definitio alia secundum substantiam, quae proprie definitio dicitur, alia secundum accidens, quae descriptio nuncupatur. Secundum substantiam quidem ut cum substantiam dicimus esse rem per se existentem vel hominem animal rationale mortale; secundum accidens quidem ut cum Socratem dicimus esse hominem album crispum etc.
Sed prius quidem propositarum definitionum complexiones regulasque tradamus. Tot autem modis definitio ad definitum quot modis definitum ad definitionem antecedit. Quattuor autem {modis} id fieri dicitur: de quocumque enim praedicatur definitio, et definitum et a quo removetur, similiter; quicquid etiam praedicatur de definitione, et {de} definito vel quicquid removetur, similiter ut in suppositis apparet exemplis: si Socrates est animal rationale mortale, est homo vel si non est animal rationale mortale, non est homo vel si animal rationale mortale currit, homo currit vel ƿ si non currit, nec homo
Nunc autem quae istarum consequentiarum necessitatem custodiant aut quae non, inquiramus; neque enim omnes necessariae mihi videntur. Neque enim vel ea quae ait: si est animal rationale mortale, est homo necessaria est vel ea quae proponit: si animal rationale mortale est, homo est quod tam ex ratione quam ex inconvenientium inductione apparet.
Haec autem est ratio {quod} hominis quidem substantiam formae eius substantiales omnes aequaliter cum ea generali conficiunt ac tam bene ad ipsius subsistentiam necessariae sunt 'gressibile' et 'bipes' seu 'perceptibile disciplinae' multaeque aliae quae in substantiam eius veniunt, quarum nomina non habemus sicut 'rationale' aut 'mortale'. Sicut itaque nec praeter rationalitatem aut mortalitatem homo potest existere, ita nec praeter caeteras differentias.
Cum itaque animal in homine formatur, necesse est ipsum omnibus hominis formis vestiri. Qui autem dicit 'animal rationale mortale', illis tantum hominis formis inductum 'animal' ponit, quibus tantum inductum homo esse non potest. Non itaque necessarium est ut, si quid fuerit animal rationale mortale, id est animal[is] illis duobus formis inductum, sit homo. Quod etiam talis inconvenientis inductione monstratur: si quia est animal rationalitate {et} mortalitate informatum est homo, et quia est animal informatum rationalitate et mortalitate tantum est homo; unde etsi est animal informatum rationalitate et mortalitate tantum, id est nullis aliis formis, est informatum bipedalitate; si enim homo est, est informatum bipedalitate et quibuslibet hominis substantialibus formis, quae omnes in nomine 'homo' rationabiliter intelliguntur iuxta illud Aristotelis: "genus autem et species qualitatem circa substantiam determinant;" hoc autem plane falsum est ut si quod animal informatum illis tantum duabus formis, sit formatum illa alia, cum videlicet 'tantum' appositum omnes alias excludat.
Est autem annotandum diversas esse positiones 'tantum' adverbii. Modo enim 'tantum' subiecto, modo praedicato apponitur. Subiecto quidem sic: 'Socrates tantum est animal rationale mortale' ac si dicerem 'ipse solus et nulla alia res', ut videlicet omnes alias res a subiectione 'animalis rationalis mortalis' excludam. Ac tunc quidem falsa est propositio, quia etiam Plato illud est. Nec ex ista inferri potest, 'Socrates ƿ tantum est Socrates', quae vera est; ita enim ipse est Socrates ut nulla alia res sit Socrates. Neque enim verum est ut si aliquid tantum in parte concludatur, in toto tantum contineatur et bene s{u}pradicta consequentia neganda videtur, quantum quidem pertinet ut ad remotionem partis totum removeatur. Nam quae dicit: 'Socrates tantum est Socrates', talis est: 'Socrates est Socrates et nulla alia res est Socrates'; unde quidem haberi potest secundum impositionem 'Socratis' in se ipso quod ipse sit animal rationale mortale, sed non quod tantum, id est nulla alia res. Quis enim ex eo {inferat} quod nulla alia res esset animal rationale mortale? Si vero 'tantum' praedicato posueris, ut videlicet excludat omnia alia praedicari de Socrate, vera est propositio quae ait: 'Socrates est tantum animal rationale mortale'. Ita enim ipse est animal rationale mortale quod ipse non est ulla alia res. Et haec quidem inferri potest ex 'Socrates tantum est Socrates'. Si enim non est alia res a Socrate, non est aliud ab animali rationali mortali; hoc enim illius totum est.
Non itaque animalis ad rationalitatem et mortalitatem coniunctio hominis substantiam quam per se non facit, per se [non] exigit. Cum tamen haec tria ad constituendum hominem non sufficiunt, sufficiunt tamen ad definiendum. Si enim vel 'bipes' vel 'gressibile' post ista in definitione poneretur, superfluitas in constructione iudicaretur, cum illa per se hominem aequali definitione determinent. Quicquid enim homo est, animal rationale mortale est, et econverso. In rei tamen constitutione nihil Deus superflue posuit. Cum vero in rerum coniunctione superfluum nihil existat, in constructione tamen nominum potest notari superfluitas. Sed si tamen definitionem dare velimus quae totam hominis substantiam exprimat, non videtur superfluum omnes apponere differentias, ac si sic diceremus: 'homo est animal informatum rationalitate et mortalitate, bipes, gressibile', etc. Si vero ad aequalitatem tantum {at}tendamus, sufficit talem definitionem componere quae ad definitum converti possit, secundum quidem actum rei, non secundum naturam. Ita enim in actu modo contingit quod nullum animal rationalitate et mortalitate simul informatum reperitur praeter hominem; nulla tamen id natura videtur exigere.
Has itaque definitiones quae totam rei substantiam non exprimunt, non necesse est ita ad definitum antecedere sicut consequi. Consequi vero idem necesse est quod et singula eius membra consequantur; si enim homo est, animal est, sive rationale sive etiam mortale; unde et si homo est, est animal rationale mortale; sed non convertitur. ƿ Neque enim in definitione huiusmodi tota definiti vocabuli significatio clauditur. Unde cum in antecedenti consequens non claudatur, necessaria non potest esse de definitione ad definitum inferentia, si, inquam, sensum definitionis secundum significationem singularum partium pensemus. Recordor enim quia secundum quamdam definitionis acceptionem ad praedicationem definiti praedicationem {definitionis} poni concedebaml.
Dicebam enim eam modo in vi definitionis praedicari, modo simpliciter in vi orationis enuntiari; et cum quidem in vi definitionis praedicabatur, totam {et} expressam definiti substantiam praedicabat, et tunc ad eam definitum sequi concedebam; et tot in definitione quot in definito vocabulo intelligebam, ut videlicet tantumdem diceret 'animal rationale mortale simul' quantum 'homo'. Si vero eam tantum in vi orationis praedicarem, ut videlicet tantum partium significationem attenderem quae ad tria nos mittit, in quibus tantum homo non consistit, necessitatem inferentiae denegabam, Unde definitio, cum orationis sit species, naturam orationis non potest excedere; sed, sicut omnis oratio ex partibus suis suam contrahit significationem, ita definitio ex suis; ali{o}quin dictio videretur, si videlicet ad significationem totius, non partium, respiceremus. Unde ab omni necessitate alienam censemus illam consequentiam in qua huiusmodi definitio definitum ponit, quae quidem definitio, licet sit hominis substantiae, tamen eam omnino non exprimit, cum non omnia illa quae in eius substantiam conveniunt, non contineat. Unde illae quae substantiam omnino determinant, ad definitum mutuo et antecedunt et consequuntur, ut est ea quam substantiae dedimus: res per se existens, id est nullo egens subiecto. Idem enim prorsus definitum vocabulum et definitio notant; 'homo' vero et 'animal rationale mortale' ad eamdem quidem rem impositionem et enuntiationem habent; sed non secundum idem eamdem rem demonstrant. In 'homine' enim omnes eius differentiae debent intelligi; in definitione vero illa nonnisi duae apponuntur.
Licet autem eadem res per 'animal rationale mortale' et per 'homo' praedicetur, quia tamen illam esse diversis modis demonstrant, non est vera consequentia, sicut nec ista: si est corpus, est coloratum
Licet enim essentia illa quae per 'coloratum' attribuitur, eadem cum illa sit quae per 'corpus' ponitur, tamen quia aliunde a 'colorato' quam a 'corpore' nominatur -- ex adiacentia scilicet coloris, absque quo omnino ƿ corpus posset existere, quippe eius est fundamentum -- omni profecto necessitate consequentia illa destituta est.
Sed opponitur quod ubi eadem res per utrumque inesse dicitur, non potest inferentia cassari. Idem enim positum se ipsum necessario ponit. Verum corporeum et corpus idem sunt; cum igitur quidlibet corpus sit, necesse est et corporeum esse. Similiter {et} 'animal rationale mortale' et 'homo' idem sunt; si itaque sit animal rationale mortale, et hominem necesse est esse.
Sed dico quia quidem verum est quod si aliquid inest alicui, idem inest eidem, et quod animal rationale mortale idem prorsus est quod homo, nec tamen ex his sequi ut si quid sit animal rationale mortale, sit homo, si propriam vocum demonstrationem attendamus. Si vero magis essentiam rei quam vocum proprietatem insistamus magisque identitatem essentiae quam vim verborum attendamus, profecto consequentiam {non recipimus}, ut videlicet vel tot in 'animal rationale mortale' quot in 'homo' intelligamus, vel in 'homine' tantum quantum in 'animal rationale mortale'. Nam talis est 'idem' pronominis relativi demonstratio, quod in regula praedicta ponitur, ut, ad quodcumque referatur nomen, eius simpliciter significationem contineat; veluti cum dicimus: si est animal rationale mortale, est idem' vel '{si est} homo, est idem nihil aliud in 'idem' quam in praecedentibus vocibus accipi debet, ac si sic dicamus: si est animal rationale mortale, est animal rationale mortale vel si est homo, est homo
Ubi tamen et 'animal rationale mortale' damus, essentiam illam quae homo est, praedicamus. Nec tamen ipsa per hoc nomen 'homo, designata ad se ipsam per definitionem assignata necessario consequitur, si vocum proprietas recte pensetur. Unde clarum est quantam vim cum enuntiationibus vocum proprietas teneat; maximeque illa attendenda est vocum significatio quae prima est, id est quae in voce ipsa denotatur et secundum quam ipsa vox imponitur, non ea cui imponitur. Nam et cum definitio et definitum ad ea{m}dem prorsus substantiam habeant impositionem atque enuntiationem, saepe tamen non idem prorsus de ipsa notant. Nam 'animal rationale mortale' secundum id tantum hominis substantiae datum est, quod est animal informatum rationalitate et mortalitate; 'homo' vero secundum caeterarum quoque formarum differentiarum informationem. Quarum itaque vocum eadem est subiecta ƿ res, diversae sunt impositionum causae, quae constructionum proprietates variant.
Non est autem praetereundum, cum in huiusmodi consequentiis locum a definitione respondemus, de quo etiam in maximis propositionibus propositarum consequentiarum agimus, definitionem nomen rei accipi. De quo quidem per definitionem vocalem agitur, ut sit quidem definitio tam rei definitae quam definientis orationis nomen, active quidem et passive acceptum. Haec autem ratio definitionem in rei demonstratione accipi probat, cum a definitione locus assignatur, quod in ipsa consequentia tantum de rebus, non de vocibus, agitur. Falsa enim esset quaelibet suprapositarum consequentiarum, si de vocibus ageretur. Nulla enim necessitas in vocum enuntiatione consistit, cum qualibet prolata altera possit omnino taceri.
Cum itaque dicimus: si est animal rationale mortale vel non est, est homo vel non est et 'animal rationale mortale' in designatione tantum rei, non orationis, utimur -- nullo enim modo aliter veritatem vel probabilitatem consequentiae propositae tenerent --, res illa quae est animal rationale mortale, de qua in antecedenti agitur, vim inferentiae tenet ac proprie locus dicitur; de qua etiam in maxima propositione agi convenit, quae ait: de quocumque praedicatur definitio, et definitum id est si aliquid est definitio, et definitum. Aliter enim maxima {propositio} illius consequentiae non esset nec eius sensum contineret, nisi de eisdem rebus ageret; nec ullam aliter probabilitatem haberet. Quis enim hoc recipiat ut, si aliquid sit illa definiens oratio, sit homo vel non sit, cum videt hominem et illam orationem omnino opposita esse, ita ut nihil possit esse homo et illa oratio? Verum res ad se cohaerentiam habent, cum omnino haec sit illa et idem prorsus sint, sicut dictum est.
Sed opponitur potius locum ab eodem esse quam a definitione: idem {enim} est definitio quod definitum. Unde etiam in Topicis quaestionem de eodem de definitione Boethius appellatl. Sed licet tamen idem sit definitio et definitum, sicut animal rationale mortale et homo, secundum id tamen quod de eis in proposita consequentia {agitur}, non est locus ab eodem simpliciter, sed a definitione assignandus. Quaedam enim in re ipsa, secundum id quod per definitionem et per nomen designatur, potest diversitas ostendi secundum, ut dictum est, diversam vocum enuntiationem, modo quidem secundum id quod tantum ut animal rationale mortale accipitur, modo vero secundum id quod cum ƿ omnibus caeteris quoque formis {quae non} designantur, intelligitur. Atque ideo rectius per definitionem locum assignamus quam per idem, quia ipsa res vim inferentiae tenet accepta simpliciter, secundum id quod per definitionem exprimitur, non secundum id quod eadem prorsus cum ipso intelligitur. Qui enim 'animal rationale mortale' concipit, eamdem quidem rem cum 'homine' intelligit; sed non ut eamdem accipit, si et eam ut animal rationale mortale simpliciter et non {ut} hominem consideret.
Unde et bene in maxima propositione dicitur: de quocumque praedicatur definitio, et definitum non: de quocumque praedica[ba]tur idem, de eodem praedicatur idem quare non eodem modo, sed secundum diversos idem denotatur.
Sed dicitur quare secundum id quod definitum vocabulum designatur, res non est definita dicenda, immo secundum id quod per definitionem significatur? Quia enim definitio definiens est, et quod ea demonstratur definitum esse oportet. Unde res ipsa melius secundum id[em] quod definitione terminatur, definita videtur dici, quam secundum id quod definito vocabulo nominatur, et tunc quidem bene passive definitum dicitur respectu definientis orationis. Amplius: sive definitio idem prorsus cum definito vocabulo sive minus notet, non debet per 'idem' relativum pronomen locus assignari; locum enim in antecedenti oportet intelligi. Unde si, secundum hoc quod in antecedenti posita res aliqua vim inferentiae tenet, ea{m} volumus demonstrare, non possumus per relativum pronomen, {quod} quidem secundam cognitionem oportet facere.
Neque enim ita convenienter regulam possumus componere, ut 'idem' in antecedenti ponatur hoc modo: si idem praedicatur de aliquo, idem praedicatur de eodem sed in consequenti sic: si aliquid praedicatur de aliquo, idem praedicatur de eodem ut semper 'idem' in consequenti positum secundam cognitionem secundum relationem faciat.
Bene autem quaestio de definitione de eodem potest dici, veluti ista: 'utrum homo sit animal rationale mortale', quia quaestiones expraedicatis suis nomina sumunt. Per 'idem' autem relativum pronomen quae libet res, cum in praedicato ponitur, designari potest, cum iam per nomen subiectum fuerit designata, quod primam fecerat cognitionem.
ƿ Manifestum est autem omnem substantiae definitionem ad definitum duas in necessitate tenere regulas. Duae vero aliae maximam tenent probabilitatem: quicquid enim a definitione, et a definito necessario removetur vel a quocumque definitio, et definitum aliae vero duae probabilitate fultae sunt.
Tot etiam necessarias et totidem probabiles definitum ad definitionem secundum consequentis et antecedentis destructionem necesse est habere, et hae quidem necessitatem habent: de quocumque praedicatur definitum, et definitio, vel quicquid de definito, et {de} definitione hae vero probabilitate sola subnisae sunt: quicquid removetur a definito, et a definitione vel a quocumque definitum, et definitio
Possumus autem tam eum locum qui a definitione, quam eum qui a definito dicitur, a substantia vocare. Nam et definitum definitionis, sicut definitio definiti, expressa est in re ipsa substantia. Nullum tamen a substantia locum auctoritas posuit nisi a definitione, eo videlicet quod saepius ad fidem definitio quam definitum afferatur, secundum id scilicet quod oratione definitionis res ipsa explicatius ostendatur quam nomine definito, ut superius diximus.
De loco a descriptione
Illarum autem definitionum regulae quae secundum accidens fiunt, omni sunt necessitate destitutae. Neque enim 'Socrates' 'hominem album et crispum Sophroni{s}ci filium' necessario ponit nec ab ipso ponitur. Quod autem necessario non exigat, inde patet quia omnino fundamentum praeter accidentia potest consistere et per diversa tempora circa accidentia sua variatur. Unde ad eorum inferentiam necessitatem nullam habe[n]t, cum modo sine illis modo cum illis reperiatur. Sed nec descriptio ad descriptum necessario antecedit. Posset enim aliquis fratrum Socratis esse homo albus crispus etc., nec tamen Socrates esse. Probabilitatem tamen maximam habent argumenta a descriptione vel descripto.
Ab interpretatione
Regulae vero ab interpretatione nominis, secundum id quod ipsa ƿ interpretatio modo substantiam rei continet, modo vero quibusdam accidentibus subiectum depingit, modo necessitatem modo probabilitatem proponunt. Est autem substantialis interpretatio ut si 'anthropos' graecum nomen, quod est 'homo', latina definitione aperiemus, hac scilicet: 'animal rationale mortale', vel si aliquod graecum nomen latina descriptione. Est enim interpretatio secundum id quod ignotum aperit vocabulum cuius nullam adhuc significationem tenebamus, definitio vero vel descriptio secundum id quod{rem} iamquodammodo cognitam alicui manifestius secundum eius proprietates demonstrat. Si vero interpretatio etymologiam fecerit, ut videlicet magis secundum nominis compositionem quam secundum rei substantiam fiat, veluti cum hoc proprium nomen 'Bartolomeus', 'filium regis' interpretamur; secundum id scilicet quod 'Bar' graece 'filius' latine dicitur, 'tolomeus' autem 'rex', huiusmodi interpretatio, quia solius nominis compositionem sequitur nec rei potius proprietatem exprimit, nullam probabilitatem exigit.
Atque haec de locis a substantia sufficiant.
De locis a consequenti substantiam
Nunc vero locos a consequenti substantiam consequens est tractare. Qui quidem in eo locos a substantia consequi dicuntur quod eos in cohaerendo comitentur. Adducuntur enim et isti in inferentiam secundum cohaerentiam ad ea quae inferuntur. Unde tam isti quam illi inhaerentes dicuntur, eo scilicet quod secundum cohaerentiam probent.
Est autem horum huiusmodi divisio. Locorum substantiam consequentium alios a toto, alios a partibus, alios a pari, alios a praedicato, alios a subiecto, alios a contingentibus, id est excedentibus et excessis, alios ab antecedentibus vel consequentibus assignamus.
Nunc autem prius locum a toto tractemus. 'Totum' autem duobus modis accipimus; aliud enim secundum diffusionem, aliud secundum coniunctionem consideramus. Et quod quidem in diffusione totum est, generale vocamus. Generalis enim substantia tota simul et eadem in omnibus suis speciebus existit, veluti animal in homine et in equo, aut homo in Socrate vel in Platone. Omne enim ƿ 'genus' hic accipimus quod maius et substantiale, sicut et Boethius in Topicis suis in divisione praedicativarum quaestionum 'genus' accepit.
De loco a genere
Tres autem regulas a genere in usum duximus, has quidem: a quocumque removetur genus, et species vel quicquid non convenit generi, nec speciei id est quicquid prorsus removetur a genere, et a specie; vel quicquid praedicatur de genere ut de contento, et de specie ut subiecta monstrant exempla: si hic lapis non est animal, non est homo si nullum animal est lapis, nullus homo est lapis si omne animal est lapis, omnis homo est lapis
Potest quoque quarta apponi, quae nihilo minus veritatem tenere videtur; sed ideo illam in consuetudinem non duximus quia semper falsis membris coniungitur, quae est huiusmodi: de quocumque praedicatur genus universaliter acceptum, de eodem praedicatur quaelibet ipsius species ut: si aliquid est omne animal, {est} quilibet homo
Sed et ista quidem, sicut et aliae regulae, ex regulis a specie per consequentis et antecedentis destructionem ostenditur.
Sed nunc quidem quae ex suprapositis necessitatem et quae non custodiant demonstremus. Et duae quidem priores, quae in remotione datae sunt, incommutabilem veritatem conservant. Aliae vero duae solam probabilitatem tenent; quod ex corpore et homine maxime patet. Neque enim necessarium est quod ita proponimus: si omne corpus est corpus, omnis homo est corpus quippe aeternum non est, cum videlicet primum sine secundo aliquando exstiterit; veluti solis creatis elementis ac nondum in species per differentias redactis de his quoque substantiis, quae postea vel homo vel asinus vel caeterae species per differentiarum informationem effectae sunt, verum erat in principio dicere quia corpora erant nondum homine aut asino creatis. Nullo tamen modo vere poterat dici quia homo est corpus vel asinus.
Haec enim nomina specialia substantias ipsas ut differentiis informatas significant. Nomen vero generis omnibus est impositum ex simplici natura corporis, quod quidem posse existere peremptis omnibus speciebus auctoritas ipsa docuit, cum scilicet ƿ Porphyrius peremptis speciebus animalis eius simplicem naturam rationabiliter intelligi posse monstravit. Cum itaque 'corpus' hoc nomen pluribus sit impositum ex simplici natura corporis, quae est substantia corporea, quisquis per hoc nomen quod est 'corpus', de aliquibus agit, secundum id tantum ea colligere debet quae substantiae sunt corporeae, non etiam secundum id quod posterioribus formis sunt constitutae, vel animatione scilicet vel rationalitate, quae etiam in nominibus specierum intelliguntur. Quis igitur ad genus necessario consequi speciem dicat, cum tota generalis materia praeter quaslibet inferiores formas tota possit et in omnibus consistere in sua simplicitate substantiae?
Sed dicitur quia omne universalitatis signum quod generalissimo apponitur, ipsas quoque colligit species; et verum est quidem, sed in eo tantum quod corpora sunt, quae si in eo quod corpora sunt, existant, non ideo tamen necessarium est esse in eo quod sunt talia corpora, id est differentiis specierum informata, sicut per specialia nomina designantur. Et haec quidem ratio in his tantum generibus vigere videtur quae tota non sunt specierum substantia, cum videlicet post ipsa differentiae quoque restant; sed non ita in his quae sunt specierum tota substantia; ut homo Socratis et Platonis, et caeterae species suorum individuorum, quae ex eis sola Dei creatione, non ulla adiunctione formae, condita sunt, sicut in Libro Partium docuimus; sed nec ibi huiusmodi consecutionem recipimus: si, scilicet, omnis homo est, Socrates est {in} 'Socrate' enim, ut discretae substantiae impositum est, determinate, in 'homine' vero indeterminate quaelibet accipiuntur; et quotiens aliquos hominum contingit existere, vera est haec propositio: 'omnis homo est', falsa tamen semper est ista: 'Socrates est' nisi Socrate permanente.
Non itaque ex 'omnis homo est homo' necessario inferri potest 'Socrates est homo'; sicut nec conversa vera est, ut scilicet: si Socrates non est homo, quidam homo non est homo
Vera enim prima sine secunda potest reperiri, nondum enim Socrate nato aut iam defuncto. Quod enim non est, nec homo esse potest. Quis tamen aut quemdam hominem non esse hominem inde minus falsam, aut omnem hominem esse hominem minus esse verum concedat? Alioquin primo homine defuncto semper verum esset 'quidam homo non est homo', quod nos cotidie pro inconvenienti in sophisticis argumentationibus proponimus. Licet vero Socrate existente cum dicimus: 'omnis homo est homo', ipsum Socratem colligamus, in quantum quidem homo est, non in ƿ quantum hic homo determinate, nullo tamen modo ex ipso antecedenti consequentis habetur sententia. Idem enim semper antecedens propositio dicit quibuscumque hominibus existentibus, id est quod homini circa omnia eius inferiora conveniat homo. Nec quidem ex verbis propositionis Socrate quoque existente magis ipsum in ea comprehendi manifestum est quam non existente, sed fortasse ex nostra discretione, cum ipsum hominem esse tenemus.
Sed fortasse dicitur quare si ex ista regula: quicquid praedicatur de genere universaliter, idem praedicatur de qualibet eius specie, illam consequentiam: si omnis homo est homo, Socrates est homo concedamus provenire, cum illa semper vera sit regula, et istam veram {esse} necesse est consequentiam. Illam autem regulam semper indubitabilem dicunt, si verba ipsius aeque accipiantur, genus scilicet et species, quae res ipsas secundum id quod sese ad invicem habent, nominant, ut videlicet alterum alterius nullo modo genus esse queat, nisi {dum} alterum eius species erit. Dum autem Socrates vel homo nondum creati erant nec iste hominis nec ille corporis species erant, nec corpus vel homo illorum genera; unde illis nondum creatis ad propositas de eis consequentias nihil attingere praedicta regula videtur; sed tantum postquam creati sunt et habitudines illas susceperunt, necessaria de eis potest proponi consequentia.
Sed hi nimirum qui hoc dicunt, necessitatis proprietatem male attendunt, quod, ut iam saepe dictum est, initium non novit. Nec quidem recte maximarum propositionum verba accipiunt. Ut propositarum consequentiarum sensus ipsa contineat, oportet nomina in illa, non in relatione, proponi, quia et falsae essent maximae propositiones, et propositarum consequentiarum sensus non continerent, sed quasi substantiva generum ac specierum nomina intelligi, sicut de maximis propositionibus tractantes docuimus. Quis insuper ab inconvenienti se possit absoluere, si huiusmodi consequentias inter genus ac speciem receperit?
Ex hac enim consequentia: si omnis homo est homo, omnis homo est albus quis hoc sequi deneget: si omnis homo est homo, quidam homo est albus unde et ƿ quidam homo necessario est albus?
Rursus ex ista: si omnis homo est homo albus, omnis homo niger est homo albus quis hoc inferri prohibeat: si omnis homo est homo albus, quidam homo est niger vel homo niger?
Ex hac quoque: si omnis homo est albus, omnis homo niger est albus ista denegari non potest: si omnis homo est albus, quidam homo est niger
Si enim omnis homo niger est albus, id est omnis informatus nigredine est informatus albedine, oportet eumdem hominem simul et nigredine et albedine informari, unde et eum hominem qui albus est nigrum esse oportet, et ita quemdam hominem esse nigrum. Sicut autem nec illa a genere regula necessitatem habet: cuicumque convenit genus universaliter acceptum et quaelibet ipsius species solae itaque illae duae stabiles sunt quae in remotione sunt datae et ex se ipsis per aequipollentiam negativarum ostenduntur; aliae vero duae, etsi non aequam habeant firmitatem, maximam tenent probabilitatem.
Saepe autem et ad specierum omnium collectionem genus antecedit. Si quid enim removetur a genere, et ab omnibus eius speciebus vel si genus ab aliquo, et omnes eius species; vel si aliquid de genere praedicatur, et de omnibus eius speciebus; vel si genus de aliquo, et species eius sub disiunctione id est aliqua ex omnibus speciebus, de eodem praedicatur; aut si genus universaliter acceptum cuilibet convenit, et omnes ipsius species de eo praedicantur
Ab integro
Nunc autem regulas eius quod integrum est totius exsequamur. Quarum prima haec est: toto existente necesse est quamlibet eius partem existere veluti si domus sit, et parietem necesse est esse. Si vero quantitatis signum apponitur quod singulas colligit partes, non solum circa esse, sed ƿ circa quodlibet praedicatum 'totum' ponit quamlibet partem.
Ut si ita dicamus: si tota domus est {alba} (id est si album convenit domui circa singulas eius partes), tunc paries est albus Regula autem huiusmodi erit: quicquid convenit toti totaliter, id est secundum singulas eius partes, convenit cuilibet partium eius
Sed hic fortasse locus magis ab universali toto quam ab integro potest dici, si videlicet sensum potius quam verba pensemus. Talis enim sensus videtur ut si quaelibet pars domus sit alba, haec est alba. 'Pars namque domus' universalius est 'hac parte' ac de singulis partibus domus praedicatur. Similiter et illud vere potest dici ut: si totaliter aliquid a toto separatur, id est circa singulas partes, idem cuilibet partium aufertur ut si domus prorsus albedine careat, id est secundum singulas partes, nec ista albedinem habet, ac si scilicet dicatur: si nulla pars domus est alba, nec ista est alba
Saepe etiam 'totum' ad partium omnium collectionem antecedit, ut: si videlicet aliquid praedicatur de toto, et de omnibus partibus eius simul acceptis vel: si totum de aliquo, et omnes simul partes aut: si aliquid a toto removetur, et ab omnibus partibus simul vel: si totum ab aliquo, et omnes simul partes ut in subiectis exemplis continetur: si domus est, paries et tectum et fundamentum sunt aut si qualibet res est domus, est paries tectum fundamentum simul iuncta vel si domus non est, nec illa tria coniuncta sunt vel si aliquid non est domus, nec est illa tria coniuncta
Quae quidem consequentiae non totius, sed definiti possunt dici; 'domus' namque nihil aliud est intelligenda quam illa tria compositionem domus habentia. Aliam enim in coniunctione partium compositionem non recipimus, nisi illam quae domum facit. Alioquin non esse{n}t verae praepositae consequentiae inter negationes, quae videlicet dicunt: ƿ si domus non est, illa tria iuncta non sunt vel si aliquid non est domus, nec est illa tria coniuncta
Possent enim haec tria et coniuncta existere et compositionem domus non habere. Sicque recte domus definitio secundum compositionem componitur, cum illa tria coniuncta domus esse monstrantur. Haec enim erat una definitionis species quam superius secundum compositionem fieri diximus. Libet autem eius consequentiae sensum inspicere quam primam posuimus, quae recte ex natura totius suae vim inferentiae tenet, quae erat huiusmodi: si domus est, paries est
Videtur enim inconveniens ex ea contingere, secundum id quidem quod domus et paries omnino sunt opposita. Nullum enim oppositum suum ex necessitate oppositum videtur exigere, sive scilicet in essentia sive in adiacentia ponere{s}. Neque verum videtur vel si est rationale animal, est animal vel si est rationale, est sensibile quia videlicet sensibilitatis sui animalis essentia rationalitati est opposita ac si tamen in quibusdam non videtur posse contradici. Cum enim relativa omnia opposita sint, ipsa tamen sese et in essentia et in adiacentia mutuo ponunt.
Quis enim verum non admittat: Si paternitas {est}, filiatio est si pater est, filius est? Sed ex his fortasse inconveniens contingit. Si enim vera est prima, vera est ista: si quoddam ens est paternitas, quoddam ens est filiatio et ita: si omne ens est paternitas, quoddam ens est filiatio quod quidem manifestum est inconveniens, quod his plane monstratur qui inferentiam inter opposita recipiunt.
Sequitur enim secundum eos ex praemissa consequentia: si omne ens est paternitas, quoddam ens non est paternitas si enim est filiatio, non est paternitas. Amplius: si quia paternitas existit filiatio existit, et quia paternitas sola existit, id est ipsa et nulla alia res, filiatio existit, immo magis filiatio non existit. Ubi enim rebus aliis omnino in paternitate esse aufertur et filiationi necessario. Magis itaque vera videtur consequentia quae ait: si paternitas est et nulla alia res est, filiatio non est quam alia, in qua scilicet filiationem esse consequebatur; quae quidem ƿ cum ista vera non potest esse, ut enim supra docuimus. Sicut enim impossibile est affirmationem et negationem eiusdem ad idem antecedere, ita et consequi.
Dicitur autem quia impossibile est illud quod in antecedenti proponitur, quod scilicet domus sit sola, id est nulla alia re existente, et quod unum est, sed non ideo minus facit veram consequentiam. Licet enim haec consequentia: si Socrates est asinus, est animal antecedens habeat impossibile, tamen non ideo minus est vera.
Sed fortasse dicitur quia huic consequentiae antecedens, licet in se impossibile sit, tamen quantum ad consequens non est impossibile, quippe ipsum secum bene pateretur quod necessario exigit, ideoque vera est haec consequentia: si Socrates est asinus, est animal Sed non ita illa supraposita: si domus est sola, id est et nulla alia res, paries non est vera videtur. Nam illud quod quidem antecedit impossibile est esse etiam quantum ad consequens, cum videlicet domus existentia parietis exigat essentiam.
Neque enim ut domus sit, paries potest non esse. Itaque etiam illa vera videtur: si domus est sola, paries est Sed falso. Licet enim domus absque pariete non possit existere, non tamen ideo necessaria est consecutio quae ait: si domus est, paries est quippe in antecedenti consequens non intelligitur.
Qui enim dicit: 'domus est', tribus tantum simul acceptis 'esse' attribuit ac nulli quidem eorum per se. Quod autem simul pluribus attribuitur, non necesse est singulis attribui, ut cum 'domus' illis simul conveniat, nulli tamen eorum aptari potest. Atque haec de locis a toto dicta sunt.

A PARTIBUS

Latin	English
A partibus
Nunc autem proximum est ut locos a partibus breviter annotemus. Quorum quidem consequentiae eis quae a toto supra positae sunt per consequentis et antecedentis destructionem aequipollentes redduntur. Unde et ex earum proprietate circa verum vel falsum de his quoque possumus iudicare. Partes autem sicut et tota dupliciter sumimus. Aliae enim sunt integri, aliae generalis, quae divisivae vocantur; quae quidem singulae sui totius praedicationem recipiunt veluti species.
A divisivis
Hae vero sunt regulae unius speciei ad genus: de quocumque praedicatur species, et genus vel quicquid praedicatur de specie, et de genere particulariter vel quicquid removetur similiter vel a quocumque removetur species, et genus eidem non convenit universaliter veluti 'si brunellus non est homo, non est omne animal'.
Omnes vero species simul acceptae ad genus mutuo antecedunt et consequuntur, veluti si in 'rationali' et 'irrationali' omnes animalis species accipiamus, eas ad {genus} mutuo antecedere {et consequi} iuxta has regulas faciemus: quicquid praedicatur de omnibus speciebus, et de genere universaliter vel quicquid removetur similiter vel de quo cumque {praedicatur aliqua earum, et genus vel a quocumque} removentur omnes, et genus ut exemplorum appositio continet: si omne rationale et omne irrationale est animatum, {omne animal {est} animatum} vel si nullum rationale et nullum irrationale est animatum, nullum animal est animatum vel si Socrates est vel rationalis vel irrationalis, est animal vel si idem neque est rationalis neque irrationalis, non est animal
Quarum quidem consequentiarum circa verum aut falsum proprietas ex suprapositis est manifesta. Unde si maximae propositionis singula verba aptare velimus propositis consequentiis, oportet eas semper cum quibusdam constantiis proferri. Cum enim {dicimus}: quicquid praedicatur de omnibus speciebus, praedicatur de genere universaliter, illud 'omnibus' ex verbis propositae consequentiae non potest haberi. Unde videtur tale quid apponi quod ipsum genus in ipsis speciebus prorsus contineri demonstraret, ac si ita propanamus: ƿ si omne rationale et {omne} irrationale est animatum et in his omnes partes animalis comprehendantur, tunc omne animal est animatum
Et tunc quidem pro necessitate etiam huiusmodi constantia manifeste apponenda est, cum ad partium negationes totius negationem supponimus, hoc modo: si neque est rationalis neque irrationalis, non est animal
Nam cum hodie 'homo' sufficienter per homines existentes dividatur, id est Socratem, Platonem et eos qui modo sunt, de homine quidem futuro vel praeterito nullo modo necessaria videtur consequentia huius modi: si ille neque est Socrates neque Plato neque aliquis aliorum modo existentium, non est homo quippe non est aeterna veritas consequentiae, quia [ex] ipso existente aperte falsa est ex vero antecedenti et falso consequenti coniuncta.
Amplius: si de Homero praeterito talem dicamus veram consequentiam: si neque est Socrates vel aliquis existentium modo, non est homo profecto et istam recipimus: si non est Socrates vel aliquis existentium {modo}, non est Homerus cum qua etiam ista vera est: si est Homerus, est vel Socrates vel aliquis existentium modo/348.20/ quod quidem impossibile est, cum nullus existentium queat esse Homerus.
A CONSTITUTIVIS
Nunc constitutivarum partium inferentiam ad totum suum ostendamus. Unde qualibet parte destructa totum non potest existere Unde si non sit paries, non est domus
Cuius quidem consequentiae sententia ei quam ab integro toto supra posuimus, aequalis est et ex ipsa manifestum utrum haec vera vel falsa dicenda sit. Illae quoque regulae praetermittendae non sunt quae omnes simul partes coniunctas ad totum suum quasi definitionem ad definitum antecedere monstrant, ut si quidlibet praedicatur de omnibus partibus coniunctis, ac de toto vel si quid removetur similiter vel si partes coniunctae praedicantur de quolibet, et totum de eodem vel ƿ si remove{n}tur similiter
Sunt autem quaedam tota quae nec generalia nec integra videntur, ut 'coloratum' ad 'hominem' vel 'homo albus' ad 'Socratem'; cuius argumenta omni sunt necessitate destituta. Sunt quoque et naturalia et casualia tota; naturalia quae ipsa parte remanente determinatum est ipsi inesse, casualia vero quae non, ut 'sedens' ad 'Socratem' vel 'homo albus' ad 'grammaticum'; haec autem nullam consequentiae necessitatem custodiunt.
A PARI
Nunc vero locum a pari persequamur. Paritatem itaque modo secundum praedicationem, aliquando secundum significationem, modo secundum comitationem, nunc etiam secundum quantitatem aut secundum inferentiam accipimus. Secundum praedicationem quidem ea paria dicimus quae de eodem tantum praedicantur, ut 'homo' et 'risibile animal' et 'sensibile corporeum' et 'corpus'. Secundum comitationem quidem, ut ea quorum essentia sese comitatur, id est quorum alterum numquam existit sine altero ut mundus et tempus vel quaelibet relativa. In quantitate vero paria sunt quae eiusdem sunt quantitatis, ut homines aequalis longitudinis. In inferentia vero ut propositiones sese mutuo inferentes, ut 'nullus homo est lapis' et 'nullus lapis est homo'; 'si est homo, est animal' et 'si non est animal, non est homo'; 'si est homo, est animal' {et} 'aut non est homo, aut est animal
Sed nunc quidem parium in praedicatione vel inferentia locos satis est exsequi, quos quidem dialectici in usum maxime duxerunt eoquod maxime earum proprietas veras facere consequentias videatur.
A PARI IN PRAEDICATIONE
Loco {autem} a pari in praedicatione quattuor regulas aptant: de quocumque enim praedicatur unum par, et reliquum vel a quocumque removetur similiter vel quicquid praedicatur de uno pari, et de reliquo vel quicquid removetur similiter.
Sed est notandum quia quaedam dicunt paria naturalia, quaedam vero accidentalia et transitoria . Naturalia autem illa dicunt quorum neutrum umquam alicui sine altero inest, ut risibile et homo. Casualia vero vel transitoria illa dicunt quae aliquando sine se reperiri queunt, ut Socrates et hic sedens; neque enim Socrates et haec sessio in eodem ƿ semper reperiuntur, sed saepe Socrates sine omni sessione reperitur.
Dum tamen Socrates sedet, 'hic sedens' et 'Socrates' paria dicuntur, eo videlicet quod sibi mutuo supponuntur. Nec tamen necessariam faciunt consequentiam; neque enim si est Socrates, est hic sedens, cum saepe Socrates sine hac sessione consistat.
Nulla itaque consequentia ex natura sumpliciter paritatis vera potest ostendi, sed fortasse ex {pro}prietate paritatis naturalis. Sed et fortasse hoc falsum est. Nam quis hanc necessariam recipiat: si est corpus, est coloratum quippe corpus est coloris fundamentum et absque colore omnino consistere potest?
Sed nec ista: si est homo, est risibilis necessaria potest dici, secundum id quod Porphyrius speciem proprio priorem naturaliter appellat, cum videlicet proprium in specie posterius fieri dicit. Nulla itaque consequentia vel ex natura naturalis paritatis vera est putanda. Unde itaque in hac consequentia: si est animal, est sensibile vel si est corpus, est coloratum locum assignabimus, sed potius firmitas inferentiae in natura speciei ac differentiae constituentis quam in proprietate paritatis consistit, ut talem scilicet inducamus regulam: de quocumque praedicatur species idem informat quaelibet constitutiva speciei differentia Locus vero assignari potest a substantialiter informato.
Libet autem considerare, cum 'hominem' et 'risibile' paria vocemus, quid per 'risibile' accipiamus, utrum videlicet ipsam qualitatem quae est risibilitas, sive rem ea informatam. Sed res risibilitate {in}formata nihil aliud est quam homo; alioquin non esset vera 'omne risibile est homo'. Quod autem idem est cum aliquo, non est ei aequale, sed idem prorsus. Quodsi ipsam risibilitatem homini aequalem in praedicatione adiacentiae dicamus, eo videlicet quod 'homo' praedicatur de omnibus his quibus ipsa adiacet et econverso, non videtur maxima propositio quae ait: de quocumque praedicatur unum par, et reliquum huic aptari consequentiae: si Socrates est homo, homo est risibilis ƿ nisi etiam dicamus: 'ea praedicatione qua ei est par'. Alioquin non possemus ostendere ex maxima propositione: si est homo, est risibilis
Ex eo enim quod 'risibilitas' de Socrate quoquomodo praedicaretur, non posset ostendi quod in adiacentia praedicaretur, nec, ut supra diximus in tractatu maximarum propositionum, in maximis propositionibus per 'praedicari' nisi de praedicatione essentiae, sicut in partibus propositae consequentiae agitur. Sed si de hac praedicatione tantum in regula agamus, oportet secundum eam concedi ut si quid sit homo, sit risibilitas; quod omnino falsum est et nihil ad propositam consequentiam; vel 'rem risibilem' et 'hominem' esse paria.
Et fortasse possumus dicere 'rem risibilem' et 'hominem' esse paria. Nam quamvis sit eadem substantia, tamen ibi quaedam diversitas secundum diversum acceptionis modum potest considerari, cum modo tantum ut risibilitate informata accipitur, modo vero ut differentiis substantialibus quae hominem faciunt, secundum quae duo ab his nominibus 'risibilis' et 'homo' designatur. Et tunc quidem praedi cationem parium in essentia possumus accipere, quando scilicet eadem est utriusque essentia. Si vero diversas conciperemus in parte essentias utpote hominem et risibilitatem, de praediatione essentiae non possumus agere. Neque enim diversae essentiae de eodem essentialiter praedicari possunt. Sed alterum quidem in essentia, alterum in adiacientia praedicari nihil prohibet vel utrumque in adiacientia, ut 'homo' et 'album' vel 'risibile' et 'album' de Socrate. Et tunc quidem necessaria erit illa determinatio quam supra posuimus, 'ea scilicet praedicatione qua est ei par'. Nam 'risibile' et in praedicatione essentiae 'hominem' expellit, ut scilicet quod risibilitas fuerit, homo esse non possit, et in adiacientia ei adaequatur, ut scilicet omne illud cui ipsa adiacet, homo credatur et omni quod homo est, ipsa adiaceat.
A PARIBUS IN INFERENTIA
Inferentiae vero parium in inferentia hae regulae sunt: posito uno pari ponitur reliquum destructo uno pari destruitur reliquum Paria autem ea hoc loco dicimus quae a propositionibus dicuntur, veluti sunt ea quae dicunt istae duae consequentiae: si est homo, est animal, si non est animal, non est homo ƿ quorum uno existente necesse est aliud existere, et uno non existente alterum non esse. Si enim ita est in re ut dicit ista consequentia: si est homo, est animal ita est in re ut dicit ista alia: si non est animal, non est homo et econverso. Vel si non est in re quod ista dicit, nec quod illa proponit, et econverso, id est si una est vera, et alteri, vel si est falsa, et alia. Et hoc est quod dici solet de paribus idem iudicium, circa veritatem scilicet aut falsitatem.
Qui enim unum pro vero recipit, et alterum non debet reprobare, et de falso similiter.
A PRAEDICATO VEL SUBIECTO
Nunc autem locos a praedicato vel subiecto tractemus. Quos quidem multi in his tantum consequentiis assignant quae ex categorica et hypothetica iunguntur, sicut in Introductionibus paruulorum ostendimus. Cum enim dicimus: si omnis homo est animal, tunc si omne animal est animatum, omnis homo est animatus vel ita: si omnis homo est animal, tunc si omne risibile est homo, omne risibile est animal in illa locum a praedicato, in ista vero locum a subiecto assignant. Illud enim locum dicunt quod in sequenti hypothetica vim inferentiae tenet, et secundum id quod in antecedenti categorica sese habuit, locum assigna{n}t, si videlicet praedicatum fuerit, a praedicato, vel si subiectum, a subiecto. At nos quidem neque talem locorum assignationem in huiusmodi consequentiis recipimus nec ullam in eis veritatem esse deprendimus.
Sed prius de assignatione loci disputemus ac de ea maxima propositione quae inducitur a praedicato, quae est ita: si aliquid praedicatur de aliquo universaliter, tunc si aliud praedicatur de praedicato universaliter, et de subiecto Sed si istam pro maxima propositione differentiae a praedicato recipimus, oportet locum a praedicato esse in omnibus his terminis quibus ipsa ƿ aptari poterit.
Cum autem ipsa omnibus terminis, cuiuscumque sint habitudinis, sive cohaereant sibi sive non cohaereant, possit aptari, dummodo secundum eam disponantur, oportet locum a praedicato in omnibus recipi, ut in his quoque, cum dicitur: si omnis homo est lapis, tunc si omnis lapis est asinus omnis homo est asinus locum a praedicato assignemus; quod nec ipsi negant. Sed quid sit ibi locus a praedicato videndum est. Sed certum est secundum eos quia lapis, secundum id scilicet quod in praecedenti categorica de 'homine' praedicatur. Sed si 'lapis' vim inferentiae tenet ex praedicatione ad 'hominem', quaero sive ex praedicatione secundum vocum enuntiationem, sive secundum rerum cohaerentiam. Sed nulla in re est cohaerentia lapidis ad hominem.
Quodsi ad solam praedicationem enuntiationis respiciamus, nullam etiam probabilitatem consequentia tenet. Quis enim consequi concedat ut, si 'lapis' de 'homine' universaliter enuntietur quacumque enuntiatione, sive scilicet vera sive falsa, vera sit illa consequentia quae sequitur? Unde est quia 'lapidem' vel quidlibet de 'homine' possumus enuntiare. Sed nihil veritatis enuntiatio nostra consequenti hypotheticae confert, quae aperte falsa est. Sed nec maxima quoque propositio de praedicatione enuntiationis, sed inhaerentiae, sicut ipsa consequentia, agit. Qui enim dicit: 'omnis homo est lapis', per vocum quidem enuntiationem rerum ostendit cohaerentiam quae non est, et ideo falsa est antecedens categorica sicut consequens hypothetica.
Sed fortasse dicitur quia illa antecedens categorica quasi vera accipitur, et tunc idem locus a praedicato secundum ipsam rerum cohaerentiam potest assignari. Sed dico quod ne{c} in his locus a praedicato {est} ubi vera est antecedens categorica, veluti in ea quam primam posuimus, quae ait: si omnis homo est animal, tunc si omne animal est animatum omnis homo est animatus Neque enim ex eo quod 'animal' 'homini' tamquam praedicatum cohaeret, ex illa categorica illa procedit hypothetica, id est vera est illa tota consequentia ex categorica et hypothetica coniuncta, sed fortasse illa tantum consequens hypothetica quae ait: si omne animal est animatum, omnis homo est animatus
Si enim quod 'animal' hominis praedicatum est, illam hypotheticam totam ex categorica et hypothetica veram esse exigit, profecto necesse est talem consequentiam recipi:ƿ si animal est hominis praedicatum universale, tunc vera est illa tota consequentia id est si omnis homo est animal, sequitur: si omnis homo est animal, tunc si omne animal est animatum, omnis homo est animatus quod nullo modo procedit. Non itaque hoc quod animal homini in rei veritate cohaereat, illam totam hypotheticam veram facit quae ex categorica et hypothetica iungitur, sed illam quae in ea sequitur hypotheticam, ad quam ipsa praedicatio 'animalis' ad 'hominem' antecedit.
Patet insuper verae praedicationem inhaerentiae nullam vim inferentiae conferre illi totius consequentiae complexioni, cum videlicet aeque in omnibus terminis ipsa complexio recipienda sit, cuiuscumque scilicet sint habitudinis, sive cohaereant sive non. Tam bene enim haec consequentia: si omnis homo est lapis, tunc si omnis lapis est asinus omnis homo est asinus recipienda est, quantum ista: si omnis homo est animal, tunc si omne animal est animatum omnis homo est animatus licet nihil concessum antecedat.
Nam concessio antecedentis ad veritatem consequentiae in qua antecedit, non operatur, sed ad concessionem veritatis consequentis, ut id quod Socrates est homo non operatur ad veritatem huius consequentiae: si Socrates est homo, Socrates est animal -- aeque enim si non esset homo, vera esset consequentia --, sed ad veritatem consequentis partis, quae est 'Socrates est animal'. Nullam itaque vim inferentiae consequentia quaelibet recipit ex concessione vel veritate sui antecedentis, sed ex proprio sensu, id est quod id sine illo non possit esse, sive scilicet hoc vel illud sit, sive non sit. Iuxta genus conficiunt ad concessionem antecedentis categoricae illi qui, ut vim inferentiae a praedicato in ea concedant, primam categoricam quasi veram ponunt, cum nec ubi vera est, vis inferentiae sit ex praedicatione, quae aeque in quorumlibet terminorum complexione consistit, sicut et syllogismi complexio, ex qua talis consequentiae dispositio sumpta est, sicut in sequentibus apparebit.
Sicut enim talis complexionis syllogismi inferentia: omnis homo est animal sed omne animal est animatum ergo omnis homo est animatus ƿ fallere non potest, quicumque sint termini, sic nec ista complexio consequentiae usquam secundum eos deficit: si omnis homo est animal, tunc si omne animal est animatum omnis homo est animatus sive scilicet termini sint cohaerentes, sive non.
Unde nihil ad inferentiam totius consequentiae operari convincitur concessio vel veritas antecedentis propositionis, quandoquidem in omnibus terminis aeque firma complexio manet, sed ad veritatem quidem sequentis hypotheticae. Scimus enim quod, si vera esset antecedens categorica, quae est 'omnis homo est animal', 'animal' hominis esse{t} praedicatum; unde et quicquid animali conveniret, homini quoque convenire concederent; veluti si omne animal esset animatum, et omnis homo animatus esse diceretur. Quod itaque 'animal' hominis sit praedicatum, ad veritatem tantum sequentis hypotheticae ivuat. Unde et in 'esse' vis inferentiae ex praedicato potius videtur esse talisque maxima propositio danda: quicquid praedicatur de praedicato, et de subiecto; unde 'animal' hominis est praedicatum; unde, si 'animatum' praedicatur de animali, et de homine.
Sed fortasse opponitur quare si in simplici illa consequentia: si omne animal est animatum, omnis homo est animatus locum a praedicato dederimus, secundum id scilicet quod 'animal' hominis est praedicatum, non videtur recte fieri, cum nulla apponatur in ea propositio quae 'animal' hominis [est] praedicatum esse demonstret, sicut illa quae ad hypotheticam antecedebat. Sed hi nimirum qui hoc opponunt, quomodo et in hac simplici consequentia: si non est animal, non est homo vel si est homo, est animal locum a genere vel a specie recipiunt, cum nulla scilicet apposita sit propositio quae vel animal genus hominis vel hominem speciem esse animalis ostendat.
Oporteret itaque semper secundum eos in hypothetica composita locum a genere vel specie dari, praemissa videlicet tali enuntiatione quae id genus illius vel id speciem eius esse monstraret, ac si videlicet diceremus:/355.35/ si animal est genus hominis, tunc si Socrates non est animal non est homo ac si in nulla simplici consequentia locum assignare possemus , sed tantum in composita, in qua videlicet propositio antecederet ex qua ƿ possit haberi terminorum natura quae sequentem hypotheticam veram esse exigat.
Nec iam magis locus a genere dari poterit inter genus ac speciem quam inter quoslibet terminos, cuiuscumque sint habitudinis. Sicut enim haec consequentia necessaria tenetur: si animal est genus hominis, tunc si Socrates non est animal non est homo sic etiam ista reprobari non potest: si lapis est genus hominis, tunc si Socrates non est lapis non est homo
Verum in neutra harum locus dandus est a genere sed in consequenti tantum prioris consequentiae, quod erat huiusmodi: si Socrates non est animal, non est homo Ibi enim genus tantum speciem probat, {id est} 'animal' 'hominem', cum videlicet ex eius remotione 'homo' removeri monstratur. Hic autem ubi dicitur: si animal est genus hominis, tunc si Socrates non est animal non est homo tota infertur consequentia quae sequitur, quae aeque de animali et homine agit. Nulloque modo ex antecedenti compositae consequentiae 'homo' potest probari, quod in consequenti illatae hypotheticae a Socrate removetur, quippe cum verum sit illud et istud falsum, immo tota consequentia ex antecedenti categorica, quae etiam vera est.
Quia ergo species non probatur ex genere in ea composita ubi assignatio habitudinis antecedit, non est locus a genere assignandus, sed in simplicibus tantum consequentiis, sicut in tractatu huius loci supra monstravimus, cum quattuor eius regulas posuimus1. Nam antequam consequentiam inter genus ac speciem disponamus, de eorum ad se habitudine certi esse debemus ac modo earum probationis ac secundum haec consequentiam disponere, iam quidem ex discretione nostra tenentes habitudinem terminorum et nominum probationis illius habitudinis, non ex aliqua praemissa propositione innuentes.
Ubi enim aliqua propositio praemissa illud praediceret, quid opus esset locum requirere? In his itaque tantum consequentiis iure unde sit locus requiritur, in quibus nulla quae certitudinem fiat assignatio praeponitur. Non itaque locus a genere vel specie negari potest in simplici consequentia, ut scilicet nulla habitudinis antecedit assignatio propter {ipsam} assignationem. Similiter nec locus a praedicato vel subiecto in his consequentiis in quibus assignatio praedicationis vel subiectionis non antecedit, denegari potest, ƿ immo in eis tantum assignari poterit, ut idem qui a genere vel a pari dicuntur, a praedicato possint assignari, vel qui a specie vel a pari, a subiecto.
Quaecumque enim de altero praedicantur vel eis maiora sunt tamquam genera vel aequalia, et quae aliis supponuntur, vel sunt eorum species vel eis aequalia. Non est itaque locus a praedicato vel subiecto in rebus diversus a loco a toto vel a pari vel loco a specie vel {a} pari, sed in comparatione habitudinis, secundum id scilicet quod tantum secundum praedicationem vel tantum secundum subiectionem alterum ad inferentiam alterius affertur. Potest enim idem secundum diversos modos habendi se ad alterum in inferentiam ipsius adduci, ut 'homo' ad inferentiam 'animalis' vel secundum id simpliciter quod est ipsius subiectum vel tantum secundum id quod pars est divisibilis vel etiam secundum id quod est species. Rursus: 'animal' ad 'hominis' inferentiam afferri potest vel secundum id quod tantum ut eius praedicatum consideratur vel secundum id quod tantum ut universalius accipitur vel ut etiam genus ipsius. Ut tot possint esse regulae a subiecto quot sunt a parte divisibili, vel tot a praedicato quot fiunt a toto universali.
A subiecto quidem hae: quicquid subicitur subiecto, et praedicato/357.20/ quicquid praedicatur de subiecto, et de praedicato particulariter vel quicquid removetur similiter
A praedicato vero totidem fient secundum consequentis et antecedentis destructionem. Et hos omnes locos in simplicibus consequentiis sicut eos qui a parte sunt vel a pari, vel a toto vel a pari accipi convenit. Qui ab ipsis in re quidem, ut dictum est, diversi non sunt, verum in compositis consequentiis eos nullo modo recipimus nec regulas illas compositarum consequentiarum quae vel a praedicato sunt vel a subiecto, maximas propositiones vocamus.
Si enim ista consequentia: si omnis homo est animal, tunc si omne animal est animatum omnis homo est animatus locus a praedicato recte assignaremus, oporteret cum ex praedica[men]to argumentum traheretur, quaestionem a subiecto esse, quam quidem ex consequenti et dividente ipsius oporteret constare, hoc modo: 'utrum si omne animal est animatum, omnis homo est animatus vel non'. Sed haec quaestio hypothetica est, non categorica, nec a subiecto dici potest, sicut nec a specie vel a pari dicitur, cum nec de inhaerentia ƿ vel modo inhaerentiae quaerat, sed tantum de consecutione inquirat.
Amplius: si a praedicato in composita hypothetica praedicta locus esset, oporteret in conversione consequentiae locum esse a subiecto, cum videlicet ita per contrapositionem convertitur: si non si omne animal est animatum omnis homo est animatus, non omnis homo est animal quod quidem nullus recipit nec regulam etiam a subiecto componere novit. Quod autem nec maximae propositiones illae sint quarum differentias a praedicato vel a subiecto assignant in compositis consequentiis, ex assu{mp}tione earum clarum est, cum videlicet assignata differentiae habitudine non possit tota concludi hypothetica composita cui regula inducitur, sed tantum ipsius consequens.
Cum enim proposita hac consequentia: si omnis homo est lapis, tunc si omnis lapis est asinus omnis homo est asinus talis inducitur regula: si aliquid praedicatur de aliquo universaliter, tunc si aliud praedicatur de praedicato universaliter, ac de subiecto atque ita ex ea assumunt: sed lapis praedicatur de homine universaliter ac deinde ita concludunt: quare si asinus praedicatur de lapide universaliter, ac de homine universaliter falsa quidem est tam assumptio quam conclusio.
Nec id quod probandum fuerat et ad quod regula allata fuerat, id est tota composita consequentia, probatur, sed tantum consequens eius concluditur, ad quod videlicet consequens hoc quod 'lapis' de 'homine' universaliter praedicaretur operaretur, ut videlicet inde in ea locus a praedicato contingeret, sicut supra monstratum est. Ad id enim praedicationis habitudo operari potest quod ipsa exigit, ipsa autem praedicatio 'lapidis' de 'homine' consequentem hypotheticam veram reddit, quae ex ipsa sequitur, non totam hypotheticam compositam.
Non solum autem assignationem loci differentiae a praedicato vel subiecto in compositis hypotheticis non recipimus, sed ipsarum quoque veritatem calumniamur. Sed prius ex eo nos expediamus quod ex syllogismis categoricis, quos necessarios certum est, originem huiusmodi ƿ consequentiae ducant hoc modo ut, cum in syllogismo duae propositiones ad tertiam antecedant, in huiusmodi consequentiis unaquaeque de antecedentibus propositionibus antecedit ad consequentiam ex alia et conclusione syllogismi coniunctam, ut sit talis syllogismus: omnis homo est animal sed omne animal est animatum quare omnis homo est animatus ac talis consequentia: si omnis homo est animal, tunc si omne animal est animatum omnis homo est animatus
Prima enim propositio syllogismi ad consequentiam ex assumptione et conclusione coniuncta{m} antecedit. At qui non bene ex syllogismo huiusmodi consequentiae firmitatem recipiunt, cum ex ipsis nullo modo probari possint, ac saepe plures propositiones ad aliquam antecedere concedunt, ut nullam ex antecedentibus ad consequentiam ex aliis iunctam antecedat, veluti cum ab enuntiatione partium totum unius comprobatur. Saepe etiam in {categoricis} syllogismis praedicta regula cassatur ut in hypotheticis.
Cum enim verus sit iste syllogismus: si est homo est animal sed est homo ergo est animal non possumus ex eo habere hanc consequentiam falsam: si est homo, tunc si quia est homo est animal tunc est animal cuius verum potest esse antecedens, consequens vero falsum. E categoricis etiam modis {incon}veniens saepe contingit, ut eorum qui negativas praemittunt.
Cum enim necessaria sit talis inferentia syllogismi: quoddam animal non est asinus sed omne animal est animal ergo quoddam animal non est asinus falsa tamen est huiusmodi consequentia: si quoddam animal non est asinus, tunc si omne animal est animal quoddam animal non est asinus quippe verum est antecedens et falsum consequens. Si enim consequens consequentia vera sit, veram quoque istam necesse est: si omne animal est asinus, quoddam animal non est asinus quod aperte falsum est.
Amplius: cum verus sit iste syllogismus: nullus homo est lapis sed omnis margarita est lapis ƿ quare nullus homo est margarita et istam secundum eam consequentiam recipiunt: si nullus homo est lapis, tunc si omnis margarita est lapis nullus homo est margarita in qua sese ab inconvenienti non liberabunt. Nam si quia nullus homo est lapis, vera est illa consequentia, et quia non est vera consequentia, quidam homo est lapis.
Quare si non est vera illa consequentia, vera est ista: si omnis lapis est asinus, quidam homo est asinus
Ex particulari enim affirmativa consequentiam illam secundum syllogismi formam non denegant quod si quia non est vera ista consequentia, vera est illa, et quia nulla vera est, aliqua est vera; quod omnino falsum est. Amplius: quis et istam nesciat falsam consequentiam: si nullus homo {est} necessario homo, {tunc est} non homo {necessario homo}
Ex his quoque syllogismis qui solas affirmativas praemittunt in conveniens contingit. Si enim ex isto syllogismo: omnis homo est simllis brunello sed Socrates est homo quare est similis brunello verum eius antecedens esse et falsum consequens continget. Contingit enim ex consequenti consequentia quod si est homo, brunellus est. Si enim Socrates sit similis brunello, et brunellus ei; unde et ipse est {brunellus}.
Et sunt quidam qui determinationes huiusmodi consecutionem impedire dicunt nec eas cum determinationibus recipiunt; 'brunello' autem quod 'simile' apponitur, determinationem dicunt, quae respectu cuius similitudo conveniat, innuit. Aiunt enim ex his inconvenientia contingere in quibus determinationes proponuntur. Falsam enim hanc consequentiam ex determinatione dicunt: si omne animal praedicatur de se, tunc si Socrates est animal Socrates praedicatur de se cuius verum est antecedens et falsum consequens. Nam si quia Socrates est animal Socrates praedicatur de se, et quia Socrates est animal Socrates est Socrates; quod falsum esse non dubitant.
Sed hi nimirum magis verba quam verborum sententiam attendunt. Si enim primae propositionis sensum attenderent, quae ait: 'omne animal praedicatur de se', profecto ad hoc inconveniens non procederent. ƿ In illa enim propositione unumquodque animalis individuum sibi attribuitur, Socrates quidem sibi ipsi et Plato sibi et hic equus sibi et similiter unumquodque aliorum sibi, ac si scilicet ita diceremus: 'Socrates est Socrates', 'Plato est Plato', 'hic equus est hic equus', et similiter de aliis; ut videlicet sit multiplex prima propositio per pronomen relationis. Unde si quis a subiecto procedere voluerit, dicat de quolibet 'si Socrates est Socrates' et similiter de aliis, nec haec etiam determinatio impedimento erit sententiae, quae potius quam verba est insistenda.
Nulla enim inferentiae regula, etiam ea quae est syllogismi, si ad verba consequentiae referatur, vera est; determinatio vero tantum in vocibus consistit, cum solae voces determinent, quae solae significant. Sed nec etiam terminorum simplicitas veram custodit consecutionem ex praedicatione, quod quidem ex omni manifestum est casuali vel accidentali praedicatione vel quandoque naturali. Casua1iter autem alterum de altero praedicatur, quando ex natura subiecti nulla est certitudo praedicationis, ut 'sedens' de Socrate, circa quod ipse facile alteratur. Accidentaliter autem ut 'coloratum' de corpore subiecto, cuius tamen determinata est praedicatio secundum actum rerum sempiternum et generalem. Naturaliter autem de altero praedicatur quod ei substantialiter inest, ut 'animal' vel 'rationale' de homine.
In his autem omnibus manifestum est fallere dispositiones consequentiarum quae ex syllogismo assumi recte videntur, veluti istae: si omnis homo est corpus, tunc si omne corpus est substantia omnis homo est substantia si omne corpus est coloratum, tunc si omnis homo est corpus omnis homo est coloratus si Socrates sedet, tunc si Socrates stat quoddam sedens stat
Quod istae omnes falsae sint ex antecedentium veritate et consequentium falsitate apparet. Quod autem consequens prioris consequentiae falsum est ex tractatu loci a genere manifestum est; de consequenti etiam secundae clarum est, cum nulla sit necessitate subnixum; tertiae autem consequens omnino falsum constat esse, cum eius antecedens possibile sit ac consequens impossibile: impossibile enim est quod haec dicit propositio: 'quoddam sedens stat'.
Si autem consequens esse impossibile est, et antecedens et ƿ si antecedens possibile est esse, et consequens.
Idemque de 'necessario' ac 'vero' intelligendum est quod de 'possibili'; idem vero de 'falso' quod de 'impossibili', quorum utrumque abnegativum est. Falsa itaque omnino est ea consequentia quae ait: si Socrates stat, quoddam sedens stat etiam ipso sedente. Neque necessaria est, cum veritatem perpetuam non teneat, quod ex eo clarum est quod eius antecedens absque consequenti saepe contingere solet.
Amplius: cum omne rationale et mortale sit homo, falsa tamen est haec consequentia: si est rationale et mortale, est homo sequitur enim ex ea: si est Deus et agnus, est homo
Rursus: cum omne gressibile {et} bipes sit homo, falsum tamen est quod: si est gressibile et bipes, est homo sequitur enim ex ea: si est bos et corvus, est homo
Errant itaque quicumque his {com}positis consequentiis ex affinitate syllogismorum credunt, cum nulla sint necessitate subnixae. Sed nec etiam simplices, quarum potius dispositio locum vel a praedicato vel a subiecto esse pateretur eorumque assignationi competeret, veritatem ullam ex vi praedicationis vel subiectionis recipiunt, ut cum istae verae sint: si est homo, est animal si non est animal, non est homo licet 'homo' 'animalis' subiectum sit, 'animal' vero 'homini{s}' praedicatum, nequaquam tamen aut ista ex praedicato aut illa ex subiecto vim suae necessitatis contrahit, immo ex generis aut speciei natura, quae est huiusmodi ut alterum absque altero nullo modo consistere queat. Praedicatio autem vel subiectio tantum ad actum rerum, qui transitorius est ac variabilis, non ad naturam necessitatis pertinet.
Sunt tamen qui ex loco a praedicato vel subiecto veritatem consequentiae velint os tendere in his quae a genere vel {a} specie veniunt consequentiis, vel etiam in his omnibus quae inter praedicatum ac subiectum necessariae proponuntur. Nec nos quidem denegamus vim inferentiae vel praedicatum vel subiectum habere, sed non ex eo simpliciter quod sunt vel praedicatum vel subiectum, sed potius ex eo quod sunt vel genus vel species. Unde potius ad veritatis comprobationem ƿ a specie vel a genere locus est assignandus quam a praedicato vel subiecto. Quorum maximae propositiones inuiolabiles consistunt; illae autem a praedicato vel subiecto ubique falsae. Quod enim de omni egerit praedicato vel subiecto, verum esse non potest, cum id quod de omnibus dixerit, in quibusdam non inveniatur. Aeque enim haec propositio: 'omnis homo est {non} Socrates, propter unum falsa est, ac si propter mille.
Similiter et istam regulam generalem: quicquid subicitur subiecto, et praedicato falsam esse ubique certum est, quia nusquam id quod ipsa dicit, de omnibus contingit.
Sunt tamen miseri quidam qui eam veram esse confirment: ubicumque species posita ponit genus Sed nec ibi nec alibi vera est, cum nec ibi nec alibi id quod ipsa de omni praedicato ac subiecto proponit, contingat. Neque enim ipsa tantum continet sensus earum consequentiarum quae necessariae inter speciem et genus proponuntur, sed quaecumque inter quaelibet subiecta ad quaelibet sua praedicata fieri possunt. Cum ergo in quibusdam deficiat quod ipsa dicit, non potest in omnibus esse, sicut eius sententia tenet. Secundum autem propriam sententiam uniuscuiusque enuntiationis veritas seu falsitas est pensanda, ut si ipsa de omnibus egerit, in omnibus quod ipsa proponit {vera} inveniatur, alioquin pro falsa teneatur.
Licet autem praedicatio aut subiectio nullam consecutionis necessitatem teneant, maximam tamen probabilitatem habent, cum ex eis argumenta ad aliquid probandum adducuntur, eo scilicet quod si propositioni resistere volumus calumniantes consecutionem, adiuncta antecedenti propositioni altera propositione quae praedicationem vel subiectionem assignat, ad conclusionis concessionem cogemur; veluti si proponatur: 'omnis homo est corpus', huic tamen non adquiescamus: 'omnis homo est coloratus', adiungenda est antecedenti propositioni 'omne corpus est coloratum', ut in modum syllogismi consequentia composita nulla possit impediri contradictione. Cumque apposita antecedenti propositio certa sit, nihil plus de antecedenti per concessionem consequentis probandum est quam una tantum propositione apposita. Ideoque eas saepe recipimus, postquam de praedicatione aut subiectione certi sumus, cum ex eorum antecedentibus facile concessioni consequentium adquiescimus; cum tamen veris indigemus consequentiis, nullo modo eas admittimus; veluti cum medias hypotheticas componimus, quarum ƿ ut extremitates cohaereant, firmum ex necessitate vinculum oportet interponi.
Patet autem ex simplicibus compositas quoque necessarias non esse, sed tamen illas quoque maxime probabiles videri; in quibus quidem nullo modo vel a {subiecto vel a} praedicato locus debet responderi, sicut supra docuimus. Sed si qui forte eas recipiunt, communem in eis ab antecedenti locum assignent, secundum id scilicet quod categorica ad hypotheticam antecedit, talemque maximam propositionem adaptent: posito antecedenti ponitur consequens quod autem categorica ad hypotheticam antecedat, id est quod vera sit illa consequentia, regula illa supra inducta, quam non esse maximam propositionem diximus: si aliquid praedicatur de aliquo universaliter, etc. illud ostendant; de qua quidem assignatio habitudinis ad probationem consequentiae fieri non potest, ut supra diximus; sed quaedam ipsius coaptatio ad terminos sufficiat, hoc modo facta ut si hoc de illo praedicatur, tunc si illud aliud praedicatur de hoc, et de illo. At fortasse ita constare debent huiuscemodi consequentiae, quarum antecedentia habitudines terminorum praeponunt, ut ex ipsa assignatione veritas earum sit manifesta vel falsitas, ut nec locus nec maxima propositio sit ulterius requirenda.
Sunt autem qui a causa locum iudicant assignandum quando assignatio habitudinis antecedit, putantes habitudinem terminorum causam veritatis consequentis, veluti cum dicitur: si animal est genus hominis, tunc si non est animal non est homo hoc quod animal est genus hominis, causa{m} posterioris consecutionis dicunt. Sed potius effectus quam causa dicendum est, cum sit natura et tempore posterius. Semper enim quod consequentia dicit in re fuit, non tamen semper homo fuit animal.
AB ANTECEDENTI VEL CONSEQUENTI
Nunc autem ad locos ab antecedenti vel consequenti descendamus. Est autem antecedentis et consequentis [si] genus triplex. Accipiuntur enim in designatione rerum inter quas vis inferentiae ƿ consistit, secundum quod Boethius in Topicis ait: item species antecedit et genus sequitur"; totum etiam partem antecedit; accipiuntur quoque in demonstratione propositionum consequentiam constituentium vel eorum quae ab ipsis dicuntur. Cum enim in Hypotheticis suis Boethius consequentiae constitutionem ex categoricis propositionibus ostenderet, ait illam quae prima est antecedens ac quae posterior est consequens appellari, secundum id vero quod nomina sunt eorum quae a propositionibus dicuntur, ipsa in Topicis definivit dicens: "antecedentia sunt quibus positis statim id quod consequens est necesse est sequi;" secundum quam etiam significationem regulas eorum proferimus, has scilicet: posito antecedenti ponitur consequens et caeteras, quas in sequentibus ponemus. At quoniam praeposita antecedentis definitio superius est expedita, cum de veritate hypotheticarum enuntiationum ageremus, restat solum regulas antecessionis et consecutionis apponere.
Sunt autem hae ab antecedenti: posito antecedenti ponitur consequens id est existente antecedenti existit consequens, veluti cum 'Socratem esse hominem' sit antecedens ad 'Socratem esse animal,' cum ita sit in re quod Socrates sit homo, ita necesse est esse quod sit animal. Sed haec quidem loci assignatio haecque maxima propositio, quae omnibus generaliter consequentiis veris potest aptari, nullam videtur probabilitatem facere ideoque omnino superuacanea videtur. Nam quicumque de veritate consecutionis dubitaverit, et hoc illius esse antecedens non receperit et econverso.
Unde si alia possit assignatio loci fieri, semper ista praetermittenda est, ut in praemissa consequentia potius a specie locus quam ab antecedenti est assignandus. Alia: quicumque infert antecedens, et consequens veluti cum 'Socrates est homo' sit antecedens ad 'Socrates est animal', quicquid exigit hoc esse et illud, ac si ita dicatur: si quare Socrates est risibilis Socrates est homo, et quia est risibilis est animal
Sunt autem aliae duae a consequenti, haec scilicet:/365.35/ destructo consequenti destruitur antecedens hoc modo: ƿ si non est animal, non est homo
Cum enim 'Socrates est animal' sit consequens ad 'Socrates est homo', si ipsum non fuerit, nec antecedens erit. Et est notandum quod hic quoque, sicut in omnibus consequentiis diximus, generalis locus ab antecedenti assignari potest ac supraposita regula induci; cum videlicet dicimus: si non est animal, non est homo secundum id scilicet quod tota praecedens negatio antecedens est posterioris; secundum vero partes negationum, id est affirmationes quae perimuntur, a consequenti tantum esse poterit.
Nota quod haec quoque regula: destructo consequenti destruitur antecedens generaliter, sicut illa ab antecedenti, videtur omnibus consequentiis posse induci, etiam isti: si Socrates est homo, Socrates est animal
Sic enim solebam ipse eam, memini, exponere: destructo consequenti destruitur antecedens id est: destructio consequentis infert destructoriam antecedentis; unde 'Socrates non est animal' antecedit ad 'Socrates non est homo, {et ista 'Socrates est homo' est destructio 'Socrates non est homo,} et ista 'Socrates est animal' est destructio 'Socrates non est animal; quare ista 'Socrates est homo' infert illam 'Socrates est animal'. Et tunc quidem semper oportebat attendere quasi praecessisset per conversam propositae consequentiae contrapositionem. Sed tunc quidem non a consequenti locum assignare poteramus, sed a destructoria consequentis. Neque enim 'Socrates est homo', quod praecedit, consequens est ad 'Socrates est animal', sed destructoria dividentis sequentis ad dividentem illius. Aeque enim et affirmatio negationem et negatio perimit affirmationem, secundum id scilicet quod invicem sunt oppositae. Ut autem a consequenti locum assignare possimus regulae suprapositae, his tantum consequentiis eam inducamus quae ex utrisque negativis iunguntur.
Sed tunc quidem non ex omni consequentia ab antecedenti in consequentiam parem a consequenti poterimus incidere, nisi saepe negationes negationum fecerimus, veluti cum talis proponatur consequentia: si non est animal, non est homo in qua ab antecedenti quoque locum esse diximus, secundum id scilicet quod negatio antecedit {ad} negationem, si quidem destructo consequenti destruere antecedens velimus, id est negato hoc illud negare, dicamus:ƿ si non-Socrates non est homo, non-Socrates non est animal
Sicut enim in Libro Categoricorum Syllogismorum diximus nihil prohibet quamlibet propositionem habere propriam negationem sui totius remotivam, sive illa fuerit affirmativa, sive negativa. Similiter et quando de consequentia ex affirmativa et negativa iuncta, vel econverso, in parem conversam incidere voluerimus secundum hanc regulam: si aliquid antecedit ut aliud consequatur, si id quod consequitur non fuerit, nec id quod antecedit negationum negationes secundum verba regulae fieri convenit.
Non tamen denego minus esse consequentiam veram si per affirmativas negationes destruerentur, sed minime ad verba regulae has destructiones attinere video, nisi fortasse ita dicatur: si aliquid infert aliud, dividens illati infert dividentem inferentis
Et sunt quidem nonnulli qui hanc regulam simplicem non noverint: destructo consequenti destruitur antecedens quamvis eam in Topicis Boethius ponat, sed tantum hanc compositam: si aliquid infert aliud, destructo consequenti destruitur antecedens hoc modo: si quia est homo est animal, et quia non est animal non est homo
In hisque tantum compositis locum a destructione consequentis, id est a destructo consequenti, assignant, quem nos potius a pari secundum contrapositionem assignandum esse supra meminimus.
Sed mirum est quare conversa consequentia locum a posteriori habitudine nesciat assignare, cum id in omnibus aliis consistat. Cum enim hic sit locus a specie: si est homo, est animal -- cum scilicet species antecedit --, si convertatur consequentia hoc modo: si non est animal, non est homo a genere esse oportet.
Idem quoque in omnibus est attendendum, ut videlicet in conversione terminorum conversio habitudinum in assignatione locorum custodiatur. Sed nec a consequenti debet responderi differentia compositae regulae nec ipsa est maxima propositio dicenda nec quamcumque ex antecedenti suo innuunt terminorum habitudinem, ut consequens hypothetica vera sit, sicut in tractatu loci a praedicato vel subiecto dictum est. Nec ista consequentia quidem composita: ƿ si quia est homo est animal, et quia non est animal non est homo vera est ex eo quod esse animal ad esse hominem consequatur; aeque enim, si non consequeretur, vera esset tota composita, ut ista: si quia est homo est lapis, et quia non est lapis non est homo --, immo eoquod ex altera consequentiarum altera secundum contrapositionem aequipollens redditur.
Sed fortasse in his per contrapositionem consequentiarum conversionibus contingere eamdem consequentiam duas conversiones habere, ut si isti: si non est animal, non est homo et ista datur: si est homo, est animal et ista: si non non est homo, non non est animal
Est haec quoque a consequenti regula: quicquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens hoc modo: si quia est animal est substantia, et quia est homo est substantia unde 'esse animal' ad 'esse hominem' consequitur; quare 'esse substantiam' ad 'esse animal' consequitur et ad 'esse hominem'. Sunt ita{que} duae ab antecedenti, duae a consequenti maximae propositiones. Si quae vero aliae regulae a consequenti vel ab antecedenti nasci videantur, non sunt multae aliae {quam} quas in Introductionibus nostris posuimus, quae videlicet habitudines antecessionis et consecutionis, ex quibus sequentes hypotheticae verae sunt, ex antecedenti innuant. Illae quidem, etsi verae sint, pro maximis propositionibus non sunt recipiendae, sicut ex tractatu superiori maximarum propositionum manifestum {est}. Cum autem sint, ut dictum est, quattuor maximae propositiones ab antecedenti et consequenti, duae quidem utrimque, posteriores quidem tantum compositis hypotheticis aptantur, primae vero etiam simplicibus, ubi etiam caeteri loci vel a specie vel a genere vel a caeteris habitudinibus possunt assignari, qui nullo modo compositis hypotheticis secundum quosdam assignantur. Sed et eos quoque non inconvenienter in compositis possumus assignare.
Cum enim tales proponimus hypotheticas compositas: si quia Socrates est homo est animal, et quia est homo est substantia si quia Socrates est animal est substantia, et quare est homo est substantia ƿ in illa quidem a specie, in ista vero a genere possumus assignare talesque maximas propositiones componere: quocumque posito ponitur species in aliquo, eodem posito ponitur genus in eodem quicquid autem ponitur posito genere in aliquo, idem ponitur posita specie in eodem.
Unde animal est species substantiae; quare si posito 'Socrates est homo' 'animal' ponitur in Socrate, eodem posito substantia ponitur in eodem; cuius talis est sensus: si aliquid exigit speciem praedicari de aliquo, idem exigit genus praedicari de eodem Ac de locis quidem inhaerentibus expeditum est.
DE EXTRINSECIS
Nunc vero tractemus extrinsecos. Quorum alii ab oppositis, alii ab immediatis assignantur, qui quidem non tam in re quam in diverso probationis modo discrepant. Idem enim ad alterum et oppositum est et immediatum, veluti sanum ad aegrum, homo ad non-homo. Sed tunc quidem inferentiam secundum naturam oppositionis pensamus, cum altero posito alterum tollitur, hoc modo: si est sanum, non est aegrum tunc vero secundum immediationem, cum altero ablato alterum ponitur, hoc modo: si non est sanum, est aegrum
Sed nunc quidem prius locum ab oppositis exsequamur. ƿ

DE OPPOSITIS

Latin	English
DE OPPOSITIS
Quattuor modis opposita Aristoteles disgregavit; alia enim relativa, alia contraria, alia habitum et privationem, alia affirmationem et negationem vocavit. Et stricte quidem Aristoteles opposita in hac divisione accepit, eas videlicet tantum oppositiones quae ad unum possunt esse. Unius enim relativi unum tantum est relativum, ut paternitatis filiatio; unius contrarii unum, ut albedinis nigredo; unius habitus una privatio, ut visionis caecitas; unius affirmationis tantum una propria et simplex negatio, ut 'omnis homo est albus', {'non omnis homo est albus'}. Largius autem oppositionem accipientes omnia quoque illa vocamus opposita quae sese in eodem non patiuntur, ut sunt etiam ƿ homo et asinus, homo et equus vel lignum vel lapis et quicquid hominis naturam expellit; quae quidem Boethius in Primo Hypotheticorum disparata vocavit, quae etiam opposita dici innuit in Libro Divisionum, cum omnem generis divisionem per opposita fieri dixit ac commune praeceptum de divisionibus secundum accidens tradidit dicens quicquid in ipsi{s} dividitur per opposita segregari.
Large itaque oppositionem accipientes {omnia} ea dicimus opposita quae sese circa idem expellunt, et horum quidem alia in significatione, alia in essentia tantum, alia in adiacentia, alia in respectu sibi adversantur. Sunt autem in significatione voces oppositae, modo quidem complexae voces, ut affirmatio et negatio de eodem, quae simul verae esse non possunt, modo incomplexae, ut haec nomina 'homo' 'equus', quae eidem simul convenire non possunt. In essentia vero oppositae sunt quaelibet diversae rerum essentiae, ut albedo et nigredo. Sed horum alia in essentia tantum opposita, ut albedo et duritia, alia etiam in adiacentia, ut albedo et nigredo. Sicut enim in eadem re[s] non potest simul esse albedo et nigredo, ita nec simul ea participare, id est simul alba esse et nigra. In respectu vero opposita relativa dicimus, quae quidem, cum eidem simul adiaceant, numquam eodem respectu conveniunt; cum enim eumdem et patrem et filium esse ad diversos contingat, ad eumdem non potest contingere. Sed fortasse in quibusdam videtur id fallere. Idem enim eiusdem secundum diversas scientias et discipulus et magister poterit esse; sed si non in personis, saltem in scientiis respectus variatur. {Idem quoque eiusdem et antecedens est et consequens et praedicatum et subiectum}.
Sed nunc quidem in vi oppositionum quas Aristoteles ad tractandum elegit, proprietates ac differentias uberius planiusque assignemus.
DE RELATIVIS
Unde in relativis, quorum natura in praedicamento ipsorum diligenter pertractata est, non {est} diutius immorandum. Quae quoniam simul esse diximus neutrumque alio prius vel posterius esse constat, 'prioris' tantum modos seu 'simul' ad relativorum discretionem in praesenti tractare sufficiat. ƿ
DE 'SIMUL'
'Simul' itaque plures modos Aristoteles computat. Quaedam namque secundum tempus simul esse docuit, quaedam vero secundum naturam. Secundum tempus autem ea simul esse dixit quaecumque generata sunt vel facta in eodem tempore; et hanc quidem primam et propriam significationem 'simul' appellavit, quae etiam magis est consueta. Quae vero naturaliter simul dicuntur, duobus modis subdivisit. Nam et ea simul secundum naturam esse dixit quae ad se mutuo convertuntur, -- ita ut neutrum causa sit alterius, ut sunt relativa; si enim relativorum alterum alterius causa esset, prius naturaliter esset --, et ea quae secundum eamdem generis divisionem consistunt et contra se in divisione eiusdem generis tamquam dividentia ipsum ponuntur, ut volatile, inquit, et gressibile et aquatile in divisione animalis. Genus autem prius est ipsis, ut es secundo modo 'prioris' apparebit.
DE PRIORI
Sunt autem 'prioris' modi quattuor a philosophis pluribus confirmati; quintus autem ab Aristotele inve{n}tus et adiunctus creditur. Primus quidem modus et proprietate et inventione dicitur secundum temporis praecessionem, ut quaelibet res alia quam in tempore praecessit, prior secundum tempus dicitur. Secundus vero est secundum non-conversionem inferentiae, ut quod ab altero tantum infertur, non etiam ipsum infert, ut unum duobus prius est. Si enim duo sunt, et unum est, sed non convertitur. Sic quoque si species sit, genus erit, sed non econverso. Tertius autem modus est secundum ordinem, ut quae prior in dispositione versus scripta est littera. Quartus vero secundum diversitatem consideratur, ut qui in familiis praesunt, alii{s} priores appellantur. Quinto autem modo priora dicuntur quae ad ea quorum causae sunt, mutuam habent inferentiam, -- ut essentia, inquit, rei ad diversitatem propositionis: quia enim in re est quod propositio dicit vel non est, vera vel falsa est propositio --, et ad se mutuo consequi videntur, ut videlicet si ita est in re ut dicit propositio, vera est ipsa et econverso. In quo tamen attendendum est priori consequentiae ad necessitatis firmitatem supplendam esse constantiam, quod scilicet ipsa propositio fiat. Saepe enim contingit rem esse vel non esse et nullam fieri quae illud dicat propositionem; unde nec veram eam esse nec falsam. ƿ
Sunt autem qui constantiam non apponendam esse iudicant, ut simplicem seruent conversionem, vim quidem facientes in eo quod propositio illud dicere dicitur, veluti cum ita proponitur: si ita est in re ut dicit propositio, tunc vera est ipsa propositio
Dicunt enim in eo quod propositio dicit, existentiam propositionis contineri; aliter enim non diceret, nisi fieret. Sed si in eo quod propositio dicit, vim faciant, profecto non inferentiam causae attendunt. Non enim essentia rei ut a propositione designata, prior est veritate propositionis, immo simul cum ea, cum sine ea nullatenus possi[n]t consistere. Profecto nec Aristoteles de dictu propositionis mentionem facit, cum ait: "esse namque hominem convertitur ad veram de se orationem; nam si est homo, inquit, vera est oratio qua dicitur quia est homo."
Sed et secundae consequentiae, quae ait: 'si vera est oratio, ita est in re....' videtur constantia apponenda esse. Falsa namque videtur haec consequentia quod si {'Socrates} est homo' est vera, id est dicit illud quod in re est, inde Socrates sit homo. Si enim quia 'Socrates est homo' dicit illud quod in re est, Socrates est homo, et quia dicit Socratem esse hominem Socrates est homo; quod falsum est. Non enim, ut Aristoteles docuit, propter enuntiationem propositionis res erit vel non erit. Amplius: si quia 'Socrates est homo' dicit illud quod in re est Socrates est homo, et quia 'Socrates est homo' dicit brunellum esse asinum Socrates est homo; quod etiam nullo modo procedit. Potest autem simpliciter {inferri} ex eo quod 'Socrates est homo' dicit illud quod in re est, quod illud quod in re {est} dicitur ab ipsa. Sed non quod illud determinate quod ipsa dicit sit in re sine constantia infertur, hac scilicet: 'cum illud quod ipsa dicit existens in re, sit 'Socrates est homo', tunc 'Socrates est homo' in re est, quod est dicere: 'Socrates est homo'.
Sed fortasse dicitur nec adhuc valere cum apposita constantia consecutio, nisi imponamus quod totum illud quod dicit, sit 'Socrates est homo'. Neque de hac propositione multiplici: 'latrabile animal est canis', quae trium propositionum continet sensus, videtur verum quod si ipsa dicit illud quod in re est, et illud quod in re [est] existens dicit, sit 'latrabile animal est latrabile animal', quod inde latrabile animal sit latrabile animal; illud enim quod ipsa dicit, aliud posset esse quam 'latrabile {animal} est latrabile {animal}'. Ut ista vera videatur consequentia, ita dicendum est: si 'Socrates est homo, dicit illud quod est {in re} et illud quod ipsa ƿ dicit sit tantum 'Socrates est homo', tunc Socrates est homo
Videtur tamen posse probari proposita consequentia, haec scilicet: si 'Socrates est homo' dicit illud quod in re est, tunc illud quod in re est dicitur ab ipsa; quare et illud quod dicitur ab ipsa in re est; unde 'Socrates est homo' in re est, quippe id tantum ab ipsa dicitur. Si vero in re est 'Socrates est homo', ipse re vera homo est.
Sed haec quidem argumentatio similis est ei quae ostendere videtur quod si haec divisio: differentia alia divisibilis, alia constitutiva fit per opposita, 'divisibile' et 'constitutivum' sunt opposita; quod nequaquam procedit. Multae enim per opposita divisiones fiunt quae per ista non fiunt, cum scilicet opposita non sint, immo nullae quae per opposita tantum fiunt, per ista fiunt, cum haec scilicet non sint opposita. Sic igitur suprapositam argumentationem solvimus, cum dicimus: Socrates est homo' dicit illud quod est in re', particulariter et indeterminate, non singulariter et demonstrative, ponitur, ac si scilicet ita diceremus: 'dicit quiddam quod in re est'. Similiter et cum dicitur: 'illud quod in re est dicitur ab ipsa' particulariter sumendum est hoc modo: 'quiddam quod est in re dicitur ab ipsa'.
Cum autem et ita convertitur: 'illud quod dicitur ab ipsa est in re', particulariter, non singulariter, sumendum est; alioquin conversa non esset, cum in praedicato aliquid singulare non poneretur. Talis est ergo ac si diceremus: 'quiddam quod dicitur ab ipsa est in re'. Sed iam hinc [iam] non provenit quod 'Socrates est homo' sit in re, licet illud quod ipsa dicit et 'Socrates est homo' sit idem, quippe ex particulari singularis hoc modo non provenit, nec tunc etiam quando ad plura sese non habet factus particulariter quam singularis, veluti hic: si quidam Phoenix vivit, hic Phoenix vivit
Si quis autem verba calumnietur cum dicitur 'quiddam quod haec propositio dicit est in re', eoquod 'quiddam' male videatur apponi ei quod non est universale, nihil ad sententiam consequentiae quae de destructionibus non agit, sed per constructiones, nec ex vitio constructionis, nullum rei vitium infertur. Si quis autem hanc consequentiam: si quiddam quod haec propositio dicit 'Socrates est homo' est in re, tunc 'Socrates est homo' est in re ex proprietate paritatis velit confirmare, non est audiendus. Nullam enim recipimus consequentiam ex natura huius paritatis, quam in quibusdam videmus deficere.
Licet enim 'pater Socratis' et 'Sophroni{s}cus' paria dicamus, falsa tamen est omnino haec consequentia: ƿ si Sophroni{s}cus est, pater Socratis est ex qua scilicet ostenditur: si Sophroni{s}cus est, Socrates est
Ex eo namque quod pater Socratis est, Socratem esse comprobatur hoc modo: si pater Socratis est, quoddam ens est pater Socratis unde et Socrates est filius cuiusdam entis, et ita ipse est Erunt autem fortasse qui et eam consequentiam quam supra innuimus: si 'Socrates est homo' dicit 'brunellus est asinus', dicit illud quod in re est calumniari velint, cum non semper 'brunellus est asinus' in re sit nec in antecedenti consequens habeatur, ideoque ei quoque contradicent consequentiae quam superius fecimus: si quia 'Socrates est homo' dicit illud quod in re est Socrates est homo, et quia ipsa dicit 'brunellus est asinus' Socrates est homo
Unde et hoc in consequenti adiungimus: ...et quia ipsa dicit 'brunellus est asinus' quod in re est, Socrates est homo quae quidem consequentia non minus falsa est.
Haec autem ad relativorum discretionem hoc loco dicta sufficiant. Caetera vero quae de ipsis dicuntur, in praedicamento ipsorum diligenter tractavimus.
DE CONTRARIIS
Nunc autem secundam oppositorum speciem tractemus, quae in contrariis continetur; quae quidem ideo contraria excellentia oppositionis nominantur, eo videlicet quod maxime sibi sint adversa ac prima fronte opposita. Cum enim idem ad diversa contingat oppositum, omne ad id contrarium dicitur quod maxime est ei adversum, ut cum 'pauperi' et 'dives' et 'superabundans' opponatur, et 'auaro' 'largus' et 'prodigus', et 'pavido' 'fortis' et 'temerarius', illa tamen contraria ei{s} sunt {quae} quam longissime dissident, 'pauperi' quidem 'superabundans', 'auaro' 'prodigus', 'pavido' 'temerarium'; vincunturque omnes caeterae oppositiones adversitate contrariorum. Neque enim adeo adversantur sibi caeterae oppositiones. Relativa quidem in eodem et simul contingit esse,
DE MAIORI OPPOSITIONE CONTRARIORUM QUAM RELATIVORUM
contraria vero numquam, ut idem numquam simul est et album et ƿ nigrum vel bonum et malum vel calidum et frigidum; sed idem simul pater est et filius, et magister et discipulus, licet diversis respectibus. Sed fortasse in contrariis generibus id non potest servari, ut in virtute et vitio, motu et quiete, quae in eodem simul reperiuntur per quaedam sua inferiora; quae contraria non sunt, sed sibi consentientia. Idem enim et auarus est et castus, et qui quiescit in loco, secundum alterationem movetur; unde eadem res simul et virtutem {et} vitium et quietem et motum habet, quae contraria genera Aristoteles appellat. Sed constat ipsum quoque omnino respuere in eodem contraria, ut supra meminimus, ex ea videlicet probatione qua magnum et paruum, quae in eodem, diversis tamen respectibus, videbat, contraria non esse convincit.
Sunt autem quidam qui contraria genera in eodem esse non abhorrent, sed contrarias species in eodem esse impossibile confitentur. Dicunt enim quod cum omnia accidentia per individua in subiecta veniant, et ipsa contraria genera per individua sua subiectis contingunt. Quae quidem individua primo speciebus sunt supposita, quae eorum sunt tota substantia, ut virtus et vitium quae in hoc homine per hanc castitatem et hanc auaritiam recipiuntur, quae individua sunt castitatis et auaritiae, quae invicem species non sunt contrariae. Quodsi genera contraria per individua specierum non contrariarum in eodem contingant, non est inconveniens, quippe ipsa contraria non sunt eorum tota substantia sicut species. Verum species contrarias esse in eodem per aliqua sua individua illud prohibet quod nec ipsarum individua in eodem possunt esse, quorum sunt tota substantia ea quae sunt contraria, utpote species; ideoque inquiunt Aristotelem bene negasse magnum et paruum, quae contraria tenebantur, in eodem esse, quae species, non genera, esse constabat.
Sunt autem et qui species contrarias in eodem posse consistere non denegant. Nec eam quidem {sententiam} confitentur duxisse ad versarium ad inconveniens in rei veritate, sed ad tale quod pro inconvenienti habebat. Tam namque desipientem adversarium inducunt, qui, ex eo quod contraria in eodem esse dicerentur, crederet ea in eodem esse in vi contrariorum, id est secundum id quod se expellunt; quod est inconveniens. Sed quis tam desipientem adversarium inveniat aut quis philosophus ad verae confirmationem sententiae falsum ac sophisticum inconveniens adducat? Sic enim quodlibet etiam verum improbare ƿ posset. Quis etiam, si quidam in eodem contraria reciperet quaedam, crederet eum pro inconvenienti adduxisse quod contraria essent in eodem vel saltem non determinasse inconveniens pro qualitate contrariorum? Omnia itaque contraria in eodem esse negamus, sicut et Ipse in eodem docuit: "sed nihil est, inquit, quod videatur simul contraria recipere posse," postque contrariorum exempla adicit: "nihilque aliud simul contraria suscipiet."
Sed {si} nulla in eodem sint contraria, quomodo virtutem et vitium, quae contraria genera dicit, contraria dicemus, quae in eodem videmus? aut cum genus ipsa sit specierum omnium collectio, quasdamque ex istis speciebus contrarias, quasdam non contrarias videamus, quomodo ipsum genus contrarium dicere possumus? Sunt autem in virtute quaedam species contrariae, quaedam non, ut sunt illae quae sunt mediae contrariorum vitiorum, ut pavidi et temerarii forte, prodigi et auari largum, de quibus Horatium dixisse recorder: virtus est medium vitiorum {et} utrimque reductum
Nam largitas et fortitudo extremis contrariis quasi composita videntur, et ex utrisque aliquid mutuare, sed id quod ex hoc recipit cum eo quod ex illo assumit [ob]temperare. Largus enim dicitur qui rationabiliter et secundum temporis opportunitatem sua modo distribuit, modo conservat, et fortis vel audax cuius rationabiliter movetur animus ut modo se ad pugnam erigat modo extrahat secundum temporum discretionem. Unde et qui fortis est, temerario accedit ineo quod resistit, ac pavido in eo quod desistit, cum uterque alterum tantum sine discretione cognoscat, temerarius quidem semper in surgere, pavidus vero semper in recedere. Sic quoque et largus in eo quod sua distribuit, prodigo consentit, in eo vero quod propria conservat, auaro congruit. Sicque media vitiorum ex utrisque extremis Flaccus meminit esse reducta, quasi ex utraque parte aliqua[m] decerperent, quae ipse quoque virtutes appellat.
Cum ergo quaedam virtutis species contrariae sint ac quaedam contrariae non sint, quarum generalem virtutis collectionem contrariam dixit, aut fortasse ea quae media sunt vitiorum Aristoteles non virtuti sed sapientiae supposita putat, eo scilicet quod in rationabili consideratione, ut dictum est, consistant, aut ea quae media sunt, unum in natura non aestimat sed diversa, secundum id scilicet quod ex diversis ƿ est iunctum, ut medius color ex albedine et nigredine, vel tepor ex calore et frigore, inter quae sunt media. Hae namque minutiae albedinis illis minutiis nigredinis iunctae unum faciunt medium colorem, quasi diversa puncta lineam, ubique omnes minutiae simul fundantur, et medius color ex eis coniunctus; quippe nihil aliud est quam ipsae simul; atque hoc modo recte contrarium genus virtutem dixit, cuius omnes species contrarias credidit, ac si non videatur his qui Ethicam verius insistunt. Si quis itaque virtutem et vitium in eodem esse monstraverit, profecto contraria in eodem esse conuincet, sed numquam quae inter se contraria sint, in eodem reperiet; non sunt enim castitas et auaritia sibi contraria, sed aliis. Omnes quoque species motus et quietis contrarias esse arbitratus est, secundum quod etiam singulis in tractatu motus assignat contraria. Unde et haec quoque genera recte contraria vocavit.
Sed numquam ex hoc potest ostendi ea quae inter se contraria sunt, in eodem contingere; quippe non quilibet motus cuilibet quieti contrarie opponitur. Unum enim tantum, ut dictum est, contrarium unius est. Unum dico secundum communionem naturae, non secundum proprietatem substantiae. Haec enim albedo cuilibet nigredini aeque adversa est. Quae quidem adversitas, quae ex natura speciei contingit, proprie ad ipsas species refertur, secundum quod quidem unam tantum naturam unius esse contrarium {contingit} {...desunt quaedam...}
Quae quidem multos in hanc sententiam induxit ut contrarium nomen tantum universalium, non etiam singularium, confiterentur, albedinis quidem et nigredinis, non huius albedinis vel huius nigredinis. Sic quoque et relativum et privatio et habitus nomina tantum universalium dicunt. Relativa quidem, ut supra meminimus, tantum universalia dicebant ex relatione constructionis. Habitus quoque et privatio universalium tantum nomina dicunt, eoquod in individuis non possunt seuari. Si enim haec visio mea alicuius caecitatis esset habitus, simul et aliqua caecitas esset eius privatio. Sunt namque relationum nomina 'habitus' et 'privatio', sed quae, cum nulla sit simul in ea quae eam privet nullaque fortasse in toto tempore vitae mihi contingeret? Unde potius ipsa universalia visio et caecitas, quae permanentia sunt, videntur habitus et privatio dici. Sed si 'habitus' et 'privatio' tantum sunt universalium nomina, quomodo possumus per hanc visionem et caecitatem, quae circa eumdem catulum contingunt temporibus diverisis, ƿ ordinem privationis et habitus et naturam ostendere, quippe cum non sint privatio et habitus?
Amplius: {ut} species ab individuis in essentia non discrepent, oportet individuorum substantiam habere quod speciei naturam recipit. Sed neque de speciebus ipsis magis dicendum videtur quod sint privatio et habitus, quam de ind{ivid}vis, si earum statum inspiciamus totamque earum collectionem comprehendamus, quasi hinc omnes caecitates, illinc vero omnes visiones, in quibuscumque sint subiectis, constituamus. Neque enim vel omnes simul omnium privationem vel habitum dicimus, cum non contingant circa idem, sed circa diversa, nec aliqua alicuius, propter eamdem causam. Si igitur ad statum vel existentiam vel specierum vel individuorum respiciamus, ea privationem et habitum proprie non dicimus.
Sed haec nomina relativa {esse non} teneamus; oporteret enim simul esse quae {ab} eis nominare{n}tur. Unde Aristoteles relativa ea videtur innuere cum eorum relationem ostenderet, dicens quia caecitas privatio visionis, non caecitas visionis dicitur. Sed profecto vere non sunt relativa, sicut et negatio et affirmatio, quia nequaquam reciprocantur. Neque enim quemadmodum dicimus: 'privatio habitus privatio' vel 'negatio affirmationis negatio', ita quoque contingit dicere: 'habitus privationis habitus' vel 'afirmatio negationis affrmatio'. Sicut enim /378.20 affirmatio prior est naturaliter negatione, ita habitus privatione; nec dico tantum in substantia, sed etiam in proprietate habitus; ex quo enim ipsa est caecitas, habitus dici potest. Cuius videlicet habitus est haec proprietas ut a subiecto praeter ullam subiectae {rei} corruptionem recedere possit, sed numquam amplius natura eius ipsum regredi permittat. Privatio vero est quae adveniens subiecto quod naturaliter habitus susceptibile est, ipsum expellit nec ulterius reuerti patitur. Cum itaque aliquid privationem dicimus alicuius, non relationem assignamus, sed quid privaverit ostendimus. Privatio enim quasi privans dicitur, eo videlicet quod aliquid privaverit et expulerit a subiecto, id est habitum. Sic quoque et cum dicimus: 'uidens quod videtur videns' vel 'quod videtur a vidente videtur', non relationem assignamus; sed hic passionem inferre actionem, illic passionem inferri ab actione monstramus. Sicut autem nomen relativorum aut contrariorum in individuis quoque servamus, sic etiam vocabula 'privationis' et 'habitudis' in ipsis quoque custodimus.
Postquam autem ostendimus contraria maiorem tenere oppositionem ƿ quam relativa, idem quoque ipsa ad alia habere conuincamus, sive ad privationem et habitum sive ad affirmationem et negationem; ac prius ad privationem et habitum.
DE MAIORI OPPOSITIONE CONTRARIORUM QUAM PRIVATIONIS ET HABITUS
Cum quidem magis quam contraria videntur sibi adversari, in eo scilicet quod alterum sine licentia ulla regressionis expellat nec expulsum amplius reuerti permittat, contraria vero sibi mutuo succedunt, sive mediata sint sive immediata; etenim ex calido frigidum et ex frigido fit calidum et ex sano aegrum et ex aegro sanum. Sed haec est maximae oppositionis in contrariis comprobatio quod saepe adventus contrariorum et recessus substantiam ipsam nouat et perimit, ut eorum quae naturalia sunt, sicut calor igni{s}. Privatio vero et habitus numquam motum substantiae, sed alterationem faciunt. Eadem enim prorsus utrumque substantia recipit. Unde illud est quod Aristoteles ait: "privatio vero et habitus dicuntur quidem circa idem aliquid, ut visio et caecitas circa oculum." Constat itaque contraria magis sibi adversari quam privationem et habitum, quamvis alterum inregressibiliter expellat alterum, id est quaelibet privatio suum habitum. Non bene enim ad oppositionis augmentum prohibitio regressionis operari ridetur. Contingeret enim iam ipsam privationem magis oppositam esse habitui, quem sibi succedere non permittit, quam habitum ipsi; quod impossibile est. Tantum enim oppositionis hoc ad illud necesse est habere quantum illud ad istud habet.
DE MAIORI OPPOSITIONE CONTRARIORUM QUAM AFFIRMATIONIS ET NEGATIONIS
Affirmationem et negationem in oppositione contraria superant. Facilius enim de eodem veras esse simul affirmationem et negationem natura permitteret quam in eodem simul esse contraria. Possibilius enim videtur simul esse quod dicunt istae propositiones: 'Socrates est albus' et 'non est albus', quam quod istae proponunt: 'Socrates est albus' et 'Socrates est niger'. Quas complexa contraria Aristoteles dicit, eo videlicet quod remotio albi magis consentiat positioni ipsius quam positio nigri. Neque enim ex eo quod albedine careo tantum sum diversus ab eo quantum {ex eo quod sum} niger. Carere enim albedine posset medio colore coloratus, qui {non} tantum albedini quantum nigredo, quae eius est contrarium, adversatur. Sed de hoc quidem uberius in Libro Categoricorum ƿ egimus, cum contrariarum propositionum maximam oppositionem esse conuinceremus. Nunc autem causa nominis contrariorum ostensa eorum proprietates diligenter consideremus.
Horum autem Aristoteles alia mediata alia immediata esse docuit. Mediata vero ea determinavit quorum non est necessarium alterum inesse suo susceptibili, ut sunt album et nigrum, quae proprium susceptibile corpus habent. In quo cum medios colores esse videamus, determinatum est neutrum contrariorum ibi esse. Immediata vero ea definit quorum necessarium est alterum inesse suo susceptibili, ut sanum et aegrum circa animal. Nullum enim contingit esse quod horum alterum non habeat, etsi absque utroque possit subiecta animalis natura consistere; quippe prior est eis naturaliter utpote eorum sustentamentum. Mediata sive immediata quantum ad naturam proprii susceptibilis dicit, secundum id scilicet quod determinatum est eam aut, ubicumque est, esse cum altero eorum, aut alicubi sine altero utroque consistere.
Unde nihil est illud quod quidam opponunt, album et nigrum immediata esse circa cycnum vel coruum vel corpus non medio colore coloratum, quamvis tamen alterum inesse certum sit. Haec enim non sunt propria eorum susceptibilia, sed subiecta corporis natura. Unde quantum ad proprium susceptibile, ubicumque sint album et nigrum, mediata debent appellari. Similiter et immediata secundum proprii subiecti naturam pensamus, ut sanum et aegrum secundum subiectam animalis naturam; quae fortasse quantum ad corpus vel substantiam mediata videntur dici, cum in aliquo eorum neutrum contingat veluti in insensibilibus aut spiritibus; sed nullo modo propter hoc mediata sunt dicenda, sed, ut dictum est, propter proprium susceptibile.
Propria vero contrariorum susceptibilia modo multa videntur in natura, modo unum. Multa enim sunt, ut ea quae bonum et malum recipiunt. Neque enim solae substantiae bonae sive malae dicuntur, sed etiam qualitates ipsae, sive etiam passiones aut actiones et multa alia accidentia. Quae quoniam diversis subiacent praedicamentis, nulla communi natura possunt uniri. Sed fortasse diversae sunt bonitates diversorum praedicamentorum et 'bonum, secundum illa multipliciter accipitur; cuius multiplicitatem ipse nos Boethius docuit, cum bona alia esse monstravit secundum hoc quod retinent boni qualitatem, id est bonitatem ipsam, quae contraria est malitiae; alia secundum hoc quod ƿ faciunt {rem} bonam. Bonae quidem ex qualitate boni substantiae dicuntur; virtutes vero ex eo quod eas bonas faciunt. Non ita facere bonum et facere malum contraria videntur sicut malum et bonum.
Fortasse enim in eodem possunt simul contingere, sicut pati bonum et pati malum, vel amare bonum et amare malum. Videntur itaque omnia contraria unam communem naturam habere semper subiectam, sive generalem sive specialem. Et siquidem Aristoteles susceptibile secundum sustentationem suscepit, ex ipsis clarum est substantiis, quae solae accidentia omnia sustentant, veluti ipsam quoque claritatem cum albedine quae ea informatur. Unde et ipse ait Aristoteles: "palam vero est quia circa idem aut specie aut genere naturam habent fieri contrarietates, ut languor et sanitas in corpore animalis vel albedo et nigredo simpliciter in corpore, aut iustitia et iniustitia in homine." Hicque naturalia et propria contrariorum susceptibilia posuit, quae prime et primo loco ea suscipiunt. Nam etsi animal sanum et homo sanus et corpus album et homo albus dicatur, haec quidem propria est praedicatio, illa vero per accidens enuntiatio. Nam quod homo sanita{ti}s susceptibilis est vel albedinis, ex animalis vel corporis natura, quam participat, habet, non ex propria substantia. Sunt mediatorum contrariorum modo plura media, ut albi et nigri fuscum et pallidum et caeterae mediorum colorum species, aliquando unum, ut calidi et frigidi tepor. His vero quae in medio sunt, modo nomina posita sunt, modo ea vocabulorum penuria negatione extremorum proferri convenit, ut inter bonum et malum id dicitur esse quod neque bonum est neque malum, ut ipsa bonitas, quae neque bona dicitur, cum se ipsa non sit informata, neque mala, cum contrarium non recipiat. Sic et multa alia neque bona neque mala dicuntur. Insunt autem contraria quibusdam naturaliter, ut calor igni et albedo nivi, quae eis insunt substantialiter, quibusdam vero per accidens utpote suis fundamentis, ut eadem ferro vel cycno.
Adiecit quoque Aristoteles omnia contraria vel in eodem genere esse, vel in contrariis generibus, vel ipsa esse genera. Sunt enim albedo, inquit, et nigredo in colore, iustitia et iniustitia in virtute et vitio, quae sunt contraria genera; "bonum vero, inquit, et malum non sunt in genere, sed ipsa sunt genera aliquorum existentiat. Ex quo quidem quidam talem eum divisionem innuisse dicunt, quod contraria alia sunt genera, ƿ alia specialissima. Specialissima vero sic subdividuntur ut eorum alia sub eodem genere alia sub diversis contrariis ponuntur. Sed quid dicemus de eo quod ait bonum et malum non esse in eodem genere, sed genera esse contraria? Sunt enim utraque in qualitate, aut fortasse in aliquo aliorum praedicamentorum. Certum enim est non diversis praedicamentis contraria contineri. Unde et ipse dixit: "si ex contrariis unum fuerit quale, palam est quoniam et reliquum erit quale." Ipsa etiam Boethii expositio in qualitate ea collocat.
Sed nec genera videntur esse bonitas et malitia, sed species specialissimae, nisi forte pro virtute et nequitia accipiantur, quod etiam Boethius plane innuit, cum super hanc divisionem commentans iustitiam sub bono et malo contrariis generibus dicit contineri, quae Ipse sub virtute et nequitia collocaverat. Quod igitur prius Aristoteles 'uirtutis' et 'nequitiae' nomine designaverat, id deinde in bono a{c} malo intellexit. Sunt etiam eadem contraria et in contrariis generibus et in eodem, et fortasse etiam genera, ut iustitia et iniustitia in virtute et nequitia et in qualitate continentur. Possunt fortasse reperiri et quaedam contrariae species quae neque in eodem genere sint neque in contrariis generibus. Videntur enim quaedam actiones quibusdam passionibus contrariae, nec tamen earum genera sunt contraria, ut delectari ac contristari quae Ipse in Facere ponit contraria. Placari scilicet et irasci, ut etiam contristari, active accipiatur, vel etiam gaudere et contristari, quod est passio a contristat{ion}e illata. Sed id quidem omnino auctoritas, ut dictum est, abicit, ut in diversis praedicamentis contraria invicem contineantur. Unde passionem tantum passioni et actionem actioni oportet apponi contrarie. Ut autem oppositionem in membris suprapositae divisionis servare possis, ita accipe 'esse in genere eodem tantum', ut videlicet illud 'tantum' ad utrumque, et ad 'genus' et ad 'idem', referatur, ut et in genere tantum sint et in eodem tantum. Cum autem in genere tantum esse dicantur, ea esse genera excludimus et specialissima esse innuimus; cum autem in eodem tantum, opposita genera separamus. Cum autem dicimus: alia[m] in contrariis generibus sunt, 'tantum' etiam est apponendum ad removendum esse genera, ut et ista specialissima intelligantur; et sic quidem bonum est illud quod subiungitur: "alia non in eodem continentur," genere tantum videlicet, "sed etiam, inquit, sunt genera."
Non est autem praetermittendum sub quibus praedicamentis contraria ƿ cadant et quae sint contrarietate absoluta. Certum est autem ex auctoritate Aristotelis nihil substantiae vel quantitati vel relationi conrtrarium esse. Cum enim proprietatem substantiae vel quantitatis investigaret, nihil illis contrarietatis accidere dixit. Cum autem in tractatu Quantitatis magnum et paruum non esse contraria conuinceret, firmum ex relatione argumentum sumpsit; quia enim relativa erant ea, contraria esse negavit. Tria itaque praedicamenta omni contrarietate absoluta esse Aristoteles testatur. Tribus quoque ipse aliis inesse contraria docet, Qualitati quidem, Actioni et Passioni. De contrarietate autem {caeterorum omn}ium praedicamentorum nihil omnino in textu Pracdicamentorum, quem habemus, determinavit, horum scilicet: Quando, Ubi, Situs, Habere. Nec nos quidem quod auctoritas indeterminatum reliquit, determinare praesumemus, ne forte aliis eius operibus quae latina non novit eloquentia, contrarii reperiamur. Haec tamen praedicamenta quae ex Quantitate nascuntur, Quando, Ubi, contrarietate, sicut ipsa Quantitas, absoluta videntur.
Nota autem id quod diximus, contraria maxime esse adversa, eorum obesse sententiae qui eamdem in essentia materiam generis in omnibus proponunt speciebus ipsis, ut eadem prorsus sit in essentia materia hominis et asini, quae est animal, sed diversae quidem hic et ibi illius formae. Si enim omnium specierum est eadem in substantia materia, tunc albedinis et nigredinis et caeterorum contrariorum, quae omnia, ut dictum est, eiusdem generis species esse necesse est. Si autem albedo et nigredo in essentia materiae suae coniuncta{e} sint, quomodo ita sibi adversari poterunt, sicut ea quae nec materiam eamdem habent nec formis eisdem conficiuntur, ut sunt ea quaecumque in diversis consistunt praedicamentis, ut homo et albedo? Si quae enim sunt formae quae substantia{m} albedinis constituant, hominis non possunt substantiam facere, quia diversorum generum, et non subalternatim positorum, diversas esse tam species quam differentias Aristoteles docuit. Nostra quoque sententia tenet solas substantiae species differentiis confici caeterasque species per solam subsistere materiam, sicut in Libro Partium ostendimus. Si ergo eadem prorsus est materia, quae est in ipsis diversitas? Sed eadem quae est in consimilitudine substantiae, non indeterminatae essentiae. Neque enim {ea} qualitas quae est essentia ƿ albedinis, essentia est nigredinis -- esset enim albedo nigredo --, sed consimilis in natura generis superioris. Consimilitudo autem vel substantiae vel formae contrarietatem non impedit.
Dubitari potest ab his qui facile et difficile et possibile et impossibile tamquam contraria sibi opponunt, quare magis contraria invicem non dicant facile et impossibile, vel necesse et impossibile; haec enim magis adversantur sibi.
Haec quidem dicta sunt de oppositione contrarietatis. Cui quidem oppositionem privationis et habitus subiungi ordo ipse exigit.
DE PRIVATIONE ET HABITU
Haec autem circa idem subiectum contingere diversis temporibus Aristoteles docuit, "ut visio et caecitas, inquit, circa oculum." Et omne quod susceptibile est habitus, privationis quoque susceptivum est. Etenim quod videt caecum fieri potest, et qui comatus est caluus, et qui dentatus est {e}dentulus; similiterque in caeteris. Tunc autem tantum privationem contingere dicimus quando habitum in suo quoque tempore, quod scilicet ei natura determinavit, deesse videmus, veluti, si in nono die catulus visionem non recipiat, eum caecum esse non dubitamus. Non itaque omnis ille privationem habet qui non habet habitum, sed qui, inquit Aristoteles, quando contingit habere, non habet, id est tempore quo naturaliter fuerat susceptibilis habitus. "Edentulum enim, inquit, non omnem illum dicimus qui non habet dentes nec caecum qui non habet visum, sed qui, quando contingit habere, non habet," id est in tempore quo debuit habitus inesse. "Quaedam enim, inquit, generationes sunt quae neque dentes neque visum habent, sed non videntur edentatae neque caecae," ut sunt ostrea et quae sunt sine capite. Stellio quoque vel nepa neque visionem neque caecitatem suscipiunt, quippe oculo circa que{m} fiunt haec, non ivuantur. Cum autem de habitu transitus fiat in privationem, de privatione in habitum impossibile est fieri regressionem. Nec quidem dicimus simpliciter eos qui habent privationem, non posse habere habitum, sed non posse habere post privationem, quod est regredi a privatione in habitum. Quilibet enim homo, etiam ille qui caecus est, possibilis est videre. Bene enim tota eius natura pateretur ut et tempore suo visionem suscepisset et eam in vita ƿ sua custodisset, ut numquam in eo caecitas conti[n]gisset. Quod enim in uno particularium videmus contingere, id in omnibus eiusdem speciei individuis posse contingere credimus; 'potentiam' enim et 'impotentiam' secundum naturam accipimus, ut id tantum quisque possit suscipere quod eius natura permittit, idque non possit quod natura expellit. Cum autem omnia eiusdem speciei particularia eiusdem sint naturae -- unde etiam dicitur ipsa species tota individuorum substantia esse --, idem omnia recipere potentia sunt et impotentia. Unde et curtatum et qui ipsos pedes naturaliter habet aeque bipedes vel gressibiles secundum potentiam dicimus, magis quidem ad naturam quam ad statum subsistendi respicientes. Cum tamen curtatum possibile sit simpliciter duos pedes habere, impossibile ipsum habere eos postquam amiserit; sic et ipsum qui caecus est, possibile est videre, sed non possibile est videre postquam caecus est. Est igitur aliud enuntiare simpliciter possibile, aliud cum determinatione, cum hoc verum sit, illud falsum, sicut et hae[c] {propositiones} de Socrate sedente: 'possibile est Socratem stare', 'possibile est stare dum sedet'; prima enim vera est, secunda falsa; de quibus quidem enuntiationibus cum de categoricis egimus {pro}positionibus uberius tractavimus.
Si quis itaque regressionem de privatione in habitum posse fieri, veluti de caecitate in visionem, velit ostendere, quod ille qui privationem habet potest et habitum habere, ut qui habet caecitatem potest videre, non haec satis ad argumentum regressionis. Sic enim qui caecus est, videre posset, quod numquam caecitas in eo conti[n]gisset, et ita nulla fieret regressio, quae non potest esse nisi ad id quod prius habuit. Videtur autem cum dicimus: 'possibile est caecum videre', si 'possibile' ad totum propositionis sensum, non ad potentiam substantiae referamus, ex eo sequi posse fieri regressionem. Quomodo enim, inquiunt, posset esse quod caecus videret, nisi regressio fieret, de caecitate scilicet ad visionem? Sed dico quod nullo modo ex eo quod dicitur: 'caecus videt' potest innui vel referri regressio de caecitate ad visionem, sicut nec ex eo quod dicitur: 'caecus {uidit'}, innuit{ur} de caecitate a{d} visum. Constat itaque de habitu in privationem posse fieri mutationem, sed non de privatione in habitum regressionem. Hicque est eorum ordo ut naturaliter habitus praecedat privationem.
Non sunt autem idem, ut Aristoteles docuit, privari et privatio vel habere habitum et habitus. "Neque enim, inquit, caecum esse est caecitas nec habere visum est visus;" similiterque in ƿ caeteris. "Si enim, inquit, idem esset caecitas et caecum esse, utraque de eodem praedicarentur;" nunc vero minime, de eodem scilicet praedicantur, "sed caecus dicitur homo, caecitas vero nullo modo homo dicitur. Modus tamen oppositionis in istis idem est, nam sicut caecitas visui opposita est, sic[ut] caecum esse ad visum habere oppositum est." Huic quidem loco talem Boethius expositionem aptavit: "ubi, inquit, habitus tria oportet considerari, veluti visione in aliquo existente necesse est subiectam personam existere et susceptam ab ea visionem esse et quamdam insuper proprietatem ex coniunctione[m] visionis ad personam innasci quae per 'habere habitum' designatur." Sic quoque et in privatione tria consistunt, ut in caecitate ipsa quidem caecitas et subiecta ea persona et caecum esse, quod est privari, quod ex privatione et persona innascitur, quod videlicet caecum esse ipse Aristoteles a caecitate in eo monstrat diversum quod caecum esse de homine dicitur, caecitas vero de homine non praedicatur.
Sed, ut aiunt, proprie tantum de oculo dicitur, qui eius est proprium susceptibile. Similiter et 'habere habitum, proprie de homine ipso dicitur, habitus vero ipse proprie de parte ipsius, oculo scilicet, praedicatur. Patet itaque ex praedicationis diversitate diversam eorum esse essentiam. Quorum enim eadem est essentia, eamdem necesse est esse praedicationem, et quorum diversa praedicatio, et essentia. Ex coniunctione itaque caecitatis vel visionis ad oculum quamdam innasci proprietatem credunt in toto homine ipso qui oculum habet, quod {de} eo proprie dicuntur haec, scilicet habere visum et caecum esse, quae habere habitum et privari dicuntur. Visio enim et caecitas, quae oculo insunt ac de eo proprie dicuntur, habitus sunt et privatio. Unde aliam dicunt proprietatem 'habere habitum' quam 'habitus', aliam 'privari' quam 'privatio'. Modum tamen eumdem oppositionis cum habitu et privatione in eo servare dicuntur quod non solum sese expellunt, verum ordinem certum circa idem servant temporisque determinationem, sicut illa exspectant. Sicut cnim visio circa oculum caecitatem naturaliter praecedit nec ipsam umquam subsequi potest, sic habere visum caecum esse circa subiectam hominis personam.
Sed haec quidem sententia nec rationi nec verbis aristotelicis congruit. Neque enim est ratio quare haec quoque accidentia in privatione et habitu non recipiantur quorum naturam oppositionemque habent. Alioquin erit imperfecta supraposita oppositorum divisio. Haec quoque ƿ eorum praedicatio de persona propria non est; de quo enim proprie 'habere habitum' dici potest nisi de eo quod habitum habet, ut visum habere de oculo aut caecum esse nisi de eo quod habitu privatum est, ut ipse oculus. Quodsi privationis et habitus proprietates ac differentias ad privari et habere habitum in eo considerant quod haec secundum partes, illa vero secundum tota contingnunt, profecto nec visum oculo dabunt, sed parti eius, ut pupillae eius, quae sola videt. Suntque fortasse multa privationum et habituum quae non secundum partium susceptionem contingunt, ut uxoratum et viduum {esse}, quae in privatione et habitu Boethius annumerat; quae tamen in eo quo{que} privationis et habitus proprietatem videntur exercere quod nullum in eis natura tempus determinaverit, quo, ut Aristoteli placuit, alterum illorum necesse sit inesse subiecto aut quod fiat eorum vicissim in alterum permutatio. Nam et qui viduus erat, uxorem tantum ducit et uxoratus tantum dicitur. Sed fortasse quaecumque post primam accipiuntur, non uxores proprie, sed consortes vocari debent.
Illud autem quod Aristoteles in privatione et habitu ad differentiam mediatorum contrariorum ostendit, quod in quodam tempore alterum privationis et habitus necesse {est} inesse suo susceptibili, ad maiorem respexit partem; quod cum quibusdam privationum et habituum conveniat ac nullis mediatis contrariis aptari possit, bene in differentiam ducitur, cum id natura eorum expellat quod horum proprietas potitur ac saepissime tenet. Cum autem uxoratum et viduum {esse} non secundum partes contingant, sed toti accidant homini, non est omnium privationum et habituum secundum partes contingere. Nec per hoc possunt privari et habere habitum quae proprietates esse creduntur, a privatione et habitu sepa{ra}ri.
Amplius: cum inter 'privari' et 'privationem' per eorum praedicationem Aristoteles differentiam daret dicens privari quidem de homine, sed non privationem praedicari, "sed caecus, inquit, dicitur homo, caecitas vero nullo modo dicitur." Unde nihil aliud colligere {est} nisi quia in adiacentia, non in essentia, caecitas de homine dicitur. Hoc enim vocabulum adiacentiae, illud essentiae, et utrumque caecitatem diversis modis sigInificat, sed alterum quidem caecitatem tantum significat, alterum vero ipsum quoque fundamentum nominat, quod est caecum, ideoque de ipso enuntiari potest, ut dicatur homo caecus, non caecitas, caecitatem quidem habere, non esse. Sicut autem praedicationem ƿ caecitatis in essentia homini abstulit, sic etiam posset et illius proprietatis quae privari esse creditur, et cuiuslibet accidentis.
Nihil itaque aliud rationabiliter ex verbis Aristotelis concipi potest nisi differentia vocabulorum, substantivorum scilicet et sumptorum, quae videlicet cum et in significatione et soni similitudine conveniunt, ut 'privatum' et 'privatio', 'caecus' et 'caecitas', secundum praedicationem tamen modumque significandi discrepant. Hoc itaque quod dixit privari vel habere habitum, nihil aliud nisi nominatas personas intellexit, quae scilicet privatae sunt vel quae habent habitum, ut sunt ipsae substantiae; ut videlicet magis vocum proprietates quam rerum diversitates intendat distinguere. Si enim omnia eius opera studiose inspiciamus, magis eum in vocibus immorari quam in rebus inveniemus liberiusque verba eius de vocibus quam de rebus exponere{n}tur, quippe qui logicae deseruiebat. Si{c} enim, cum differentiam affirmationis et negationis ad alia ostenderet, secundum dividentia veri ac falsi vocabula aliorum accepit, cum ea incomplexa vocavit, nam complexum et incomplexum ipse in designatione tantum vocum cognovit accipere, iuxta illud Praedicamentorum "eorum quae dicuntur alia quidem secundum complexionem dicuntur," ut orationes, "alia sine complexione," ut simplices voces, de quibus quidem ipse intendebat. Quod autem privari et habere habitum eumdem modum oppositionis dixit habere cum privatione et habitu, ipsas videlicet personas quae eas suscipiunt, secundum susceptionem earum, non secundum naturam substantiae dictum puta, et ordinem quem in ipsis personis secundum accidentia consideramus , ut ea[m]dem scilicet persona[m] secundum habitus susceptionem praecedat se ipsam naturaliter secundum privationem.
Solet autem de morte et vita quaeri utrum in privatione{m} et habitum an potius in contraria recipiantur. Videntur enim ex ordine suo privatio et habitus. Sed hoc quidem subiecti natura recte impedire videtur. Neque enim fiunt circa idem subiectum, sed circa hoc quod substantialiter est mutatum, cum modo sit sub animato, modo sub inanimato transeat. Sicut autem animatum et inanimatum contraria dicimus, sic etiam mortem et vitam qualitates quasdam, non actiones. Nam mors et vita actiones, unde verba ipsa 'mori' et 'uivere' dicuntur sumpta, contraria non sunt, sed in eodem simul; nam quicumque moritur, vivit; sed potius qualitates quaedam, quae etiam mors et vita nominantur, quae in eodem simul nullo modo possunt existere. Unde ƿ recte dicitur nullum vivum mortuum esse ac nullum mortuum vivum; et hic quidem 'mortuum' nomen est qualitatis, non participium praeteritae actionis; de hoc enim fortasse dici potest: 'quoddam mortuum est vivum', quia videlicet quiddam quod moriens fuit, est vivum, ut ille qui iam dudum mori coepit ac nondum mortuus in extremo vitae positus anhelat. Ipse enim secundum id quod iamdiu moriens fuit, mors actio in eo secundum quoddam suum inferius praeterita est, ac secundum aliud adhuc in ipso est; haec enim accidentia quae actiones sunt vel passiones, sibi consimiles habent partes et suae naturae, ut singulae partes mortis mors dicuntur. In corpore quoque Phoenicis quod resuscitatum est, videtur posse dici quoddam mortuum vivum; quia moriens semel exstitit, omni tempore mortuum amplius diceretur; sicut et quod semel amatur, omni tempore sequenti amatum dici potest ex praeterita passione, et quod semel amabitur, omni tempore quod ullam eius amationem praecedet, amandum. Unde non ita in praedicatione opposita sunt participia contrariarum actionum vel passionum quae praeteriti sunt temporis vel futuri, sicut ea quae sunt praesentis. Non enim sicut dicimus: 'nullum calefaciens est frigi dum faciens', ita possumus enuntiare: 'nullum calefacturum est frigidum facturum'; aut sicut dicimus: 'nullum quod calefacit frigidum fit', ita contingit dicere: 'nullum calefactum est frigidum factum' aut 'nullum calefaciendum est frigidum faciendum', eo videlicet quod praeteritorum et futurorum multae sint partes. Praesentia vero indivisibilia sunt. Unde in praeterito aut futuro secundum diversas eorum partes contraria in eodem poterunt esse; sed non in praesenti, quippe partibus caret. Verum est enim quod idem ferrum et calidum fiet et frigidum fiet alio quo et alio tempore, et rursus idem et calefactum est et frigidum factum. Sed numquam idem et calefit et frigidum fit, et calefaciens est et frigidum faciens.
Haec autem de oppositione privationis et habitus dicta sunt. Nunc oppositionem affinnationis et negationis tractare superest.

DE AFFIRMATIONE ET NEGATIONE

Latin	English
DE AFFIRMATIONE ET NEGATIONE
Horum autem proprium est semper alterum verum esse et alterum falsum, sive quidem ipsae res sint sive non sint. Neque enim hic aliam negationem nisi propriam et dividentem accipimus, quae scilicet simpliciter sensum affirmationis perimit, de qua in Periermeniis dictum est. Aut enim qui dicit verus est, aut qui negat. Sive enim Socrates sit sive ƿ non sit, semper alterum eorum quae istae propositiones dicunt: 'Socrates est homo', 'non est Socrates homo', necesse est esse et alterum non esse. Cum enim Socrates existit, vera est affirmatio et falsa negatio; cum autem non est, econverso est. Sic{ut} autem Aristoteles privari a privatione et habere habitum ab habitu separavit, ita ea quae sub affirmatione et negatione iacent, ab affirmatione et negatione divisit, eumdem tamen et illis modum oppositionis habere dixit.
Quidam autem per 'iacere sub affrmatione et negatione' finitum et infinitum vocabulum accipiunt, ut 'sedet', 'non-sedet', quidam vero intellectus ab affirmatione et negatione generatos; sed nos potius ea quae ab affirmatione et negatione dicuntur accipimus, essentias scilicet rerum de quibus per affirmationem et negationem agitur, de quibus scilicet in consequentiis affirmationum et negationum agitur. Quae quidem cum affirmatione et negatione in eo modum eumdem oppositionis habent quod, sicut affirmationum et negationum utrumque neque simul verum esse neque simul falsum esse potest, sed semper alterum verum et alterum falsum, ita ea quae ab ipsis dicuntur, neque simul esse neque simul non esse possunt, sed alterum semper est et alterum non est. Quod ad affirmationem et negationem in eo differentiam habent quod illae orationes sunt, haec autem orationum significata; unde bene sub affirmatione et negatione iacere dicuntur tamquam earum significationes.
Nunc autem quattuor suprapositis oppositionibus pertractatis ad earum differentias veniamus, quas et ipse Aristoteles diligenter distinxit.
{DE} DIFFERENTIA RELATIVORUM ET CAETERAS OPPOSITIONES
Relativa igitur et simul sunt natura et ad se invicem reciprocantur, quibus quidem caeterae oppositiones carent. Neque enim contraria simul sunt natura, ut sanitas et aegritudo, cum omnino alterum sine altero possit esse. Unde et ipse Aristoteles ait: "sanis namque omnibus sanitas quidem erit, languor vero non erit," ac si aperte diceret quod in omni animali posset sanitas contingere; unde et languorem non esse contingeret. Sic quoque et privatio deesse potest omnino, cum habitus fuerit, et negationem perimere necesse est, cum affirmatio vera manserit. Reciprocari etiam secundum se ista non possunt. Neque enim dicitur album nigri album, vel nigrum albi nigrum vel caecum videntis caecum vel ƿ econverso, vel 'Socrates sedet' 'non Socrates sedet Socrates {se}det', vel econverso.
CONTRARIORUM AD PRIVATIONEM ET HABITUM
Differunt quoque contraria et privatio et habitus in se invicem et ab affirmatione et negatione; ac prius quas inter se habent differentias aperiemus. Differunt autem privatio et habitus tam ab mediatis quam immediatis contrariis. Ab immediatis quidem in eo segregantur quod alterum immediatorum semper est manente suo susceptibili, ut in animali sanitas vel languor. Non autem semper inesse necesse est vel privationem {vel} habitum. Ante enim determinatum tempus neque caecitas neque visio inest oculo. A mediatis quoque contrariis, sive naturalibus sive non naturalibus, separantur privatio et habitus; a naturalibus quidem in eo quod nullo tempore necesse est alterum inesse suo susceptibili, cum videlicet medium contingere possit; privationis vero et habitus alterum necesse est inesse, postquam res ad determinatum tempus venerit, in his videlicet quibus natura tempus determinavit. Amplius: in huiusmodi contrariis, quae videlicet naturalia non sunt, possibile est in alterum fieri mutationem manente susceptibili, ut ex sano aegrum et ex aegro sanum et ex albo nigrum et econverso. Unde in privatione et habitu impossibile est mutationem fieri in alterutrum. Cum enim ab habitu in privatione{m} mutatio fiat, a privatione in habitum fieri non potest; "neque enim, inquit, caecus factus rursus vidit, nec cum esset caluus, rursus comatus factus est, nec cum esset edentulus, dentes ei orti sunt." A naturalibus autem in eo clara est differentia quod manente susceptibili id quod naturale est necesse est ei inesse; cumque determinate alterum semper insit, certum est alterum semper abesse. Ex natura enim nivis et ignis certi sumus et hunc semper calere et illam semper albere, ut scilicet horum contraria nequeant suscipere; "neque enim, inquit, possibile est ignem frigidum esse neque nivem nigram." Privationis vero et habitus non semper, ut dictum est, alterum inest nec quod accidit determinate contingit et quod contingit recedere potest; quaecumque non secundum naturam, sed per accidens insunt, et non esse possibile est, ut visionem ipsam quae veniente caecitate {recedit}. Posset etiam ipse homo, si simplicem eius substantiae naturam respiciamus, integer et perfectus omni tempore vitae suae subsistere absque utroque, tam visione quam caecitate. Quicquid enim natura non impedit, possibile est ƿ fieri, et quicquid ipsa non exigit, possibile non esse. Ipsa neutrum exigit, cum sine utroque aliquando consistat, ante quidem, non post, determinatum tempus.
Videtur tamen et post temporis determinationem neque visionem neque caecitatem in ipso homine esse, veluti in dormiente. Si enim, inquiunt, visio esset in eo, videre eum oporteret; si vero caecitas inesset, numquam amplius ipsum videre contingeret. Dicimus autem visionem in dormiente quoque esse, non illam quae actio est, sed quae est qualitas, quae habitus dicitur, quae etiam de ipso dormiente praedicatur, ut videlicet dicamus ipsum dormientem videntem esse, non quidem secundum id quod agat, sed quod qualitate quadam oculi eius informati sint, quae aeque et cum actione et sine ea potest esse.
Atque haec quidem ad differentiam contrariorum et privationis et habitus dicta sufficiant.
Nunc autem affirmationis et negationis distantiam ad alia monstrare {superest}. Horum autem, ut diximus, proprium est semper alterum esse verum et alterum falsum, sive scilicet res sit, sive non sit. Nullum autem supradictorum verum est vel falsum, neque scilicet relativa, neque contraria, neque privatio et habitus. Quod quidem ex eo Aristoteles confirmavit quod nulla eorum quae illa significant, vera sunt vel falsa in significatione, sed omnino sunt incomplexa vocabula, ut 'sanum', 'aegrum', etc.; incomplexorum autem, ut ipse ait, nulla veritas vel falsitas consistit.
Sed fortasse contrariis complexis vel privationi et habitui complexis non potest supradicta proprietas auferri. Complexa autem contraria eas dicimus propositiones quae de eodem contraria enuntiant hoc modo: 'Socrates est sanus', 'Socrates est aeger'; similiter et in complexione privationem et habitum accipiunt: 'Socrates est videns', 'Socrates est caecus'. In his autem supraposita proprietas affirmationis et negationis videtur contingere eoquod alterum falsum et alterum verum contingat, sed non semper; in quo quidem a proprietate affirmationis et negationis recedunt. Cum enim Socrates non fuerit, omnia de eo falsa, et eum scilicet sanum esse et eum aegrum esse et caecum esse et videntem esse. Manente etiam susceptibili contrariorum vel privationis et habitus saepe neutrum in eo contingit, contrariorum quidem cum medi[t]ata fuerint, privationis vero et habitus ante temporis determinationem.ƿ
DE LOCO AB OPPOSITIS
Nunc autem quattuor oppositionibus pertractatis earumque differentiis iuxta Aristotelem annotatis, oppositorum inferentias consideremus, quas quidem ab extrinsecis venire superius diximus. Est autem oppositorum communis inferentiae modus quem oppositionis natura exigit huiusmodi ut altero posito alterum tollitur.
Si enim in quibusdam oppositorum contingat altero posito alterum poni et perempto perimi, ut in relativis, aut altero remoto alterum poni, ut in affirmatione et negatione vel immediatis, id non ex natura oppositionis exigitur, sed ex proprietate relationis vel immediationis. Attende autem ea hoc modo accipienda in inferentia quomodo sunt opposita ac secundum id sese expe11ere. Alioquin nec probabilitatem tenerent inferentiae.
DE INCOMPLEXIS OPPOSITIS
Omnia itaque opposita eo modo quo opposita sunt sese expellunt, sive sint simplicia opposita sive complexa. Quae quidem res in essentia tantum fuerint opposita, in essentia sese expella{n}t hoc modo: si est albedo, non est duritia si est homo, non est equus Quodsi sunt in adiacentia, et in adiacentia sese auferunt hoc modo: si est album, non est nigrum si est caecum, non est videns
Haec est autem regula oppositionis secundum essentiam: si aliquid oppositorum praedicatur de aliquo, oppositum ipsius removetur ab eodem ut etiam de praedicatione essentiae agatur, hoc modo: si aliquid est aliquod oppositorum, non est alterum Haec vero est oppositionis in adiacentia: si aliquod oppositorum in adiacentia adiacet alicui, oppositum ipsius non adiacet eidem quae etiam secundum essentiam potest intelligi; quae enim suscipiunt opposita in adiacentia, opposita sunt in essentia, ut alba res et nigra. Unde si aliquid est ea res quae est alba, ipsa non est ea quae est nigra, ut etiam praedicatio essentiae fundamento oppositorum attendatur. Haecque expulsio oppositorum secundum praedicata contingit, non secundum ƿ subiecta. Neque enim opposita sunt secundum subiectionem, sed secundum praedicationem. Cum enim eidem supponantur, de eodem non praedicantur.
Si autem in respectu fuerint opposita, secundum respectum expulsio fiat, ut in relationibus hoc modo: si est pater illius, non est filius eiusdem vel si est magister illius in isto, non est discipulus illius in eodem
Quo enim respectu alterum relativorum inerit, {alterum} non conveniet sed quomodo in relatione simile ad simile vel aequale ad aequale hoc tenebitur. Sunt autem quae oppositae {sunt in} essentia, secundum existentiam quoque oppositae, ut nox et dies, quae simul existere non possunt. Unde et talem de eis recipimus consequentiam secundum eorum subsistentiam: si dies est, n{o}x non est', cuius haec est regula: existente aliquo oppositorum in existentia alterum deficit
DE COMPLEXIS
Custoditur etiam huiusmodi inferentia non solum in rebus, verum etiam in his quae a totis propositionibus dicuntur quae simul sese non patiuntur, ut sunt ista: 'solus Socrates est filius Sophroni{s}ci', 'Plato est filius Sophronisci'; si itaque solus Socrates est filius Sophronisci, non est Plato filius eiusdem (posito uno oppositorum tollitur alterum). Haec quoque quidem inferentia custodiri potest ubicumque in terminis potest servari. Sicut enim 'equus' et 'homo' opposita sunt, sic[ut] 'Socrates est homo' et 'Socrates est equus'.
Sed si quidem, cum dicitur: si Socrates est homo, non est equus vis inferentiae in terminis tantum attendatur, negatio tantum praedicato est apponenda ad ipsum removendum; si vero inter totas propositiones, toti propositioni praeponenda est ad ipsam destruendam.
Cum autem in affirmatione et negatione inferentiam oppositionis facimus, eumdem locum falsum tenet quem negatio praeposita, veluti cum dicimus: si verum est Socratem sedere, falsum est Socratem non sedere ac si ita dicamus: si ita est in re quod Socrates sedet, non est ita in re ut dicit negatio ƿ -- Maxima propositio: si vera est affirmatio, falsa est negatio vel si vera est negatio, falsa est affirmatio -- ita quidem ut magis regulae sensum ad significatam propositionem quam ad ipsas referamus.
LOCUS AB OPPOSITIS SECUNDUM AFFIRMATIONEM ET NEGATIONEM
Nunc autem dispositis consequentiis oppositarum regulisque assignatis utrum verae sint inquiramus. Sed quia ex eis inconvenientia contingunt, eas non recipimus. Sequitur autem ex ista: si Socrates est homo, non est lapis ista: si est utrumque, id est homo et lapis, non est utrumque
Ex his quoque duabus consequentiis: si est homo, {non} est lapis si est lapis, non est homo ista infertur: si est homo et lapis, non est homo et lapis
Amplius: cum verae sint istae: si omnis homo est lapis, omnis homo est lapis si omnis homo est lapis, nullus homo {est homo} infertur: si omnis homo est lapis, quidam lapis non est homo unde et: si omnis homo est omnis lapis, quidam lapis non est homo vel ita: si quia omnis homo est lapis nullus homo est homo, et quare illud est quidam lapis non est homo Si enim nullus homo est homo, quidam lapis non est homo, quod per contrapositionem ostenditur.
{Amplius: si quia omnis homo {est} lapis, nullus homo est homo, et quia omnis homo est lapis et omnis lapis est homo, nullus homo est homo; cum potius sequatur 'omnis homo est homo
Amplius: huic falsae consequentiae, quae per medium probatur: si omne animal est animal, quoddam animal non est homo ex oppositis resistitur.}
Hae quoque consequentiae verae non sunt:ƿ si Socrates est brunellus, Socrates non est Socrates vel si omnis homo est lapis, nullus homo est homo cum tamen earum per contrapositionem pares recipiantur; probari quippe potest quod si Socrates est brunellus, ipse est Socrates; et ista etiam: 'omnis homo est lapis' vera esse nullo modo potest, nisi etiam vera sit ista: 'quidam homo {est homo}', quippe ubi lapis homini omnino cohaeret, ipsum non expelleret.
Amplius: si quia omnis homo est lapis nullus homo est lapis, et quia omnis homo est lapis nullus homo est homo; quod omnino falsum est; immo magis consequitur quod omnis homo sit homo per primum modum primae figurae.
Amplius: si quia est homo non est lapis, et quia est omne corpus non est lapis; unde et si est omne corpus, non est omne corpus. His quoque inconvenientibus et illud congruit quod ex ista consequentia sequitur: si est Romae, non est Parisius hoc scilicet: si est ubique, non est ubique
Sed fortasse aliquid dicent adversus illas consequentias quae secundum quantitatem totius fiunt hoc modo: si est omne corpus, est homo vel si est in omni loco, est Romae illi qui nostram tenent sententiam. Quas quidem non esse veras inde patet ubi nos maximas propositiones loci a genere tractavimus. Sed primum quidem inconveniens absolvi non potest.
Videtur quoque et in his consequentiis quae inter opposita proponuntur: si omne ens est paternitas, nullum ens est filiatio' si omne ens est domus, nullum ens est paries', inconvenientia trahi hoc modo: si quia omne ens est paternitas nu11um ens est filiatio, et quia omne ens est paternitas nulla filiatio est
Unde et illud contingit: si omne ens est pater, nulla paternitas est hinc quoque istud:ƿ si omne ens est paternitas, nullum ens est paternitas Ex hac quoque consequentia: si omne ens est domus, nullum ens est paries consimili argumentatione extrahitur: si omne ens est domus, nullum ens est domus
Quibus quidem {in}convenientibus se non possunt hi absoluere qui et consequentias parium et relativorum suscipiunt, nisi forte aliquid de dissimilitudine medii termini garriant, quae, ut supra monstravimus, nulla est, cum eaedem prorsus propositiones mediae ponantur.
Maximam tamen probabilitatem huiusmodi consequentiae tenent quae inter opposita proponuntur eoquod sese opposita pati non possunt. Quas etiam ex veritate consecutionis superius expedita falsas esse apparet, nisi et ipsae cum constantiis innuentur.
AB IMMEDIATIS
Nunc autem immediatorum consequentias exsequamur, quae contrarie cum suprapositis in eo se habent quod in illis negatio ad affirmationem antecedit, hoc modo: si non est sanum, est aegrum Sicut autem opposita et complexa {et incomplexa} monstramus, idem etiam in immediatis ostendamus.
DE INCOMPLEXIS
Ac prius de incomplexis agamus. Non solum autem immediatio huiusmodi in contrariis speciebus a finito et infinito contingit. Sicut immediata sunt circa animal sanum et aegrum vel rationale et irrationale, sic etiam rationale animal et irrationale animal, et circa substantiam corpus et spiritus. Omnis enim substantia quae non est corpus, est spiritus et quae non est spiritus, est corpus; unde et nullum hoc habent medium in substantia. Omne etiam finitum cum suo infinito immediatum est ut 'homo' 'non homo', 'album' 'non album', 'Socrates' 'non Socrates', et haec quidem per omne esse immediata sunt, illa vero supraposita circa quoddam, ut sanum et aegrum vel rationale et irrationale sub animali, vel corpus et spiritus sub substantia tantum. Sunt enim multa quae neque sana sunt neque aegra neque rationalia neque irrationalia, omnia scilicet quae non sunt animalia, et quaecumque substantiae non sunt, neque corpora sunt neque spiritus: genus enim remotum omnes simul perimit species. At
ƿ vero quaecumque non sunt homo, sunt non-homo et econverso, et quaecumque non sunt alba, sunt non-alba et econverso, et quaecumque non sunt Socrates sunt non-Socrates.
Contingit autem idem plura immediata habere ad diversa, ut 'rationale' et privatorium habet et negativum, 'irrationale' scilicet et 'non-rationale'; alterum quidem sub animali tantum, quod est 'irrationale', alterum vero, quod infinitum est, per omne esse, quodest 'non-rationa1e'.
Unde manifestum est aliam esse significationem privatorii quam infiniti vocabuli. Quod enim privatorium est, non solum privat contrarium, verum etiam quamdam ponit formam, ut 'irrationale' non solum rationalitatem expellit, sed etiam irrationalitatem, quae est ei contraria, ponit. Infinitum autem vocabulum solummodo ex remotione finiti omnibus quae in finito non clauduntur, imponitur, ut 'non-rationale' omnibus quae [non] rationalia non sunt, ex communi causa, hac quod rationalia non sunt; secundum quam quidem communem impositionis causam etiam univoca quodammodo dici possunt et una terminari definitione, ut {ir}rationale: quod non est rationale. Unde manifestum est omnia infinita privatoriis esse ampliora: omnia enim irrationalia non-rationalia sunt, sed non convertitur.
Videtur quoque idem diversa habere immediata per omne esse, ut animal et quaelibet genera vel proprium infinitum et cuiuslibet suae speciei infinitum, ut 'animal' et 'non animal' et 'non-homo': sicut enim omne quod non est animal, est {non} animal et econverso, sic omne quod non est animal est non-homo et econverso. Quae etiam proponuntur consequentiae immediationis inter illa, et inter ista. Sicut enim dicitur: si non est animal, non est animal et si non est animal, est {non-}animal ita etiam proponitur: si non est {animal}, non est homo si non est non-homo, est animal
Dicunt tamen quidam non esse veras huiusmodi consequentias inter 'animal' et 'non-homo', nisi 'non-homo' extra 'animal' tantum accipiatur, quasi scilicet infinitum 'animalis', eo videlicet quod ex huiusmodi consequentia quae inter affirmationem et negationem proponitur, quattuor fieri syllogismos Boethius docuit, duos quidem lege ƿ complexionis, per positionem scilicet antecedentis {et} destructionem consequentis, duos vero alios ex natura oppositionis terminorum, per destructionem scilicet antecedentis et positionem consequentis. Ipse insuper Boethius in eodem Libro Hypotheticorum dixit huiusmodi consequentiam quae inter affirmationem et negationem proponitur, inter contraria tantum proponi, id est inter opposita.
Unde etiam oppositionem volunt habere inter 'non-homo' et 'animal', cum huiusmodi consequentia inter ea proponitur: si non est non-homo, est animal
Unde {non} infinitum 'hominis' accipiunt 'non-homo' in praemissa consequentia, sed in sensu infiniti 'animalis', nec aliter consequentiam recipiunt. Sed qui de infinito 'animalis' eam recipiunt, de infinito 'hominis' ea{m} negare non possunt. Infinita enim minorum maiora sunt infinitis maiorum. Quanto enim pauciora sunt ea quae removentur, tanto plura esse contingit ea a quibus removentur, et quanto abundat numerus eorum quae sub affirmatione cadunt, tanto decrescit numerus eorum quae sub negatione veniunt. Cum itaque 'non-homo' infinitum 'hominis' universalius sit infinito 'animalis', remotum removet illud. Unde et quicquid ad remotionem 'non-animalis' ponitur, idem ad negationem 'non-hominis' sequitur. Amplius: cum ad negationem 'non-hominis' infiniti sui 'hominem' poni concedant, et 'animal' poni ad eamdem necesse est: quod enim antecedens infert, et consequens; species autem ad genus necessario antecedit.
Patet itaque de infinito etiam speciei, sicut de infinito generis, recipiendam esse consequentiam ad nomen generis; ac sic opposita non sunt infinitum speciei et generis nomen, in quibus simul omnes caeterae species eiusdem generis continentur, ut equus, asinus et caeterae quae et non-homo sunt et animal. Sed profecto ea non immediata voco, sed non-mediata dico. Immediata enim auctoritas tantum opposita vocavit, non-mediata autem sunt quaecumque medium non habent, ut etiam circa corpus non medio colore coloratum 'album' et 'nigrum' non-mediata dicuntur, non immediata. Sicut enim supra dictum est, immediatio contrariorum secundum proprium susceptibile dispensatur. Omnia itaque immediata circa idem non-mediata dicuntur; sed non convertitur, ut ex praemissis apparet. Sicut autem oppositionem rerum modo secundum praedicationem vel adiacentiae vel essentiae consideramus, modo vero secundum existentiam, sic etiam immediationem. ƿ Secundum adiacentiam quidem sanitas et aegritudo circa animal immediata sunt, corpus vero et spiritus circa substantiam; secundum praedicationem essentiae vel 'homo' et 'non-homo' circa omnia. Nox vero et dies circa tempus immediata sunt non secundum praedicationem aliquam, sed secundum existentiam, hoc modo scilicet quod quolibet tempore existente vel nox vel dies existere dicitur.
DE COMPLEXIS
Sunt autem complexa immediata, ut sunt affirmatio et negatio dividentes et quaecumque propositiones oppositae verum falsumque dividunt. Sicut autem in incomplexis alia per omne esse alia circa quoddam contingebat immediata esse, ita et hic videtur. Sunt enim per omne esse affirmatio et negatio immediatae, secundum id scilicet quod de omni re, sive sit sive non sit, semper altera vera est et altera falsa. Circa praedicationem vero 'animalis' propositiones de 'sano' et 'aegro' immediatae sunt, ut circa istam 'Socrates est animal' istae duae: 'Socrates est sanus', 'Socrates est aeger'.
Nunc autem omnium immediatorum natura pertractata ad eorum consequentias veniamus inferentiae, quarum secundum vim immediationis haec communis est regula ut: altero ablato alterum ponatur hoc modo: si Socrates non est sanus, est aeger si non est spiritus, est corpus si nox non existit, dies est si non est equus, est non-equus si non est vera "Socrates est homo", vera {est} "Socrates non est homo" vel: si non est vera "Socrates est sanus," vera est "Socrates est aeger"
Est autem communis sententia nulla necessitate fulciri huiusmodi consequentias quae inter negationem et affirmationem proponuntur, sed semper earum veritatem {con}stantiarum adiunctione egere, quae de his fiat circa quae sunt immediata, veluti si talis proponatur consequentia de Socrate: si non est sanus, est aeger falsa est, nisi constantia suppleatur, haec scilicet: 'cum sit animal'. Si enim quia Socrates non est sanus est aeger, et quia non est est aeger; unde etiam sequitur quod si non est, est. Patet quoque simili argumentatione et illud extrahi:ƿ si nulla res est, aliqua res est
Ideoque omnes ad consecutionem veritatis iudicant apponendam esse constantiam de 'animali', circa quod sunt immediata: si non est sanum est aegrum, cum sit animal DE CONSTANTIA
Sed hic quidem positionem constantiae inspiciamus ac cui in consequentia adiungatur inquiramus. Dicunt tamen quidam quod nec de consequentia sit nec inter partes consequentiae recipienda, sed cum hoc totum: si non est sanum est aegrum, cum sit animal unum verum dicunt, necesse est propositionem esse; unde aut categorica aut hypothetica. At vero categoricam non esse patet; unde hypotheticam esse constat. Si autem illud totum hypothetica est propositio, et ipsa quoque constantia pars est hypotheticae propositionis; unde et consequentiae partem oportet esse.
Cum autem pars sit consequentiae, restat quaerere utrum sit antecedens aut consequens aut aliqua pars eorum. Sed sunt qui de antecedenti neque de consequenti eam esse volunt, sed quidem utrique necessarium, cuius adiumento ex antecedenti consequens proveniat, ex negatione scilicet quae ait: 'Socrates non est sanus', affirmatio quae proponit: 'Socrates est aeger'. Sed ad istam quidem consecutionem nihil ivuare potest, quae scilicet fit inter negationem et affirmationem. Impossibile est enim sequi ex negatione affirmationem; quare impossibile ex earum consecutione ostensum est sequi. Id vero quod impossibile est, nullo adiumento fieri potest et quicquid nititur ut fiat, in cassum agit.
Quis itaque dicat constantiam eam veram consecutionem reddere, quae vera esse non possit, eam scilicet quae simpliciter inter negationem et affirmationem, cui tantum ipsa apponitur? Quodsi tantum tota vera est consequentia, in qua etiam constantia concluditur per adiunctionem ipsius, et ipsa quoque constantia in partes consequentiae, ut dictum est, venit. Quarum nullam vel ratio vel auctoritas novit nisi conditionem et quae in antecedenti et consequenti per eam coniunctis continentur.
Utrum ergo constantiam antecedens vel consequens vel eorum partem annuamus, diligenter inquirendum est. Quod facilius fiet, si illius particulae 'cum' quae apponitur, significationes inquiramus. Est autem illud modo temporale modo causale modo conditionale. Temporale quidem ponitur, cum dicitur: 'cum caelum rotundum est, ignis ƿ calidus est'; causale vero hoc loco: 'suspende eum, cum sit fur', id est 'quia est fur'; conditionale vero cum pro 'si' coniunctione accipitur, veluti in hac consequentia: cum est homo, est animal quam eiusdem potestatis esse cum ista: si est homo, est animal Boethius in Topicis suis docuit.
Dicunt autem quidam quod conditionale sit in superiori consequentia categoricamque illam: 'Socrates est animal' cum illa consequentia coniungat: si non est sanus, est aeger ac si ita dicatur: si Socrates est animal sequitur si non est sanus est aeger Sed tunc quidem plane falsa est tota consequentia, quippe verum est antecedens et falsum consequens.
Dicetur fortasse quod in consequenti consequentia ipsa ponatur constantia antecedente sola negatione hoc modo: si non est sanum sequitur cum est animal est aegrum' id est si est animal, est aegrum quae etiam falsa est eadem causa qua superiori; fortasse Socrates sanus non est, non quantum 'animal' positum ponit 'aegrum', cum sit universalius.
Si vero consequentiam antecedere facias et sequi negationem categoricam hoc modo: si quia est animal non est sanum, est aegrum', falsa etiam erit haec consecutio; consecutio enim praedicationem non exigit. Quocumque itaque conditionale verteris, falsa est consecutio.
Si vero ipsum causale sumpseris, nusquam potes ipsum competenter locare, ut veritatem consequentiae conserves. Si enim dixeris: si non est sanum quia est animal est aegrum falsa erit consequentia. Talis {enim} est sensus categoricae causalis: 'est sanum quia est animal', id est: ita quod animal est, inde sanum. Unde sequitur 'quia est' et in primum inconveniens reuertitur: 'si non est, est'. Si vero antecedenti causa apponatur, hoc modo: si quare est animal non est sanum, est aegrum' falsa etiam erit consecutio.
Sequitur enim ex ea: ƿ si quia est animal [non]nulla qualitate formatur, est aegrum quod omnino falsum est, cum antecedens consequens ipsum auferat. Quod enim nulla qualitate formaretur, aegritudinem non haberet. Si vero causam toti hypotheticae apponas hoc modo: si non est sanum est aegrum, cum est animal id est: quia est animal, vera est de eo illa consequentia, falsum est omnino; neque enim vel hoc quod {est} animal vel aliquid aliud, causa est veritatis consequentiae {ne}que ille effectus, cum nullo modo esse queat. Unde nec causale illud 'cum' potest accipi.
Sed nec fortasse temporale. Si enim temporale sit, oportet ut alicui illud cui apponitur, temporaliter coniungat sive antecedenti sive consequenti seu toti consequentiae. Toti quidem hypotheticae hoc modo: cum est animal sequitur si non est sanum est aegrum consequenti vero sic: si non est sanum cum est animal est aegrum antecedenti vero ita: si cum est animal non est sanum est aegrum
Sed si quidem toti consequentiae copulaveris, falsum proferes. Falsum est enim ut quo tempore categorica vera est, hypothetica sit vera, quae nullo tempore vera esse potest; vera tamen est categorica. Si vero consequenti adiungatur non minus falsa consecutio apparet: si enim quando est animal, est aegrum, oportet simul utrumque esse; unde et in primum inconveniens rursus incidimus. Si vero antecedenti adiunxeris hoc modo: si cum est animal non est sanum est aegrum id est si in eodem tempore et est animal et non est sanum, tunc est aegrum fortassis vera est consecutio, sed iam ab immediatis locus esse non poterit. Non enim vis inferentiae in 'sano' tantum, sed in 'animali' consistit, ac si ita diceremus: si est animal quod non est sanum, tunc est aegrum
Unde potius locus a descriptione esse videtur quam ab immediatis. Nam 'animal quod non est sanum' 'aegri' descriptio potest esse; et bene quidem postquam apposita est constantia, ab immediatis esse negatur. Sed tantum assignari potest ab immediatis, cum simpliciter consequentia profertur, quantum quidem ad probabilitatem consecutionis, non quantum ad veritatem attinet.
ƿ Patet itaque ipsam constantiam de antecedenti esse ac duas simul antecedere propositiones. Sed nec adhuc fortasse una satis est constantia ad veritatem consequentiae, quia et adhuc forsitan in inconveniens incidemus. Si enim quia est animal et non est sanum, est aegrum, et quia {est} animal et nullo animalis accidenti formatum, est sanum, vel ita: et quia est animal vel neque sanum neque est aegrum.
Illi quoque qui locum ab oppositis non calumniantur, tale inconveniens vitare non possunt: si est animal et lapis, est sanum vel qui locum a parte divisibili vel a subiecto tenent, istud: si est sanum et lapis, est aegrum
Videtur itaque mihi et alia apponi constantia quae est huiusmodi: {'cum} omne animal quod non est sanum est aegrum atque ita dicatur: si Socrates non est sanus cum sit animal et omne animal quod non est sanum sit aegrum, tunc est aeger Sicut autem consequentiis apponuntur, sic regulis earum oportet addere, ut istas regulae superioris consequentiae:
si aliquod immediatum removetur ab aliquo et illud sub eo maneat circa quod sunt immediata, acsi scilicet diceremus sub eo cuius omnia quae non sunt unum immediatorum, sunt alterum, ipsum alterum de eodem praedicatur, ut si 'sanum' removetur a 'Socrate' et ipse sub 'animali' sit, cuius omnia quae non sunt sana, sunt aegra, ipse profecto aeger est. Quam quidem regulam non esse maximam propositionem patet ex assumptionum natura superius digesta. Postquam enim in antecedenti habitudinis est assignatio, maxima non potest esse propositio.
{DE LOCIS A CONSTANTIIS}
Cum autem constantia antecedenti adiungenda sit unumque cum alio antecedens faciat, manifestum est:
quicquid ad consequens consequitur, et ad ipsam constantiam cum propositione cui adiungitur, aut quicquid ipsam propositionem cui adiungitur inferet, inferet quoque earum consequens.
Hoc autem ideo dicimus quod sunt quidam qui eam consequentiam quae constantiam tenet, {ad} extremorum coniunctionem idoneam esse negent nec posse ex ea argumentari dicunt, ubi constantia fuerit apposita. Habent enim per admixtionem eiusdem {ad} extremorum coniu{n}ctionem plura inconvenientia, veluti cum dicitur:ƿ si non est corpus, non est sanum si non est sanum cum sit animal, est aegrum quare si non est corpus, est aegrum quod omnino falsum apparet. Et bene quidem hoc loco cohaerentiae extremorum resistunt, cum non sit idem medius terminus. Cum enim in prima consequentia una tantum sequatur propositio, in secunda duae antecedunt; unde nec media est consequentia. At vero si utraeque sequerentur in prima, sicut et antecedunt in secunda, non posset extremorum cohaerentia fallere.
Unde non natura constantiae coniunctionem extremorum impedit, sed medii termini absentia. Si enim ita diceretur: si non est corpus cum est animal, non est sanum si non est sanum cum est animal, est aegrum necessario inferretur: si non est corpus, est aegrum Atqui primae consequentiae falsitas omnibus est manifesta.
Unde autem constantia dicta sit ea propositio cui praeponitur 'cum', et unde {non} alia, solet quaeri. Ac fortasse videtur alia inde non debere dici constantia quod secundum terminorum habitudinem in inferentia ipsius ad ultimam locus assignari valeat, et ita principaliter in ea vim inferentiae consistere atque ideo non constantiam debere vocari, sed quasi antecedens cui constantia apponatur. Sed quid dixerimus constantiam cum ita proponemus: si est animal cum non sit sanum, est aegrum si est rationale cum sit mortale, est homo
In prima enim consequentia illa propositio cui 'cum' praeponitur, inferentiam principaliter tenere videtur ex habitudine terminorum; in secunda vero nulla est antecedentium quae secundum dispositionem consequentiae ex habitudine terminorum inferentiam tenere videtur. Constantiam itaque non aliunde vocari aestimo {quam} quia cum alia in antecedenti consistit, cui per temporale adverbium coniungitur.
Est autem annotandum omnes consequentias quas simplices superius denegabamus, constantiarum adiumento veritatem recipere. Quae quidem vel secundum formam syllogismi aggregentur vel tale quid exigant quod in formam syllogismi possit adiungi, veluti cum ex propositis veram volumus facere consequentiam vel ex aliis quae simplices consequentias non reddunt veras, appositione constantiarum eas veras efficiemus hoc modo: ƿ si Socrates est homo et nullus homo est lapis, Socrates non est lapis vel ita: si Socrates est homo et homo et lapis sint opposita, Socrates non est lapis
Et prima quidem consequentia formam habet syllogismi. In alia vero propositio de habitudine terminorum infertur, quae eam exigit quae formam syllogismi faciebat, haec scilicet: 'homo et lapis sunt opposita' istam: 'nullus homo est lapis'.
Est etiam illud praenoscendum nihil de constantiis quae necesse sunt, ad consecutionem esse praetermittendum, cum mediae disponuntur consequentiae, ut extremorum fiat coniunctio; quae quidem coniungi non possunt nisi firmissimo necessitatis vinculo astringantur et sint necessariae omnes quae in ea ponantur consequentiae. Cum autem non ad extremorum coniunctionem vel ad alicuius probatione{m} tota inducitur consequentia, sed in ipsa aliquid comprobatur, ipsum videlicet consequens ex antecedenti, non videtur multum necessaria appositio constantiae, eoquod certa sit nec ad fidem desit.
Et si apponatur, nihil propter fidem consequentis est amplius demonstrandum de assumptione quam {si} ipsa deesset, quippe ipsa certa est, veluti si demonstrare velimus quod Socrates sit aeger talemque proponamus consequentiam: si non est sanus, est aeger volentes ex remotione 'sani' 'aegrum' comprobare, licet consequentiae veritatem constantiis egere sciamus, tamen eas superflue requireremus quas omnes veras esse cognoscimus.
Atque haec de locis extrinsecis dicta sufficiant. Nunc vero ad medios veniamus.
DE LOCIS MEDIIS
Quorum alii in relativis, alii in toto seu partibus, alii in excedentibus et excessis continentur -- qui simplices sunt -- alii permixti sunt ex suprapositis inhaerentibus et extrinsecis.
DE LOCO A RELATIVIS
Fit autem locus a relativis extrinsecus cum ita proponitur: si pater est, filius est Proponi potest de relationibus ipsis in essentia hoc modo: si paternitas est, filiatio est vel si non est haec, nec illa si pater non est, filius non est Similiter et hae quidem omnes per simplex esse fiunt, in quarum videlicet partibus esse simpliciter praedicatur vel removetur. Hae vero aliae inter eadem circa tertium proponuntur: si iste est pater illius, ille est filius istius
Quae quidem omnes in eo necessariae videntur quod impossibile est esse antecedens absque consequenti. Nos autem id sufficere ad necessitatem consecutionis non concedimus, nisi etiam in antecedenti consequens, ut supra docuimus, intelligatur. Alioquin et consequentiae oppositorum necessariae viderentur. Nos autem nullam necessitatem consequentiae inter diversas rerum essentias admittimu, quod etiam superius ex inductione inconvenientium confirmavimus.
Sunt autem praemissarum consequentiarum propositiones maximae: si quid uno relativorum formatum exstiterit, et aliquid altero formatum necesse est esse si unum relativorum fuerit, et alterum si aliquod relativorum inerit alicui respectu alterius, alterum relativorum inerit alteri respectu eiusdem; quae tamen regula in his terminis cassa videtur: si omnis pater est pater alicuius, aliquis est filius omnis patris
Hic enim omnis pater paternitatem suscipere dicitur respectu alicuius filii, cum tamen nullus filius respectu omnis patris habeat filiationem, sed unusquisque respectu sui tantum. Si quis autem de prima propositione dubitaverit, sic ostendatur: vere omnis pater est pater alicuius, quare et iste et ille et similiter alii. Amplius: aut omnis est pater alicuius filii, aut quidam non est pater alicuius filii; aut si quidam non sit pater alicuius filii, non est pater filii: omnis enim filius alicuius est. Si quis autem [dicat] relativorum reciprocationem fallere dicat quia signa universalitatis vel particularitatis apponuntur, fallitur. Si quis enim dicat: 'omnis filius est filius omnis patris', potest convertere sic: 'omnis pater est pater omnis filii', sicut et hic 'omnis homo est similis omni[s] asino': 'omnis asinus est similis omni homini'. Sic quoque et particulariter potest converti: 'quidam pater est pater alicuius filii'; 'quidam filius est filius cuiusdam patris'. Sed tunc fortasse cassari dicetur reciprocatio cum simul et universale et ƿ particulare signum apponetur, ut {in} priori exemplo. At iam universalis non fuerit data de relativis regula, quae consequentiae ex vero et falso coniunctae deseruiat. Falsa est enim propositio quae ait: 'aliquis est, filius omnis patris', quia vera est eius contradictoria: 'nullus est, filius omnis patris', quia neque iste neque ille ac sic de singulis.
Fortasse autem et particularem quae ait: 'aliquis est filius omnis patris' voluerint ab enumeratione partium patris, huius scilicet patris et illius et singulorum, hoc modo demonstrare: vere aliquis est filius omnis patris, quia aliquis est filius huius patris et aliquis est filius huius et similiter de singulis: quare aliquis est filius omnis patris. Sicut enim pater, cum in subiecto univer{saliter} ponebatur, per annumerationem suarum partium proba{ba}tur, quare non etiam cum in determinatione univer{saliter} ponitur? Quis etiam ad probationem huius propositionis: 'brunellus est similis omni homini' idoneas istas non dicat: 'brunellus est similis Socrati et Platoni et caeteris'? Neque enim impositionem suam mutant, cum in determinatione signa ponuntur. Sed profecto non est idonea probatio ad ostensionem unius particularis plures de eisdem terminis particulares {annumerare}. Neque enim ex his duabus: 'quoddam animal est rationale', 'quoddam animal est irrationale' haec ostendi potest: 'quoddam animal est rationale et irrationale' vel ex negativis negativa. Non enim semel dictum 'quoddam' in diversis accipi potest, sicut pluries prolatum. Est enim et quoddam rationale et quoddam irrationale, sed non idem.
Unde nullo modo verum est 'quoddam est utrumque'. At vero si 'quoddam' semel dictum unum tantum accipit{ur}, quomodo potest dici quod omnis homo est quidam? Neque enim bene videtur monstrare ex istis: 'Socrates est quidam', 'Plato est quidam' -- in quibus 'quidam' in diversis accipitur --, sicut nec ex istis: 'quidam Socrates est', 'quidam est Plato' et sic de singulis, ita: 'quidam est omnis homo'. Sicut enim cum dicitur: 'quidam est Socrates', 'quidam est Plato', per 'quidam' diversa ponuntur, sic etiam cum dicitur: 'Socrates est quidam', 'Plato est quidam', in quibus {'qui}dam, in diversis accipitur, per 'quidam' diversa praedicantur; alioquin falsae essent propositiones. Sicut enim de eodem diversae non praedicantur essentiae, ita nec idem de diversis. Neque enim eadem res est diversae substantiae neque diversae substantiae eadem essentia. Si enim vel idem de diversis vel diversa de eodem dicerentur, ipsa quoque de se invicem praedicarentur. At vero si diceretur: 'quidam homo est Socrates et Plato et caeteri', ut scilicet 'quidam' {semel} acciperetur, esset probatio idonea ut quidam esset omnis homo; vel si ita proferretur: 'Socrates et ƿ Plato et sic caeteri sunt quidam homo', recte omnis homo quidam homo esse videretur: tunc enim 'quidam' semel posito eadem res acciperetur.
Si ergo in 'quidam' semel dicto unum tantum omnium, ut diximus, accipitur, quomodo vera erit 'omnis homo est quidam', quae omni homini quemdam inhaerere dicit? Si enim omni homini quidam inhaeret, et cuidam omnem hominem necesse est inhaerere; unde etiam vera esset 'quidam homo est omnis'. Sicut enim in remotione conversio tenetur, sic etiam in praedicatione. Nam sicut illud a quo alterum removetur, ab ipso necesse est removeri, ita et de quo alterum praedicatur, de ipso necesse est praedicari. Nec rerum conversio in aliquo fallere potest, sed vocum quandoque constructio idonea non fit ad conversionem, veluti in particulari negativa et universali affirmativa, quae simpliciter converti denegantur, non quidem quantum ad rerum essentiam, sed quantum ad eamdem vocum transpositionem.
Cum enim dicimus: 'omnis homo est animal' et in omnibus hominibus aliqua de animalibus ponimus indeterminate, convertere etiam sic possumus: 'et illa omnia animalia sunt homines', sed non ita: 'omne animal est homo', quippe non omne animal attribuebamus. Cum etiam dicimus: 'quoddam animal non est homo', possumus et secundum rerum essentiam hoc modo convertere: 'et nullus homo est illud animal'. Quod autem conversionem nullam natura rerum impediat, sed vocabulorum diversa secundum signa acceptio, ex singularibus, quarum una est acceptio, patet. Si quis enim dicat: 'omnis homo est Socrates', 'Plato est Socrates', potest etiam convertere si{c}: 'Socrates est omnis homo', 'Socrates est [vel] Plato', {vel} 'nullus homo est Socrates, [vel], 'Plato non est Socrates' sic: 'Socrates non est homo', 'Socrates non est Plato'. Sic quoque et in particularibus: 'quidam homo est Socrates', 'Socrates est quidam homo', 'quidam homo non est Socrates', 'Socrates non est quidam homo'.
Non itaque rerum essentia simplicem impedit conversionem, sed eadem transpositarum vocum acceptio, secundum quod dictum est universalem affirmationem vel particularem negationem eius contradictoriam non habere conversionem huiusmodi, eo videlicet quod, {sicut} dicimus: 'omnis homo est animal' vel 'quoddam animal non est homo', ita non contingat convertere: 'omne animal est homo' vel 'quidam homo non est animal'. Hinc quoque scilicet ex eadem vocis demonstratione dictum est vel idem de diversis praedicari, cum dicitur: 'homo est animal', 'asinus est animal', vel diversa de eodem, cum dicitur: 'quoddam animal est homo', 'quoddam animal est asinus', secundum id scilicet quod 'animal' vel 'quoddam animal' idem hic et ibi dicant, non tamen idem in re diversis ƿ inhaeret vel diversa eidem in re insint.
Est itaque identitas tantum, non secundum rerum essentiam, sed secundum vocum denotationem. Si ergo rerum conversio nusquam fallit, habet haec quoque conversionem: 'omnis homo est quidam', sicut et illa: 'omnis homo est Socrates', ut scilicet dicamus illum quemdam esse omnem hominem; quod falsum est. Si enim, cum 'quidam' proferimus, unum quem{cum}que de omnibus accipimus, cui 'omnem hominem' supponimus, falsum intellectum tenemus. At vero rursus 'homo' tantumdem dicere videtur, quantum 'quidam homo' tam ex conversione quam ex aequipollentia particularis et indefinitae. Inde enim 'omnis homo est animal' vel 'Socrates est animal' talem simplicem conversionem habere videntur: 'quoddam animal est homo' vel 'quoddam animal est Socrates', quod scilicet tantumdem 'animal' quantum 'quoddam animal' sonabat.
Hinc quoque 'animal est homo' et 'quoddam animal est homo' aequales videntur appellari. Accedit etiam huic significationi impositio singularis numeri, quae fit circa singulos. Unde si vera recipitur 'omnis homo est homo', non videtur reprobanda 'omnis homo est quidam homo', quae etiam ostendi potest ex falsa sua contradictoria 'quidam homo non est quidam homo'. 'Omne' quoque singillatim omnes, non simul, colligit quorum unusquisque quidam est. Recte igitur in dubietatem ducitur veritas huius propositionis: 'omnis homo est quidam', quae et vera ex quibusdam et falsa ex quibusdam videtur. Similiter et veritas huius: 'omnis pater est pater cuiusdam filii' dubitari potest, cuius conversio secundum relationem nullo modo vera videtur, haec scilicet: 'quidam filius est filius omnis patris'.
Quae quidem dubitatio ita fortasse solvi poterit cum dicitur: 'omnis homo est quidam', si multiplex in sensu multarum propositionum accipiatur et 'quidam' multipliciter acceptum ad singulos hominum referatur, sicut in propositionibus individuorum ex quibus ostenditur, vera est; si autem 'quidam' in demonstratione unius tantum ponatur, falsa est. Similiter pensanda est veritas vel falsitas huius: 'omnis pater est pater cuiusdam filii', cum videlicet 'cuiusdam' modo ad unum tantum, modo ad diversa reducitur; cum vero ad diversa reducitur et multiplex est propositio, multiplex est etiam reciprocatio et vera sicut prior assignatio. Cum enim dicitur: 'omnis pater est pater cuiusdam', et sic de aliis potest reciprocari ut et quidam sit filius huius et quidam huius etc., illi scilicet quorum patres erant. Quod fortasse in hac propositione intelligi potest: 'omnis patris est quidam filius'. Fortasse enim transpositio promptior est ad veritatis intelligentiam, secundum id scilicet quod in 'omni' posito singuli colligantur, ad quos quidem in diversis reducitur. ƿ Cum autem in 'quidam' unus tantum accipitur, falsa est assignatio et falsa reciprocatio.
De loco autem ab integro vel eius partibus post locum a genere et specie {egimus}, cum omnis 'totius' inferentiam tractaremus.
A contin{g}entibus
Nunc igitur de loco a contingentibus disputemus, quorum duae sunt regulae: quicquid enim praedicatur de uno contingentium universaliter, et de altero particulariter vel quicquid removetur, similiter hoc modo: si omnis homo est animal, quoddam album est animal si nullus homo est animal, quoddam album non est animal
Contingentia autem haec dicimus 'album' et 'hominem', eoquod in parte se contingant; quorum consequentiae maximam tenent probabilitatem.

DE MEDIIS MIXTIS

Latin	English
DE MEDIIS MIXTIS
Sunt quoque et illi medii loci qui ex inhaerentibus et extrinsecis sunt permixti, ut sunt illi qui a gene re et oppsitis simul fiunt vel a specie et oppositis vel a pari et oppositis et quicumque alii ex his sunt permixti. Haec autem est permixtionis traditio: si diversarum consequentiarum antecedens et consequens per medium coniungantur in unam consequentiam, potest in coniuncta locus assignari permixtus ex illis, ex quibus singulis in prioribus consequentiis assignabatur. Veluti si ex his duabus consequentiis si omnis homo est animal, Socrates est animal si Socrates est animal, Socrates non est lapis in quibus loci assignantur, in prima quidem a genere, in secunda vero ab oppositis, talis coniungatur consequentia: si omnis homo est animal, Socrates non est lapis locus simul a genere et opposito dandus est, secundum hoc scilicet quod homo Socratis genus est, id est superius, et animal lapidis oppositum.
Si quis etiam ex istis duabus: si nullus homo est sanus, Socrates non est sanus si Socrates non est sanus, Socrates est aeger istam coniungat: si nullus homo est sanus, Socrates est aeger illo{s} simul locos in ista assignabit quos in illis divisim proferebat, a genere scilicet et immediato.
Regulae autem huiusmodi erunt: in priori quidem haec: si aliquod oppositorum praedicatur de genere alicuius universa{liter}, alterum oppositorum removetur a qualibet specie illius generis.
Unde animal oppositum est lapidis et homo genus Socratis; quare si 'animal' praedicatur de 'homine' universaliter, 'lapis' removetur a 'Socrate'. In secunda vero consequentia haec poterit maxima propositio dari: si aliquod immediatorum removetur a genere alicuius universaliter, alterum immediatorum convenit cuilibet specierum eiusdem generis
Videtur autem supraposita de permixtis locis doctrina in hac fallere consequentia: si Socrates est homo, est sensibilis quae ex his duabus nascitur: si est homo, est animal si est animal, est sensibilis in quibus loci a specie et a pari assignantur, qui non dantur in ea quae nascitur, immo a specie tantum, id est homine, qui est species sensibilis. Sed etiam a specie {et} a pari simul dari potest iuxta hanc regulam: si species alicuius generis praedicatur de aliquo, par illius generis praedicatur de eodem
Contingit autem veras vel falsas esse consequentias permixtorum locorum secundum veritatem vel falsitatem praepositarum consequentiarum ex quibus nascuntur.
Non autem omnes permixtos locos dicimus medios nisi eos, ut dictum est, qui extrinsecitatem aliquam habent et cohaerentiam, etiam si medius adhibeatur locus vel cum extrinseco vel cum inhaerenti, ut ille qui a contingentibus ducitur hoc modo: si nullus homo est lapis, quoddam album non est margarita si omnis homo est animal, quoddam album non est lapis
Hic igitur locus medius ex medio quo mixtus est, qui, quoniam et extrinsecitatem et cohaerentiam continet, cum quocumque adiungatur, sive cum inhaerenti sivi cum extrinseco, locum medium permixtum reddit. ƿ Unde inhaerentes vel extrinseci sive medii dicantur.
Nunc autem locorum quos in usum dialectici trifariam partiti fuimus, expedita divisione, alios inhaerentes alios medios alios extrinsecos appellantes, undi hi inhaerentes, illi extrinseci, alii medii dicantur exponamus. Inhaerentes autem dicti sunt quod ad ea ad quorum inferentiam inducantur secundum vim cohaerentiae quam ad ea habent, afferantur antecedentia, ut species ad genus suum vel unum par ad reliquum etc. Extrinseci vero dicuntur in quorum inferentia non cohaerentia, sed magis remotio esse attenditur. Medii vero quod aeque et cohaerentia et extrinsecitas in eorum inferentia consideretur; nam et relativorum ad se et partium ad totum et contingentium inter se quaedam est cohaerentia et disiunctio.
Ex oppositione enim quam habent relativa, extrinsecitatem recipiunt; ex commutatione vero relationis {qua} ad se invicem referuntur ac sine se esse non possunt, quamdam habent invicem affinitatem adhaerentiae, secundum quam et Themistius et Tullius eorum locos inter inhaerentes posuerunt. Totum etiam parti et adhaerens est et ab ipsa seiunctum; adhaeret quidem secundum id quod in quantitate et constitutione sui eam tenet, secundum quod et ipsi locos eorum inter inhaerentes collocaverunt; disiuncta vero sunt secundum praedicationem; neque enim totum de parte neque pars de toto praedicantur. Contingentia quoque et conveniunt et dissident circa diversa, ut homo et album circa albos homines iungmtur et a se recedunt in aliis quibus alterum tantum convenit, ut in lilio, cui album solum convenit, et in nigro homine, cui tantum homo inest. Hos vero medios qui mixti sunt ex inhaerentia et extrinsecitate quam in partibus habent, medios recte dici apparet.
Haec de locis dicta sunt quorum inferentias vel in necessitate firmatas vel maxima probabilitate suffultas dialecticorum disputatio in usum deduxit. Sunt autem alii quibus dialectici raro ac numquam fere utuntur, quos tamen {etiam} Boethius Graeci Themistii atque Romani Tullii divisiones de locis plene exsecutus non praetermisit. Hos quoque {tractabimus} ne quid doctrinae subtrahere videamur, eaque etiam tractare pigrum non sit quae de divisionibus eorumdem auctorum restare atque nostro deesse tractatui videntur; ac prius, sicut ipse Boethius, divisionem Themistii ponamus.
LIBER SECUNDUS DE DIVISIONIBUS THEMISTII ET TULLII
DIVISIO THEMISTII
Hic igitur locos differentias, sicut et nos, in tres species partitus, alios inhaerentes alios extrinsecos alios medios appellavit. Inhaerentes quoque, quemadmodum nos superius, in duo divisit, cum videlicet alios a substantia, alios a consequenti substantiam assumi dixerit. Quos vero locos a substantia dixit, omnes superius plene tractavimus, et quosdam insuper consequentes substantiam, eos scilicet qui a toto sunt tam generali quam integro, vel a partibus tam divisivis quam constitutivis. Nam locum quoque ab integro vel eius parte inhaerentem tantum vocavit, quem nos tamen medium dici convenientius ostendimus. Restant autem ex consequentibus substantiam hi quos vel in causis posuit vel a generatione vel a corruptione vel ab usu vel a communiter accidentibus fieri dixit, quos nos quidem prius tractemus quam eos quos ipse vel extrinsecos vel medios supposuit.
At nunc in causis immoremur, quarum proprietates cum plene distinxerimus, qualiter ex eis loci veniant facilius docebimus, cum ipsae scilicet ad probationem suorum effectuum inducantur.
DE CAUSIS
Causas autem quattuor Boethius computat, efficientem scilicet, materialem, formalem, finalem. Efficientem autem eam descripsit quae movet atque operatur ubi aliquid explicetur, id est effectus, ut faber, dum cultellum fabricatur, ipsi materiae ferri sua operatione formam cultelli aptando motum praestat ut in cultellum transeat, de qua uberius in sequentibus tractabimus, cum ad species motus veniemus.
DE MATERIALI
Materialem vero in eam ex {qua fit et eam in} qua fit separavit; ex qua fit, id est ferrum, in qua fit, id est incus. Sed haec quidem in qua fit absurde et incongrue materia dicitur, sed ea sola ex qua fit, quae scilicet in substantiam effectus transit, ut animal in hominem, ligna et ƿ lapides in domum. Non autem causam aliquam negamus esse eam in qua fit, sicut est et illa per quam fit, ut ferreus malleus, id est martellus, sed materialem dici prohibemus, tametsi Boethius alios nimium secutus materialem {eam} in Topicis suis appellaverit, cum tamen eius locum non posuerit sciens eam non proprie materiam dici. Sola enim materia proprie dicitur ex qua rei substantia constat. Unde et illi qui farinam panis materiam appellant, quam in constitutione panis esse non concedunt, decepti sunt. Neque enim ideo materia putanda quod ab ea panis principium sumpserit, nisi etiam ipsam in sui constitutione retineat, sicut nec forma rei putanda est nisi quae ipsam actualiter informat. Unde et Boethius firmam posuit probationem a materia, cum Mauros inde arma non habere convincit quod eis ferrum, quod armorum est materia, desit; quae quidem probatio infirma esset, si sine materia materiatum reperiretur, sicut in pane concedunt. Sed procul dubio non est farina panis materia putanda, cum in eius constitutione numquam sit; neque enim iam farina remanet, sed micae. Micae itaque panis materia sunt, non farina.
Nota autem quod ea quae constituta sunt, alia praeiacentem materiam habuerunt, ut navis -- prius enim ligna fuerunt quam ex eis aut domus aut navis constituerentur --, alia simul cum materia coeperunt, ut elementa quae in materiam caeterorum corporum prima creata sunt, quae a se ipsis inceperunt. Quae vero primae sunt creaturas nulla praeiacens materia praecessit. Sic et accidentia simul cum materia sua nascuntur. Sed sive tempore praecedat materia materiatum sive non, natura necesse est et dignitate praecedere, secundum id scilicet quod materialiter creat et facit esse; nec aliud quidem putandum est materiatum quam materialis essentia, postquam in eius constitutione est posita. Neque enim animal quod in homine est, id est quod rationalitate et mortalitate est {in}formatum, res est alia ab homine, nec ligna aut lapides quae in constitutione domus, aliud putanda sunt a domo. Quae enim essentiae partes sunt, omnes simul acceptae idem prorsus sunt quod totum utpote propria[m] et tota[m] rei essentia[m]; in quid materiam de materiato praedicari omnium auctoritate convincitur.
DE FORMALI
Forma vero in essentia non componit, sed superveniens substantiae perfectionem effectus reddit, et haec est formalis causa. Sicut enim ƿ absque materia consistere non potest quae ex ipsa componitur substantia, sic nec praeter formam perfici potest, cuius adventu ipsam compleri ac perfici Porphyrius dixit, ut hominem rationalitatis ac mortalitatis informatione. Fortasse enim substantia hominis in materia generis quodammodo posset consistere, sed praeter differentiarum informationem perfecta[m] non esse.
Non autem omnem formam in causam recipimus, nisi eas tantum quae ad creationem substantiae necessariae sunt ac praeter quas effectus ipse consistere non potest. Quae igitur accidentales sunt, ut albedo Socratis, causae dicendae non sunt, cum nullo modo praeter ea[s] subiecta consistant, immo ipsae propter subiecta. Omnia enim accidentia posteriora sunt suis subiectis atque in eis semper sunt ac per ea subsistunt. Unde magis accidentium causa ex subiectis pendet quam subiectorum ex accidentibus; et sunt quidem fundamenta causae, in quibus accidentia fiunt; quam quidem causam, ut supra meminimus, Boethius non satis commode materiali aggregat. Illam autem per quam fit, ut ea per quae operamur instrumenta, omnino praetermisit, nisi forte et in efficienti tam eam quae efficit quam eam per quam efficit acceperit.
DE FINALI
Finalem vero eam appellavit ut incidere causa est fabricationis cultelli; ideo enim factus est ut per eum incidamus. Quae quidem causa, cum posterior sit temporaliter, maxime tamen praecedit ex proprietate causae. Haec enim est propter quam totum agitur et ad quam tota respicit operatio; et est quidem victoria causa belli, quia {scilicet} intentio est victoriae, quae compulit hominem ad pugnandum, bellum vero victoriae, sed hoc quod ex eo contingit, et, nisi praecederet bellum, esse non potuit; bellum vero omnino praeter victoriam potuit esse, ac secundum hoc quod Tullius effectum vocat, quod Themistius finem appellat.
DE EFFICIENTE
Breviter autem omnibus causis designatis ad efficientem reuertentes quemdam de ipsa errorem recidamus. Sunt enim qui inter causas efficientes quasdam incommode causas aggregant, ut qui patrem filii causam efficientem confitentur, matrem vero causam in qua fit. Dicunt ƿ enim patrem movere atque operari, ut aliquid explicetur, quod efficientium proprietas exigit. Sed hi nimirum miror quare et matrem efficientem causam non vocent. Ipsam etiam, dum cohabitat, in motu [esse] necesse est esse atque in eodem pariter operari. At vero si proprietatem efficientium integre pensemus, neuter generantium efficientibus est aggregandus, sed solus Creator, cuius mira et occulta operatio formam infuso semini paulatim adaptat et imprimit. Haec enim sola proprie causa efficiens dicitur quae de subiecta materia operando rei formandae suam formam imprimit operatione, ut faber cultello atque natura homini. Largius tamen efficientem causam in divisione Tullii Boethius sumens solem quoque efficientem causam diei vocavit, cum videlicet ait: "causa est efficiens quae quamlibet rem praecedens efficit, non tempore, sed proprietate naturae, ut sol diem." Non enim sol de materia aliqua operando atque ipsam formando diem efficit, sicut faber cultellum aut natura hominem, quae ipso quoque patre defuncto infusum semen in corpus humanum coaptat. Haecque proprie una dicuntur secundum naturam, quae per operationem propriam Deus creat ac format ac perficit; caetera vero quae hominum operatio, ut sunt navis et domus, nec creantur ab hominibus, quippe nihil substantiae efficitur, sed solae quae iam creatae sunt substantiae coniunguntur, nec una proprie dici possunt, quae scilicet natura substantiae non unit, sed forte per accidens una dici possunt quae sola operatio coniungit.
Est itaque creare substantiam ipsam facere, quod solius est Summi Artificis; coniungere vero est iam creata componere, quod hominibus competit. In his ergo homines efficientes esse possunt, quae ad coniunctionem rerum iam a Deo creatarum pertinent; in his vero Deus quae ad creationem attinent, efficere itaque [est] hominum est simpliciter componere, Dei vero substantiam ipsam creare. Si quis autem et ipsos homines creatores, quantum scilicet ad compositionem, praesumat dicere, non est audiendus. Neque enim vel ipsam formam creant, sed aptant componendo subiecta; nec sunt efficientes in creando, sed in aptando. Ipse enim Deus in eorum operatione simul creat quod eorum operatio adaptat. Cum autem et Deus efficiens causa sit, quantum, ut dictum est, ad creationem, et homo quoque quantum ad compositionem, uterque movet, id est motum praestat ei quod efficitur: Deus quidem secundum generationem, dum substantiam creat, homo vero secundum alterationem, dum compositionem adaptat.
Sed nunc quoque motus species ad horum discretionem tractemus.ƿ
DE MOTU
Motus itaque alius secundum substantiam, alius secundum quantitatem, alius secundum qualitatem, alius secundum locum contingunt.
DE MOTU SUBSTANTIAE
Motus autem fit secundum substantiam, quotiens res aliqua in substantia sua generatur vel corrumpitur. Generatur autem, dum aliquod substantiale esse assumit; veluti, cum aliquod corpus vivificatur, animati corporis substantiam assumit vel animalis vel hominis. Corrumpitur autem, dum eamdem substantialem deserit naturam, ut cum moriendo inanimatum redditur. Sunt itaque motus substantiae duae species, generatio scilicet, quae est ingressus in substantiam, et corruptio, quae est egressus a substantia; et sunt quidem invicem contrariae, etsi simul in eodem generatio et corruptio contingant, sed non qua sunt contrariae. Dum enim quodlibet corpus animatur, inanimatum deserit secundum quod corrumpitur, et animatum assumit secundum quod generatur. Unde in eodem generatio simul est cum corruptione, sed non ideo contraria. Neque enim contraria sunt generatio animati et corruptio inanimati, sed generatio animati et corruptio eiusdem, et generatio inanimati et corruptio eiusdem, quae in eodem simul consistere nequeunt. Hic vero motus qui generatio dicitur, secundum quem scilicet in naturam substantiae quaelibet res transfertur, soli Creatori subiacet. Corruptio tamen ipsius nobis subiecta videtur, secundum hoc scilicet quod vel aliquem interficimus vel lignum comburendo in cinerem resolvimus aut fenum in vitrum liquefacimus. In quo etiam generatio nobis subiecta videtur. Nam dum per actum nostrum priorem deserunt substantiam ea quae corrumpuntur, aliam assumunt, secundum quam generantur, ut simul et corrumpere videamur et generare. Si enim inde dicimur corrumpere quia per hoc quod circa substantiam agimus, ipsa in corruptionem cadit, similiter et generare concedamur, quia per actum nostrum in generationem venit, et fortasse in his generationibus id refelli non potest quae primae non sunt. Nam primae rerum creationes, in quibus non solum formae, sed ipsae etiam substantiae creatae sunt a Deo, veluti cum ipsis corporibus prius esse contulit, soli Omnipotenti ascribi possunt earumque corruptiones: neque enim corporis alicuius substantiam actus ullus hominis adnihilare potest.ƿ
Primas vero creationes dicimus per quas rerum materiae prius inceperunt esse, quae scilicet praeiacentem non habuerunt materiam. Unde in Genesi dictum est: "In principio creavit Deus caelum et terram," id est in prima creatione; ab ipsis enim operari coepit et in ipsis materiam omnium corporum conclusit. In ipsis enim omnia posuit elementa quae caeterorum corporum sunt materia. Non enim pura et distincta creavit elementa, ut quasi per se ignem poneret vel terram vel aerem vel aquam, sed omnia in singulis permiscuit; et singulae quidem fabricae ex elementis quae in eis abundabant nomina traxerunt, aeris quidem fabrica ex humiditate et levitate aerii elementi, ignis vero ex levitate et siccitate ignei, aquae vero massa ex humiditate et mollitie aquatici, terrae vero ex gravitate et duritia terrei elementi.
Secundae vero creationes sunt, cum iam creatam materiam per adiunctionem substantialis formae nouum facit ingredi esse, veluti cum de limo terrae hominem Deus creavit. In quo quidem nulla materiae novitas, sed solius formae videtur diversitas et quantum ad formam substantiae pertinet, videtur mutari natura substantiae; et hae quidem postremae creationes generationi et corruptioni videntur subiacere. Nam id quod prius esse incipit, dum fit nec adhuc exstitit, quomodo motum generationis possit habere, cum scilicet omnino non sit? In his etiam quae omnino pereunt, ut de anima[li]bus pecudum aut de accidentibus dicitur, quo tempore putemus motum corruptionis, cum nec motum corruptionis valeamus discernere? At vero illae creationes quae praeiacentem habent materiam numquam deficientem, generationi subiacent et corruptioni; veluti cum limum terrae ille Summus Artifex ex inanimato vivificaret et in hominem formaret et ipsam terrae substantiam iam creatam per adiunctionem formarum in hominem verteret. Unde recte in Eodem Moyses: "formavit, inquit, Dominus hominem," in quo aperte hanc creationem per formas fieri demonstravit atque a prima separavit. Ibi enim 'creare' simpliciter dixit, hic etiam 'formare' posuit. In qua secunda creatione ipsa terrae materia, quae iam existebat, motum generationis habere poterat, dum informaret eam Deus animatione sensibilitate rationalitate mortalitate et caeteris, aut corruptionis, dum inanimatum desereret. De qua etiam creatione secunda idem ait in Eodem "masculum et feminam creavit eos." Sed nec huiusmodi creationes postremae nostris subiacent facultatibus, sed omnis creatio a nostris actibus est aliena et soli Deo ascribenda. Neque enim in fornace posito ƿ cinere feni ut in vitrum transeat, noster actus in creationem vitri quicquam operatur, sed ipse Deus nobis etiam physicam ignorantibus in natura eorum quae praeparavimus, occulte operatur ac nouam perficit substantiam. Ubi autem vitrum a Deo creatum est, nostra operatio{ne} in uasa multifarie formatur, sicut ex lignis et lapidibus iam a Deo creatis domum componimus, nihil quidem creando, sed creata coniungendo.
Nulla itaque generatio nostris actibus est permissa. Unde a patre filius recte creari {non potest dici}, nisi secundum id quod ex ipsius substantia manans divina operatione ad humanam naturam provehitur. Unde potius filius ex patre fieri quam per patrem dicitur, secundum id scilicet quod quamdam, quae ex ipso manavit {materiam}, occulte Dei op{er}atio formavit in hominem.
Cum nulla nobis subiecta sit substantiae generatio, corruptio potest subiecta videri, nec mirum; facilius enim est in omnibus destruere quam componere et levius nocere quam prodesse possumus et promptiores ad malum operandum quam ad bene faciendum sumus. Qui enim hominem formare non possumus, ipsum destruere valemus; ac fortasse quamdam ipsi generationem facere videmur secundum inanimationem. Nam dum animationem auferimus, inanimationem reddimus, quae in substantiam veniens generationem facit. Sed auferre quidem possumus, quod corruptioni pertinet, sed nil conferre in substantiam, quod generationis est; non animatum ergo facimus, sed inanimationem quoque solus Deus creat. Non autem idem est non esse animatum et esse inanimatum. Mu1ta enim sub negationem cadunt quae privationem non suscipiunt; quantum vero ad negationem, corruptio est, quantum vero ad formam privationis, generatio, quae etiam soli Deo ascribenda est. Nam si nihil in substantiam ageremus, non minus quandoque Deus eam in animationem reduceret; sed potest esse ut citius per hoc quod agimus ipsam resolvat.
Hic igitur substantiae motus quem generationem dicimus, soli Deo ascribendus est tam in primis quam in postremis creationibus. In quibus quidem naturae creationibus generales ac speciales constitutae sunt substantiae. Neque enim formae mutatio diversitatem specierum aut generum facit, sed substantiae creatio. Quocumque enim modo varientur formae, si identitas manserit, nihil ad essentiam generalem vel specialem agitur. Cum autem et formae nullae diversae sint, diversa tamen poterunt esse genera, ut sunt generalissima in suae discretione substantiae, aut fortasse quaedam species, ut de speciebus accidentium infinitatem vitantes concedimus. Quamdiu itaque essentia materialis naturae in se diversa atque aliud ab alia fuerit, diversa contingit esse genera vel species. ƿ Diversitas itaque substantiae diversitatem generum ac specierum facit, non formae mutatio. Nam etsi in speciebus substantiae specierum diversitatis causa sit differentia, hoc tamen ex rerum diversitate substantiae quam faciunt, contingit. Unde etiam substantiales sunt appellatae huiusmodi differentiae, quae in substantiam venientes et discretionem substantiae faciunt et unionem communis naturae; neque enim alia in speciali aut generali natura concludimus nisi ea quae natura substantiae divina univit operatio.
Haec quidem de prima specie motus, quae generatione et corruptione dividitur, dicta sufficiant, quam nos secundum substantiam fieri diximus.
DE MOTU QUANTITATIS
Secunda quoque species, quam secundum quantitatem assignavimus, duabus distribuitur speciebus, augmento scilicet et diminutione, quae et invicem contrariae sunt. Et est quidem augmentum motus essentiae rei secundum quantitatis ipsius intensionem, diminutio vero secundum eiusdem remissionem. Mutatur enim res secundum augmentum, cum ipsa substantiae quantitas per additamentum alicuius crevit, veluti cum pueris adolentibus sua Deus occulte ministrat incrementa atque nostram extendit qualibet dimensione substantiam sive in altum sive in longum seu in latum. Diminuitur autem cum aliquid substantiae demitur et subtrahitur, veluti cum ipse Deus nobis ueterescentibus nostras paulatim substantias attenuat.
Et sunt quidem quattuor omnino augmenta. Crescit enim res tribus supradictis modis, cum videlicet in spissum sive in longum sive in latum extenditur; quartum vero cum secundum numerum multiplicatur, ut si quattuor adiungantur duo in constitutione senarii. Totidem etiam contingit esse detrimenta. Nam ex eodem fit detrimentum unde factum fuerat augmentum. Sicut enim, si quid cuilibet rei sit additum, totum maius efficitur rei, si{c si} quid quantitati cuiuslibet essentiae massaeque ipsi substantiae subtrahitur, totum ipsum diminuitur.
Sed nunc quidem investigandum esse dicit minus de his motibus, augmento scilicet et diminutione, {quam} circa quae fiant. Non enim aliquod augmentum fieri in aliquo videtur per adiunctionem alicuius, quippe nihil augeri videtur. Neque enim cum aliquid alicui apponitur, illud quod appositum est, crevit neque illud cui appositum est, cum plures partes quam prius non habeat. Sed nec totum quod ex ƿ eis coniunctum est, crevisse videtur. Eas enim tantum partes adhuc retinet quas prius habebat, illud scilicet quod est adiunctum et cui est adiunctum. Sicut enim illa duo coniuncta simul totum sunt ad singula, sic et disiuncta totum erant ad eadem. Omnia enim plura simul accepta sive continuata sint sive disiuncta, totum sunt ad singula. Similiter et de detrimento potest opponi: quid igitur augeri vel diminui dicemus? Sed simpliciter quidem accipiendum est et dicendum augmentum esse in composito respectu simplicium, cum plures habeat partes.
Easdem enim omnes et plures continet, sicut senarius omnes partes quaternarii et insuper binarii. Unde maior secundum augmentum, sive hoc quaternario sive illo binario quem continet, recte {dicitur}. Non autem semper 'maius' et 'minus' proprie secundum augmentum accipimus. Proprie namque tantum augmentum accipimus in eo quod in partium quantitate suarum ab alio abundat. In partibus autem abundare dicimus omnes alterius partes comprehendere et insuper aliquas habere; quod quidem in toto ad partem tantum poteris inspicere. Omnes enim partes partium totius esse necesse est et omne totum totius partium quoque totum est.
Cum autem omnia cuiuslibet partis membra ipsum quoque constituant totum, necesse est totum a singulis partibus suis in quantitate partium abundare, id est easdem omnes et insuper quasdam habere, quod quidem est plures in augmento partes habere. Non enim plures partes secundum augmentum hoc habent quam illud, cum nullae fuerint communes. Unde cum quislibet homo alio maior dicitur, non secundum augmentum partium dici potest proprie, quia nullas habent communes partes, {sed} secundum ex[ante]cedentem dimensionem, quia scilicet extensa est magis longitudo huius aut latitudo quam illius. Quodsi quis etiam secundum dimensionis excellentiam augmentum accipiat, ut quislibet longior homo respectu brevioris augeri dicatur, multum improprie augmentum accipit. Augeri namque proprie dicitur per adiunctione{m} alicuius quantitatem massamque ipsam substantiae crescere. Ut quadrangulum crescere Aristoteles dixit composito, id est adiuncto, gnomone, quo etiam subtracto diminuitur. Plures enim sunt partes in quadrangulo adiunc to gnomone quam in eo quod relinquitur de quadrangulo separato gnomone. Consistit autem gnomonis perfectio in tribus quadranguli partibus, quibus si quarta adiungatur, perficitur quadrangulus, ut apposita figura monstrat.
Qui quidem quadrangulus respectu illius quadranguli qui est adiunctus, ƿ quartam partem vel gnomonis cui[us] adiunctus est, augeri dicitur. Neque enim, ut quidam putant, augmentum referendum est ad illum quadrangulum cui quarta pars adiungitur, sed ad compositum ex ipso et gnomone. Non enim, sicut diximus, aliqua pars in constitutione cuiuslibet augetur, sed ipsum compositum respectu componentium crevit, cum videlicet totum contineat quod unaquaeque pars comprehendit atque insuper quicquid quaelibet aliarum partium continet.
Est igitur augeri quodlibet compositum plures partes ipsum habere in aliquo loco quam prius haberet in eodem, et diminui pauciores habere quam prius, ut secundum capacitatem et aggregationem in eumdem locum augmentum consistat, non tantum secundum pluralitatem partium. Ipsae namque partes plures non sunt, sed ipsum compositum plures partes habet in hoc loco quam prius. Veluti si duo sint homines, unus intra domum et unus extra, illi duo unum sunt compositum ad singulos et si exterior in domum abstrahatur, idem compositum plures partes in domum habet quam prius; sed non ideo plures partes quam prius. Sicut enim non est unum quod sibi habeat plures tunicas quam ille qui habet plures uestes, ita nec illud. Quod autem secundum loci capacitatem atque coniunctionem augmentum accipiatur, non solum usus, sed auctoritas contradicit, cum dicitur: 'si quid cuilibet rei sit additum', hoc est: adiunctum in aliquo.
Unde cum dicimus: si quid cuilibet rei sit additum totum maius efficitur non ita est accipiendum ut maius fiat compositum quam prius esset, sed maius quam singulae partes effectum est per adiunctionem cuiuslibet ipsarum; prius namque compositum non erat. Et si aliae partes quae prius erant, accipiantur, non erit numerus earum diminutus; eaedem enim extra coniunctionem erant partes quae intra. Fit itaque augmenti comparatio non de composito ad se ipsum, sed de toto ad singulas partes. Unde recte 'totum' Boethius apponit. Nulla enim res plures habet in aliquo tempore partes aut pauciores quam in alio. Ubi enim plures fiunt partes mutata secundum augmentum substantia, non potest haec substantia dici esse vel fuisse illa quae pauciores habuit.
Videtur autem compositio rerum nihil ad augmentum perficere, cum non sint plures res per coniunctionem effectae. Si enim unum tribus adiungas, non videtur eorum numerus crevisse, nisi forte secundum locum, quod scilicet plures in hoc loco sunt substantiae quam prius, cum nondum unus duobus huc esset aggregatus. Ac fortasse in his rebus quae coniunctionem non exigunt, sed naturaliter discretae sunt, sicut numeri, nihil ƿ operatur ad augmentum compositio, sed in his quae per continuationem fiunt, ut in quadrangulo qui ex gnomone et quadrangulo coniungitur. Non enim quadrangulum unum redderet gnomo et quadrangulus, si discreta manerent. Unde ad quadranguli augmentum coniunctio quoque videtur operari, non ad numerum rerum.
Has vero duas species motus secundum quantitatem fieri diximus, quia secundum substantiae comprehensionem fiunt; et sunt quidem utriusque, id est substantiae et quantitatis, hi motus. Cum enim augetur substantia, necesse est et quantitatem substantiae crescere. Et est assignatus hic motus secundum quantitatem ad differentiam superioris, qui secundum substantiam fieri dictus est. In superiore enim motu[s] non est necesse quantitatem substantiae mutari, sed substantiam ipsam. Cum enim hoc corpus hominis de animato ad inanimatum movebitur, substantiae quantitas non mutabitur, cum eadem membra remanebunt. At vero per adiunctionem vel substractionem alicuius necesse est quantitatem, id est comprehensionem substantiae, mutari.
DE COMPARATIONE
Non est autem hoc loco praetermittenda consideratio augmenti vel detrimenti secundum comparationem, veluti cum dicitur hoc esse magis vel minus album quam illud. At vero ad comparationem venire nihil nisi accidens Boethius confirmat. Non tamen omnia; sicut enim Aristoteles quantitatem absolutam esse contrarietate dixit, sic etiam comparatione. Unde magnum et paruum, longum aut breue, latum aut spissum sive album quantitates non esse clarum est, quamvis semper secundum quantitatem contingant eisque semper adhaereant, nec nisi mediantibus quantitatibus substantiis accidant. Proprie enim et primo loco ipsa linea longa vel brevis dicitur et numerus multus, ac deinde etiam substantiae. Sicut enim non dicitur magis vel minus {homo, ita nec dicitur magis vel minus} albedo; magis autem vel minus album dicitur: sumpta itaque accidentium nomina sola comparari possunt, non scilicet substantiva.
Unde in praedicamento qualitatis Aristoteles dixit: "non tamen omnia sed plura: iustitia namque a iustitia si dicatur magis et minus, potest quislibet ambigere," album autem magis et minus altero dicitur et iustum magis et minus alterum altero. Sed et ipsa crementa suscipiunt; cum candidum namque sit, contingit amplius fieri candidum. ƿ Esse in his accidentium praedicationibus Aristoteles comparationem innuit quae per adiectiva nomina fiunt, quibus ipsa proprie ut accidentia et substantiis adhaerentia designantur. In substantivis autem vocabulis ea omnino reprobat. Sicut enim accidentia modo secundum hoc quod subiectas informant substantias consideramus, modo autem eorum substantiam per se speculamur atque ipsorum essentiam in se ipsa secundum hoc quod est, intelligimus, ita quoque ipsa diversis vocabulis designamus, modo quidem adiectivis, cum scilicet ipsa ut substantiis adiacentia designamus, modo vero substantivis, cum eadem secundum propriam essentiam demonstramus.
Unde et duplicem habent praedicationem, unam quidem secundum accidens, aliam secundum substantiam. Secundum accidens quidam sic: 'hoc corpus est album': hic enim albedo secundum adiacentiam subiecto corpori attribuitur, ac si dicatur hoc corpus albedine informari. Secundum substantiam ita: 'hic color est albedo'. Omnis species individuis suis, sicut et genus speciebus, in substantia materialiter inest. Unde et recte substantiva, non accidentalia, illa eorum nomina dicuntur quae ea in essentia, non in adiacentia, significant. Substantiarum vero praedicatio simplex est. Neque enim praedicationem adiacentiae recipere possunt, quippe cum non adiaceant {rebus}, sed tantum essentiae; quare et omnia eis substantiis imposita nomina necesse est esse substantiva. Unde nec adeo per actionem veniunt, sicut nec substantiva accidentium nomina, sed sola, ut dictum est, adiectiva, quae scilicet formas in adiacentia demonstrant, nec quidem omnia, sicut ea, ut supra meminimus, quae a quantitatibus sumpta sunt, ut 'tres' a 'ternario', 'unum' ab 'unitate'.
Multa quoque sunt relatorum sumpta quae non comparantur, ut pater filius, dominus seruus, duplum dimidium, magister discipulus; quae enim fixa sunt, certum est non comparari. Plura etiam qualitatum sumpta ad comparationem non veniunt, ut differentiarum vocabula quas comparari Boethius negavit, circa haec quidem susceptibilia quibus substantialiter insunt, ut calor igni et albedo nivi substantialiter insunt atque {rationalitas} homini; per accidens circa haec quibus accidentia sunt, comparantur, ut scilicet hic homo magis albus illo vel magis calidus dicatur, et nix ipsa forsitan magis alba homine vel ignis magis calidus, sed non magis calidus hic ignis illo vel haec nix magis alba illa, magis tamen hic ignis quam ille calefacit, secundum id scilicet quod vicinior est vel maior.
Similiter autem nec hic homo magis rationalis, sed fortasse magis ƿ ratiocinans. Quae enim secundum naturam potentiae sunt, comparari non possunt, sed fortasse illae quae sunt aptitudinis, secundum quod et potentior et facilior hic homo illo dicitur et durius hoc corpus illo, quod scilicet facilius possit sectioni resistere. Quas enim natura infert potentias aequaliter, sicut natura ipsa, omnibus inest, ut rationalitas singulis hominibus. Quae vero habitudinis sunt, comparantur; prout enim quidam melius vel peius dispositi sunt, magis vel minus potentes dicuntur, et magis aptus hic ad currendum vel ad pugnandum quam ille dicitur secundum membrorum aptitudinem, vel magis durus secundum partium densitatem. Has itaque potentias habitudinis, non naturae, quae accidentales sunt, nihil prohibet comparari. Sed hae quidem quae in naturam substantiae veniunt, sub comparatione non cadunt, ut rationale, risibile. Ac si haec per accidens homini inesse dicatur, quae propria est, illa vero substantialiter, quae maior est, nec tamen multo rationabilius hanc accidentibus hominis quam illam aggregant, cum utramque natura conferat. Quod enim natura exigit, separari non patitur et quod ipsa requirit, deesse non potest. Sed de hoc satis atque uberius in Libro Partium disputavimus.
Certum est autem et ex Porphyrio nec specierum propria ad comparationem venire sicut nec differentiae, de quibus ait: Esse autem unum et idem neque intensionem neque remissionem suscipiens.
Sunt quoque et multae aliae qualitates quae comparari non possunt, ut circulus, quadratum, triangulus, sed et pleraque accidentia in Situ vel Quando vel caeteris praedicamentis, quae ad comparationem non veniunt.
Nunc autem in his quae comparantur accidentibus quid sit comparari, perquiramus. Aiunt autem comparationem accidentis in eo esse quod huic subiecto cum augmento, illi cum detrimento conveniat. Unde ad comparationem nulla nisi communia veniunt accidentia, quae scilicet a pluribus participentur, cum videlicet inter plura eiusdem accidentis subiecta comparatio consistat. Neque enim aliter alterum subiectorum accidens haberet intensum, alterum vero remissum, nisi utrumque haberet. Si quis itaque dicat Ruteneum magis esse album Aethiope, elective, non comparative, est accipiendum. Electio autem uni tantum formam reliquit, comparatio vero utrique, ut etiam illa quae per contraria proponitur, quando scilicet ex intensione unius contrarii remissionem alterius intelligimus, veluti cum dicitur Ponticum Mare dulcius Afro, id est minus amarum. Cum enim neutrum dulce sit, non ƿ potest circa ea dulcedo comparari, sed potius eius contrarium, quod est amaritudo, secundum quam {ad comparationem} veniunt. Cum autem accidens comparari sit subiecta ipsius secundum intensionem aut remissionem eius invicem conferri atque aequaliter in intensione ac remissione comparatio fiat, non ita tamen nomina comparativi vel superlativi gradus inventa sunt in detrimento sicut in augmento.
Sed huiusmodi comparationes semper 'minus' adverbio positivo nomini adiuncto proferimus hoc modo: 'minus album'; 'albius' autem pro 'magis album' dicimus. Si quis autem 'parui' comparationem secundum remissionem fieri dicat, cum videlicet dicitur 'minor minimus', non ad accidens potest remissionem referre, sed fortasse ad substantiam. Qui enim minor est, magis est paruus; unde augmentum paruitatis esse apparet. Saepe autem et in utroque modo comparationis nominibus caremus et utramque adverbiis proferre cogimur, sicut in comparatione verborum. Nam 'magis et minus calefaciens' dicitur et 'magis et minus albens'.
Non autem in omni comparatione augmentum proprie vel detrimentum accipimus nisi in ea quae circa idem subiectum fit per diversa tempora, ut cum hoc corpus magis hodie album quam heri dicitur. Ea enim augeri tantum vel crescere superius dicta sunt quae ei quod prius habebant, aliquid aggregant. Augmentum itaque per aggregationem, sicut detrimentum per substractionem, contingit, ut nihil proprie augmentatum dicatur nisi respectu eius quod prius de ipso fuerat, eius videlicet partis quae prius sola exstiterat, veluti, cum illi quae prius fuerat albedini alia aggregatur, albedo crescere dicitur secundum aggregatam partem et hoc subiectum quod ipsam suscipit, magis album quam prius secundum albedinis augmentum dicitur. In qua quidem fortasse comparatione eiusdem ad se ipsum non solum communis, sed particularis etiam albedo videtur comparari, quae quidem augmentata dicitur. Sed quomodo vere dicemus: 'hoc corpus est hodie magis hoc album quam heri', ut per 'hoc album' eamdem indivisibilem albedinem accipiamus?
Neque quantum ad illam partem albedinis quam heri habebat et adhuc habet, magis 'hoc album' dicitur nec quantum ad totam compositam albedinem, quae heri in ipso tota non erat. Si enim hodie esset minus hoc album quam heri secundum totam albedinem, et heri secundum eamdem minus erat hoc album; quare et hoc album erat ac iam compositam albedinem habebat; quod aperte falsum est. Patet itaque nec propria accidentia comparari circa idem, sed communia tantum, sicut supra diximus; quae quidem ƿ comparatio circa idem sola proprie secundum augmentum dicitur fieri. Cum vero alterum subiectum alteri confertur secundum comparationem accidentis albedinis, quod huius scilicet albedo est maior quam illius, non haec ad augmentum referenda est magnitudo. Non enim unius albedo respectu alterius augmentata dicitur, cum qua nullas partes communes tenet, sicut ex superioribus est manifestum.
Omnem itaque comparationem secundum maiorem minoremque accidentis informationem pensamus, non secundum augmentum. Multa enim sunt subiecta quorum alterum altero albius dicitur; quorum albedines numquam creuerunt, sed aequaliter semper permanserunt. Ac multae rerum maiores vel minores invicem dicuntur quae numquam creuerunt vel decreuerunt, sed ex quo creatae sunt, eamdem mensuram servaverunt. Unde non omnem magnitudinem vel paruitatem secundum augmentum vel detrimentum accipi convenit, sicut supra dictum est, nec omnem comparationem secundum augmentum vel detrimentum accipi, sed plures secundum maiorem vel minorem informationem.
Cum autem quattuor modis magnitudo aut paruitas, sicut augmentum et detrimentum, contingat, secundum videlicet longitudinem vel latitudinem vel spissitudinem vel numeri multiplicationem, quaerendum restat utrum secundum has omnes dimensiones an secundum quasdam accidentia in comparatione veniant; ut {si} videlicet hoc subiectum albius illo dicatur secundum hoc quod latior est eius albedo vel longior vel spissior vel plures partes albedinis in isto sint quam in illo. Sed manifestum est non secundum latitudinem vel longitudinem maiorem albedinis hoc subiectum illo albius dici, cum videlicet haec parua margarita vel haec minima nix illo albo equo albior dicatur, et hoc minimum subiectum magis esse paruum quam illud magnum, ut punctum illo corpore. Sed nec secundum multiplicationem partium albedinis hoc subiectum illo albius dicatur, cum plures fortasse sint partes albedinis in corpore equi albi quam in minima nive.
Amplius: si maiorem numerum partium ad comparationem valere dicamus, cur non etiam quantitates comparari concedamus, secundum id scilicet quod plures partes huius linea vel superficies habet quam illius aut etiam calorem circa hunc maiorem et illum minorem ignem, quibus est substantialis? Restat itaque ut secundum spissitudinem albedinis ipsius comparationem accipiamus, ut videlicet hoc corpus albius illo dicatur, quantumcumque hoc sit vel illud, quia spissiorem habet albedinem, id est plures albedinis ƿ partes hic sibi sunt suppositae quam ibi. Sed idem fortasse et de quantitatibus dicetur; secundum id namque quod densius est subiectum, plures in superpositio{ne} lineas aut superficies habet; sed numquam plures eidem corpori inhaerent vel superficies vel lineae, sed singulae singulis partibus corporis, nec ita sibi supponuntur quantitates in eodem corpore sicut colores, sed per totum corpus singulae substantiae partes singulas suas habent dimensiones. Itaque substantiis familiariter adhaerent, ut idem sit earum numerus et substantiarum.
Qualitates autem plures esse contingit quam subiecta, et plures albedines eidem corpori tingendo attribuimus. Cum enim semel pannum in tincturam posueris, tenuis adhuc color [per] subiectam substantiam non satis cooperit. Sed merso iterum panno aliamque superficiem albedinis inducto minus apparet subiecta corporis substantia et magis colorata dicitur. Sic quoque in floribus colorandis natura operatur. Prima enim die lilium quadam albedinis superficie uestit nec bene per eam coloratum reddit, donec et alias superponat secundum temporum diuturnitatem. Quo ergo plures in superpositione albedinis partes recipit, albius dicitur et coloratius, et unum quidem albedinis individuum {alii superpositum} sunt albedo superposita alii in eodem subiecto et alia. Sed non unitas unitati in diverso subiecto apposita unum faciunt unitatis individuum; omnis enim unitas indivisibilis est. Quae autem duas contineret unitates, dividi posset per eas. Unde magis unum non potest dici hoc quam illud, cum in eadem unitate non sit unitas unitati superposita, una pars unitatis alteri, sicut hoc albius illo dicitur secundum superpositionem partium eiusdem albedinis. Aut fortasse hoc subiectum albius illo dici potest secundum densitatem partium albedinis collateraliter dispositarum, non sibi superpositarum. Quanto enim densius sibi coadiacent, tanto melius subiectam substantiam velant.
Sed non secundum id iam hoc indivisibile corpus nivis albius aliquo poterit dici. Non enim in divisibili collateraliter albedinis partes locari possunt, sed melius in superpositione in eodem sibi adhaerent quasi diversa puncta albedinis. Haecque expeditior est sententia de coloribus ut ipsos secundum superpositionis spissitudinem comparari dicamus. Non autem fortasse secundum spissitudinem omnia comparari convenit, sed quaedam etiam secundum longitudinem subiecti, ut longum longius, quaedam secundum habitudinem, ut latum latius, quaedam secundum numeri multiplicationem, ut hic grex maior illo dicitur vel hoc corpus illo secundum latitudinem aut longitudinem aut quamlibet dimensionem. Ac de augmentis quidem horum accidentium quae sensibus ƿ non subiacent, difficile est iudicare, sicut et de augmento paruitatis. Nam cum sint modo duae res aequalis dimensionis, eiusdem scilicet magnitudinis vel paruitatis, qua ratione, si altera de rebus illis abscisa parte minoretur, in parte residua, quae minor dicitur, augeri secundum spissitudinem dicemus paruitatem, quae prius tota re integra manente non erat in eadem cum augmento? Aut quae exigit ratio ut decrescente subiecto necesse sit accidens eius crescere.
Idem de comparatione tenuis vel rari opponendum videtur. Quanto enim magis attenuatur vel rarescit subiectum, tenuius vel rarius dicitur. Unde et in tenuitate spissitudinem vel in ipsa etiam spissitudine spissitudinem vel in paruitate augmentum confiteri cogimur. Quod quidem absurdum videtur eoquod horum fortasse accidentium ignoremus augmenta. Aut se fortasse facilius expediunt qui non omnem comparationem secundum rerum augmenta, sed secundum vocum prolationem accipiunt quibus comparativa adverbia apponuntur. Aliud enim videtur albedinem cum augmento inesse subiecto, aliud ipsum magis album dici. Magis enim album dici non convenit nisi respectu eius quod minus est album; augmentatam quidem albedinem in se ipsam habere possunt, etsi nihil aliud album esset. Unde in 'albiori' non solum albedinis augmentum innuitur, sed simul quaedam ad aliud subiectum secundum magnitudinem relatio. Unde potius comparationes secundum magnitudinem vel paruitatem, quae relativa sunt, convenit pensare quam secundum augmentum et detrimentum, quae sunt contraria.
Cum autem tres comparationis gradus esse a puerilibus disciplinis accepimus, hanc inter illos differentiam ponunt quod eamdem accidentis proprietatem diversis modis significant, positivus quidem simpliciter nihil quidem de quantitate eius demonstrans, ut 'album'; comparativus vero vel superlativus quantitatis quidem sunt designativa secundum intensionem accidentis, ita tamen ut superlativus ita comparativo abundet, sicut comparatisus positivo. Sicut enim 'albius' 'magis album' dicimus, sic 'albissimum' 'multo magis album'. Unde omne albius album esse necesse est et omne albissimum albius. Sed non convertitur. Cum autem 'albissimus' 'multo albius' sonet, non tamen hoc in constructione nisi ad genitivum pluralem refertur, illud vero ablativo cui{us}libet numeri gratia comparativi quod continet, adiungitur.
Sicut enim 'albissimus eorum' dicimus, ita 'multo albior eo vel eis', gratia videlicet 'albius' comparativi quod ablativo utriusque numeri coniungitur. Cum autem ipsorum essentia accidentium augeri vel imminui dicatur vel ƿ ipsum accidens in substantia sua maius alio vel minus dicatur, quaeri solet cur non etiam in essentia comparentur, ut videlicet haec albedo quae maior est, magis albedo quam illa quae minor est, dicatur. Sed iam et ipsae comparari possent substantiae vel quantitates, secundum id quidem quod maiores sunt aliis vel minores. Sed id profecto non ad comparationem, sed ad diminutionem referendum est, secundum quod quidem ab 'homine' 'homuncio' vel 'homunculus' vel 'homullulus' dicimus, vel a 'linea' 'lineola', nullam quidem relationem ad alterum in comparatione notantes, sed substantiae detrimentum in se ipsa monstrantes.
Non est autem praetermittendum utrum omnis secundum quantitatem motus nostrae sit operationi subiectus. Et fortasse cuiuslibet compositi diminutionem efficere valemus, sed non ita secundum quodlibet augmentum subiecta unire. Neque enim aestimo hominum operatione ulla ita coniungi corpora ut nulla sit inter ea distantia. Unde nec lineae longitudo continua vel superficiei latitudo vel corporis spissitudo nostrae subiacent actioni, sed fortasse numeri multiplicatio secundum aggregationem ad eumdem locum; veluti cum huic aceruo lapidum aliquem aliorum lapidum aggregamus vel ligna lapidibus coniungimus in compositione domus aut lignis stophas inserimus in constructione navis. Haec itaque nostra uniuntur operatione, non naturae creatione, et haec quidem secundum compositionem, non secundum creationem efficimus, dum ea quae secundum suam creationem plura sunt ac divisa, nostra operatione in unam fabricam componimus. Haec itaque hominum operatione, non naturae creatione, una dicuntur; quorum quidem nomina, sicut numeri vel populi vel gregis vel turbae, quidam collectiva esse autumant, sed falso; haec enim quocumque modo uniri necesse est, ut domus vel navis fiant, quamdamque compositionem simul iuncta recipere; illa, etiam disgregata, suas retinent proprietates.
Haec enim unitas hominis Parisius habitantis et illa hominis Romae manentis hunc faciunt binarium. Unde sola unitatum pluralitas numerum perficit, populum vero hominum conve{n}tus, vel turbam vel gregem irrationalium congregatio. Neque enim populum aut gregem vel turbam accipimus in animalibus per loca longinqua diffusis, sed simul congregatis; navis autem aut domus non solum in pluralitate rerum aut congregatione consistunt, sed in certa rerum compositione. Neque enim, quoquo modo iungatur materia, domum aut navim efficit, nisi propria compositione uniantur membra. Unde non ita horum nomina, quoquo modo uniuntur, pluralia esse contingit, sicut eorum ex quibus unum non efficitur, ut diversarum ƿ unitatum aut diversorum animalium; quod quidem et ex eo manifestum est quod non ita istorum singularis numeri nominibus plurales verborum personas apponimus, sicut illorum. Non enim sicut dicimus: 'populus vel grex vel turba veniunt', ita dicimus: domus vel navis fiunt', quae factitia sunt tota.
Haec quidem de motu quantitatis dicta terminavimus. Nunc vero consequens ut eum motum quem secundum qualitatem fieri diximus, tractemus.

DE MOTU QUALITATIS

Latin	English
DE MOTU QUALITATIS
Quem quidem alterationem Aristoteles appellat; inquo tanta fuit quorumdam dissensio, ut omnem motum in alterationem includerent et non ipsam specie, sed idem prorsus esse cum motu confiterentur, quorum Aristoteles sententiam in tractatu motus improbat. Quibus tamen Porphyrii auctoritas visa consensisse, qui motum, etiam substantiae, alterationi videtur supponere. Ait namque in tractatu differentiae omnem differentiam tam accidentalem quam substantialem alteratum facere. Unde et motum substantiae qui secundum differentias substantiales contingit, alterationi visus est aggregasse. Sed ne tanti viri ratio cassari videatur atque a Principe Peripateticorum dissensisse, ad cuius etiam Categorias ipse Porphyrius Introductionem scribebat, intelligendum est eum nimis laxe et aequivoce 'alteratum' accipisse quasi 'mutatum', nec sententiae fuisse controversiam, sed diversam vocis acceptionem. Sed cum alterationem motum secundum qualitatem dicamus, omnes autem differentias substantiales qualitatibus aggregant{es}, cur non etiam motus secundum ipsas alterationes vocemus? Sed notandum est quod hoc loco 'qualitas' non accipitur nomen quarti generalissimi, sed commune omnium accidentium vocabulum, ita scilicet ut et qualitatem generalissimum partim excedat et ab ipsa partim excedatur. Nam in hoc quod differentias quo{que} non continet, a qualitate exceditur; in eo vero quod caeterorum accidentia continet, excedit. Nisi enim in 'alteratione' mutationem etiam actionum et passionum aliorumque accidentalium praedicamentorum includeremus, non omnem motum in supradicta divisione acciperemus, veluti {cum} omnes motus qui fiunt circa sessionem, cursum etc.
At fortasse non est necesse ut differentias a qualitate separemus, cum omnem motum secundum qualitatem alterationem dicimus. Nam et ƿ ille fortasse motus qui circa species advenientibus differentiis contingit, quantum ad qualitatis susceptionem pertinet, alteratio dici potest; quantum vero ad substantiae novitatem pertinet quae adveniente differentia creatur, motus substantiae est, qui generatio dicitur. In quo quidem Porphyrii auctoritas diligentissimi philosophi omnino absolvitur, quae omnem differentiam alteratum facere perhibet, quantum quidem ad ipsius pertinet informationem, non quantum ad substantiae creationem, ut nullum etiam motum sine alteratione contingat fieri, sed non omnem {esse} alterationem, ut illi quoque qui secundum quantitatem aut loci mutationem fiunt. Cum enim augetur aliquid vel minuitur, secundum disiunctionem vel coniunctionem alterius alteratur aut cum secundum locum mutatur, diversas locorum quantitativorum formas accipit. Quia ergo omnem motum alteratio[nem] comitatur, quorumdam error suspicatus est omnem motum alterationem esse. Sed aliud cum alteratione fieri aliud alterationem esse. Cum enim alteratio secundum cuiuslibet accidentis mutationem contingat atque omnis motus sit accidens, omnem utique motum advenientem subiecto necesse est alterationem facere. Quare et alteratio alterationem generabit usque in infinitum.
Sed sunt quidem nonnulli qui in quibusdam inconveniens infinitatis se vitare non posse confitentur, ut in praedicatione unitatis, qua omnis unitas una dicitur, aut potentiae cum dicitur omnis potentia potens; quia omnis potentia potentem facit secundum subiecti informationem, omnis potentem facere potest; ex actu enim suo potentiam habet, quare et potens ipsa dicitur. Similiter et impotentia secundum hoc quod impotentem facit, potest dici potens, -- quae potentiae contraria est --, ex proprietate quoque qualitatis quae facere simile aut dissimile {potest}. Hi qui similitudinem in qualitate tenent, non vitant infinitatem. Quia enim qualitas conceditur, sub proprietate qualitatis cadit; quare et secundum similitudinem similitudo in infinitum contingit.
Rursus: in 'habere' infinitatem incurrere videmus. Ex omni enim re quam habemus, habere proprietas innascitur; quare et ex habitu ipso habere proprietas usque in infinitum propagatur. Sed de his alias.
Non est autem alterationi generaliter unum contrarium opponendum, sicut in supradictis motibus, sed per species. Unde et Aristoteles ƿ ait: "reliquo vero assignatorum motuum," id est vel alterationi vel secundum locum mutationi, "non est facile assignare contrarium." Videntur in alterationibus diversa eiusdem esse contraria, quorum alterum sub motu sit, alterum autem sub quiete contraria motu{i}. Motus secundum albedinem contrarium habere videtur tam quietem secundum albedinem quam mutationem in nigredinem, ut album fieri ad nigrum fieri. Sed quod magis adversum, id profecto solum ut contrarium {est} opponendum, ut huic motui ille secundum ipsius contrarium. Sicut enim actiones et passiones quae ex contrariis nascuntur, contrarias esse contingit, ut calefacere ad frigidum facere et calefieri ad frigidum fieri, sic et motus qui secundum contraria contingunt, invicem ut contrarii opponuntur. At iam non omnibus alterationis speciebus contraria poterimus assignare, nisi his scilicet qui ex contrariis accidentibus descendunt. Atque haec ad cognitionem alterationis sufficiant.
DE MOTU SECUNDUM LOCUM
Fit autem mutatio secundum locum quando unus locus deseritur et alius assumitur, veluti cum de hac domo in illam vel de hac villa in aliam vel de hac civitate in illam transimus. Sed si de loco quantitativo, qui corpori quod circumscribit accidit, egerimus, ab alteratione ipsum dividere fortasse non poterimus, secundum id scilicet quod illa circumscriptio inter accidentia tenetur, quae eadem etiam consistere videtur motis per diversa loca corporibus. Quamdiu enim idem manserit corpus quantitativum, et qui ipsum comitatur locus idem permanet. Expeditior itaque erit sententia de substantialibus locis quae saepe permutamus, ut de hac domo vel de hac villa. De huius quoque motus specierum contrarietate magna fuit apud Antiquos dissensio ac sicut quidem in speciebus alterationis duo eidem assignabant contraria, sicut ostendimus, ita et hic volebant, ut motui secundum hunc locum quietem secundum eumdem aut in contrarium locum mutationem. Contraria autem superiorem et inferiorem locum aestimabant quae neque de quantitativo neque de substantiali teneri potest, quippe sicut substantiae, ita nihil quantitati potest esse contrarium. Non igitur potest secundum contrarietatem locorum contrarietas motuum secundum loca pensari, sed potius videtur motui secundum locum quies secundum eumdem locum opponi contrarium, ut moveri de hoc loco et quiescere in eodem contraria confiteamur, si ƿ qua, inquam, forte in his motibus contrarietas po{s}sit assignari, quae quidem scilicet contrarietas in his, ut dictum est, consistit quae maxime invicem adversa reperiuntur.
Est autem de omni specie motus expeditum, ex quibus quidem illud quod supra posuimus, apparere certum est: patrem inde efficientem causam non debere dici quod substantiam filii moveat, id est motum ei sua operatione praestet, de ea quasi de subiecta materia operando et formam sua operatione aptando sicut faber cultello. Unde potius ex patre filium fieri quam per patrem dici convenit, secundum hoc scilicet quod ex ipso quaedam manavit portio, quae in filium tamquam in materiam divina operatione est [in]formata. Sic enim Deus de particula illa substantiae patris operatur, sicut faber de parte quadam ferri quam a tota massa separavit. Non tamen patrem materiam filii concedimus, quamvis ex ipso per partem quamdam fieri dicatur, sed illam solam partem quae in constitutione eius ponitur. Non itaque omnis causa ex qua fit, materialis est dicenda, sed ea tantum ex qua consistit. Sunt et quibus pater causa per quam fit videatur, sed falso: non enim instrumento eo utitur Summus quoque Opifex, qui ipso quoque defuncto filium format ac perficit./435.20/
{DE INFERENTIIS QUATTUOR CAUSARUM}
Nunc autem quattuor causarum proprietatibus liquide praemonstratis qualiter ipsae in inferentiam trahantur et ad effectus suos antecedant, declarandum est. Efficiens autem hoc modo: si bonus est faber, bonus est cultellus quam quidem inferentiam ut servare possit in omnibus, bonum in fabricando cultellum fabrum intelligi volunt.
At vero nihil obest si necessitate sit destituta maxima propositio: cuius effector bonus est, bonus est etiam effectus. Similiter et de malo.
A materia{li} vero argumentum sic trahitur: 'non habent Mauri arma, cum nec ferrum habeant'; 'nec tu cultellum habes, si omnino ferro careas
Maxima propositio: cui materia deest, et materiatum. Non potest autem haec inferentia cassari, sictur nec illa quae genere ablato speciem aufert, quippe genus est materia speciei.
Ex formali vero ita fit argumentum: 'non sunt Sirenes homines, cum eis rationalitas desit'. Maxima propositio:ƿ cui formalis causa non adhaeret, ei formatum non convenit.
Haec quoque inferentia refelli non potest, cum nec praeter formalem causam, sicut nec praeter materialem, effectus consistere queat.
Finalis quoque ita effectum suum ostendit: si beatum esse bonum est, et iustitia bona est si victoria bona est, et bellum bonum est si malum est superari, malum est pugnare Sicut enim per bellum victores vel victi efficimur, ita ex vita iusta ad remunerationem pertingitur. Ut igitur victoria finis est pugnae, ita beatitudo iustitiae. Maxima propositio: cuius finis bonus est, ipsum quoque bonum est.
Hic autem 'esse' [quod] cuiuslibet temporis designativum accipitur, pro eo scilicet quod simul finalis causa et effectus non consistunt: praecessit enim bellum victoriam. Sic itaque regulam, ut aliquam habeat probabilitatem, intelligunt: cuius finis bonus est, quando est, ipsum quoque bonum est, quando est.
Ex effectu vero ad causas easdem totidem inferentiae fieri possunt, licet eas Themistius non ponat arbitrans ex illis illas satis esse manifestas per conversionem consequentiarum hoc modo: si bonus est cultellus, bonus est faber si habes cultellum, habes ferrum si es homo, es rationalis si bonum est bellum, bona est victoria
Potest tamen fortasse bellum dici quod completum ad victoriam non ducitur, velut si ambo qui pugnant, simul sese perimant vel fatigati bellum sponte dimittant neutro adhuc superato, sicut de Hectore et Aiace, vel quolibet alio casu bellum dissolvatur, non omnino completum. Solent autem generalem regulam a causa vel ab effectu dare sic: ex causa perpenditur effectus, vel econverso, quae tantum de complexis esse videntur.
{DE LOCIS A CONSEQUENTI SUBSTANTIAM SECUNDUM THEMISTIUM}
Restant autem quattuor ex his locis quos a consequenti substantiam Themistius assignat, a generatione scilicet, a corruptione, ab usu, a communiter accidentibus.
{A GENERATIONE VEL CORRUPTIONE}
A generatione quidem argumentum hoc modo trahitur:ƿ si bona est domus, bonum est componere domum Hunc autem locum ab effectu Themistius dixit, quem a generatione Tullius nominavit. Ipsa namque compositio causa domus est. Maxima propositio: eius quod bonum {est}, generatio bona est.
Si vero convertas consequentiam, multo melius a generatione locus erit. Est itaque 'generatio' nomen tam generatae rei quam ipsius generationis; similiter et 'corruptio' nomen est tam rei quae corrumpitur, quam ipsius passionis quae corruptio dicitur. Sive ergo ita proponas: si bona est domus, mala est destructio domus seu econverso dicas, a corruptione locus esse perhibetur. Maxima propositio: eius quod bonum est, destructio mala est et cuius destructio mala est, ipsum bonum est.
AB USU
'Usus' quoque vocabulum dupliciter sumitur, tam in designatione rei quam utimur, quam in demonstratione proprietatis eius qui utitur vel illius quo utitur. Ab hoc ita fit argumentum: si bonus est equus, bonum est equitare vel econverso. Maxima propositio: eius quod bonum est, bonus est usus, vel cuius usus bonus est, ipsum quoque bonum est.
A COMMUNITER ACCIDENTIBUS
Communiter vero accidentia ea dixit quae idem subiectum communicant ac circa ipsum sese ita comitantur ut fere numquam contingat alterum ab aliquo subiecto suscipi, nisi alterum ab eodem suscipiatur, sive in eodem tempore sive in diversis. Modo enim alterum praecedit alterum, modo subsequitur, modo simul in eodem fiunt. Nam congressio amorem praecedit et atrox facinus trepidatio mentis sequitur, vel paenitentia malum factum; simul ambulatio et strepitus pedum solent esse. Ex his autem ita fit argumentum: si congressus est ad eam, eam amat si paenitet, malum fecit si audis strepitum pedum, tunc ambulat
Videntur itaque huiusmodi argumenta quandoque in necessitate deficere, cum illud quod proponitur sine eo quod supponitur, esse potest, ƿ ut congressio sine amore vel strepitus pedum sine ambulatione. Quodsi quandoque necessitas videatur incumbere, ut in eo quod supra quoque posuimus: si paenitet, ma{le}fecit, eo videlicet quod poenitentia nonnisi ex malefacto proveniat, non tamen id ex natura communiter accidentium contingit. Ideoque huius loci proprietas ex natura sui nihil nisi probabilitatem tenet. Unde Boethius in Tertio Topicorum: "neque haec, inquit, necessaria sunt, sed frequenter eveniunt." Idem quoque in Eodem cum inter communiter accidentia, quae adiuncta Tullius nominat, et inter antecedentia et consequentia differentiam daret propter locorum discretionem: "in adiunctis, inquit, nulla necessitas est, in antecedentibus vero et consequentibus maxima."
{Maxima} propositio: posito vel ablato uno {adiunctorum} ponitur vel aufertur alterum.
Unde Tullius ex adiunctis adiuncta perpendi {dixit}.
DE EXTRINSECIS
Nunc autem eos locos inspiciamus quos Themistius extrinsecus posuit; quorum alios a rei iudicio assignavit, alios a simili, alios a maiori vel minori, alios a proportione, alios ab aliquo quattuor oppositorum, alios a transsumptione.
{A REI IUDICIO}
Quem autem locum Themistius a rei iudicio vocat, Tullius ab auctoritate nominat. Ex quo ita sumi solet argumentum: 'caelum volubile est quod ita sapientes atque astrologi iudicaverunt, quorum studium in inquisitione huius physicae laborat'. Maxima propositio: quod sapientium confirmat auctoritas, esse constet.
At vero hoc argumentum, licet ab omnibus impromptu teneatur, nulla tamen necessitate firmum est, sed maxime in probabilitate consistit. Unde Boethius in Tertio Topicorum: "hic, inquit, locus iudicio nititur et auctoritate et totus probabilis est nihil continens necessarium," et rursus: "hic etiam inartificialis et expers artis vocatur, quoniam hinc non sibi ipse conficit argumentum orator, sed praeparatis praepositisque utitur testimoniis." Expertem autem artis hunc locum non in eo ƿ dixit quod nulla ars ipso utatur, quem omnibus communem esse diximus, sed potius inde {in}artificialis dici videtur quod nullius artis doctrina indigeat, cuius argumentum aeque omnes proponere sciunt. Rei autem iudicium sive auctoritas verba auctoris authentica designant per quae id confirmamus quod ostendere volumus.
Videtur autem hic locus qui ab auctoritate dicitur, ab effectu posse assignari. Quod enim Plato vel quislibet philosophorum caelum dixit esse volubile, ex eo contingit quod ita erat. Nam quia sic res ipsa se habet, sic eam se habere dixerunt, {non quia dixerunt}, ita fuit. Et poterit quidem idem locus ab effectu dari semper, sed tunc tantum ab auctoritate quando ipsa philosophi auctoritas attenditur quae dictum ipsius commendat. Bene etiam hunc seorsum a loco ab effectu Themistius intellexit sive Tullius, qui 'effectus' quattuor tantum causarum suprapositarum intellexerunt. Quod autem caelum rotundum est, nulla est de propositis causis ad verba Platonis, sed talis tantum, qualis est essentia rei ad veritatem propositionis vel praesentia solis ad essentiam diei.
A SIMILI
Nunc vero locum a simili tractemus. 'Similitudinem' large Themistius accipit tam secundum qualitatem rerum eamdem quam secundum quantitatem. Proprie namque 'similitudinem' secundum qualitatis eius participationem accipimus; quod in proprietate qualitatis Aristoteles manifeste monstravit. Similitudo vero in quantitate paritas dicitur, id est aequalitas; quantitatis enim proprium est facere aequale et inaequale, sicut ipse quoque de quantitate tractans insinuat. Si enim eiusdem mensurae sint subiecta, non proprie in eo similia, sed aequalia dicuntur, sicut et si eiusdem qualitatis sint, non ex eo proprie aequales, sed similes vocantur. Unde bene Tullius locum a paria loco a simili divisit et seorsum posuit. A simili vero in qualitate ita venit argumentum: similiter rationale ex{ce}dit hominem sicut mortale at vero rationale non est proprium hominis quare nec mortale A simili vero in quantitate, hoc est a pari, ita: similiter hi duo aequalis longitudinis sunt hic autem trabem attingere potest quare et ille
Maxima propositio: de simili{bus} idem iudicium hoc est quod de uno contingit, et de alio. Haec vero regula sine argumento omni veritate est destituta. Nulla enim adeo ad invicem conveniunt quae in pluribus non differant.
Sunt tamen quidam qui tunc semper argumentum a simili necessarium esse volunt quando similitudinis causa adiungitur causa hoc modo: si mortale non est proprium hominis quia excedit, nec rationale propter eamdem causam
Sed nec adhuc necessarium dici debet. Saepe enim idem in utroque causa non efficit. Contingit enim ut duo simul furtum facerent et alius captus propter furtum suspenderetur, alius vero non. Non itaque verum est quod, si iste propter furtum suspensus sit, et ille propter idem. Amplius: si quis hanc consequentiam de Socrate et Sophroni{s}co albis receperit: si Socrates est albus propter albedinem, Sophroniscus est albus propter eamdem tali constringetur inconvenienti: si Socrates est albus propter albedinem, Sophroni{s}cus est
Nihil igitur ad inferentiae necessitatem appositio causae operatur, sed propter ostensionem sui causa tantum inducitur.
DE MAIORI ET MINORI
Maius autem et minus alio modo Themistius quam Tullius accipit, Themistius quidem 'maius' et 'minus' secundum id quod magis vel minus videtur accipit, Tullius vero secundum maiorem vel minorem actionem vel personam, ita quidem ut saepe hunc locum quem a maiori Themistius dicit, a minori Tullius appellet, vel econverso, ut in exemplis apparet a maiori Themistii et minori Tullii, vel{ut} ita: si episcopus est verberandus, et presbyter si presbyter est honorandus, et episcopus si eius miserendum non est qui castrum incendit, nec ei venia danda est qui civitatem incendio consumpsit
Magis enim videtur ei condonandum esse qui castrum incendit quam illi qui civitatem combussit, et minus est castrum quam civitas. Quem quia ƿ ille locum a maiori secundum visum dixit, iste a minori secundum quantitatem rei vocat. A maiori vero secundum Themistium et a minori secundum Tullium hoc modo argumentum sumitur:
si ei venia danda est qui regem inscius interfecit, nec ei deneganda est qui consulem ignarus occidit
Minus enim illud quam istud videtur et maior est regis persona quam consulis. Tales autem maximas propositiones Themistius protulit: si quod magis videtur esse non est, nec quod minus videtur esse contingit si quod minus videtur esse contingit, et quod magis videtur {esse} evenit Cum igitur a maiori Themistius argumentum sumit, ex negatione negationem ostendit, cum autem a minori, ex affirmatione affirmationem, eadem consequentia conversa. Tullius vero indifferenter propositionibus utitur. Cuius hae sunt maximae propositiones: quod valet in maiori, valet in minori, et econverso.
Haec autem argumenta ita falsa esse deprehenduntur ut saepe verum sit quod proponitur, falsum autem quod ex ipso infertur. Saepe namque accidit ut id quod minus videtur fiat, et quod magis videtur non fiat.
{DE OPPOSITIS}
De oppositis autem atque eorum locis satis disputatum esse arbitror superius. Illud tamen notandum est quod alio modo inferentiam contrariorum Themistius disponit quam nos superius atque aliam maximam propositionem protulit, hanc scilicet: contraria contrariis conveniunt hoc modo: si bona est sanitas, mala est aegritudo
Hic autem plura contraria suis contrariis proponuntur; sunt namque sanitas et aegritudo contraria ac rursus bonum et malum. Videtur itaque ut si bonum conveniat sanitati, malum conveniat aegritudini. At vero saepe proposita regula deficit. Plura enim contraria sunt quae sub eodem contrario continentur. Unde Aristoteles cum de contrariis ageret: "contrarium, inquit, est bono ex necessitate malum....., ut sanitati languor et iustitiae iniustitia et fortitudini debilitas.....; malo autem aliquando bonum contrarium est, aliquando malum; egestati enim, cum sit malum, superabundantia[m] contrarium est, cum sit ipsa malum."
ƿ Sunt autem quidam qui etiam compositis consequentiis contrarias propositiones continentibus eamdem regulam aptare conantur, veluti isti: {si} quare omne animal vivum omnis homo vivum, et quia nullum animal vivum, nullus homo vivum', et econverso; 'convenire' autem hoc loco pro 'comitari' in consecutione, accipiunt. Sed nec in his vera est regula.
Cum enim recipiamus illam consequentiam: si nullum animal vivum, nullus homo vivum illam omnino denegamus: si omne animal vivum, omnis homo vivum sicut cum de loco a genere tractaremus, ostendimus.
DE PROPORTIONE
Proportio vero similitudo habitudinum dicitur, quando scilicet ipsae quoque rerum habitudines ad se invicem similitudinem habent, sicut in navi et civitate et rectore et principe monstrari potest. Sicut enim se habet navis ad rectorem, ita civitas ad principem, quod videlicet utrumque regi debet. Ac rursus ut se habet rector ad navem, ita princeps ad civitatem, quod scilicet uterque regere debet. Hinc ita argumentum venit ut si quaeratur utrum princeps in civitate sit eligendus sorte, negamus, quia nec navibus gubernator sorte praeficitur, sed magis secundum artem accommodandus est. Maxima propositio: quod in quibusdam proportionalibus evenit, contingit in aliis
Hunc autem locum ab eo qui ex similibus ducitur, Themistius separavit, quem in loco a simili Tullius inclusit. Ille igitur in nomine 'similitudinis' rerum tantum similitudinem, non etiam habitudinum, accepit. Hic vero in 'similitudine' utrumque comprehendit; qui tamen a 'similitudine' 'paritatem' separavit, quam etiam ille in 'similitudine' continuit. Hanc autem differentiam proportionis et similitudinis quam Themistius consideravit, Boethius in Secundo Topicorum manifeste declarat: "hic, inquit, locus distat ab eo qui ex similibus ducitur; ibi enim una res cuilibet alii comparatur, in proportione vero non est similitudo rerum, sed quaedam habitudinum comparatio." Et similitudo quidem rerum in duobus consistere potest, proportionem vero semper in pluribus necesse est contineri; quando videlicet plura pluribus secundum consimilem modum se habendi ad alterum comparatur, haec ad minus quam in tribus rebus consistere non potest. In tribus autem aliquando consistit, in quattuor autem vel in pluribus frequenter. In quattuor vero, ut in supraposito exemplo; in pluribus vero, sicut in eo Porphyrii de genere specie differentia et aere forma statua. In tribus quoque contineri potest una rerum duas habitudines participante, sicut in numeris, binario scilicet et quaternario, {et quaternario} et octonario.
Ut enim binarius dimidium est quaternarii, ita quaternarius octonarii. Quaternarius autem qui et duplum est binarii et dimidium octonarii, duas suscipit habitudines. Nota autem, quod dicitur proportio similitudo habitudinum ita sumendum esse, quod ipsa rebus inest per habitudines. Cum enim navis et civitatis hoc quod reguntur, eadem sit habitudo et rursus regere principis et rectoris, non sunt habitudines similes, sed magis res ipsae ex habitudinibus, ut natis et civitas ex eo quod utrumque regitur, ac rursus princeps et rector ex eo quod uterque regit. Illud quoque notandum est quod cum dicitur locus esse a proportio{ne}, talis est a proportionalibus secundum hoc quod proportione{m) parti{ci}pant. Non enim proprietas ipsa probat, sed res ipsae de quibus agitur, gubernator scilicet et navis principem et civitatem. Poterunt fortasse in istis habitudines diversae esse et similes, si videlicet 'regere' et 'regi' aequivoca sit praedicatio. Sed sive eaedem sint sive diversae, semper a proportionalibus quae probant, locum esse intelligendum est.
EX TRANSSUMPTIONE
In trans{sumpt}ione vero argumentatio proponitur cum prima quaestione proposita ac nondum probata alia quaestio assumitur eaque probatur ut eius probatio ad fidem prioris postea afferatur, veluti, si fiat talis quaestio: utrum mortale sit proprium hominis eaque deseratur atque ista prorsus proponatur: utrum rationalc sit proprium hominis, at id non esse probetur eoquod non soli conveniat, convincitur ex eodem nec mortale proprium esse; de quo prima quaestio movebatur. Locus quidem a maiori in transsumptione dicitur, quando scilicet ex uno membro secundae quaestionis unum membrum primae quaestionis infertur. Magis enim videtur rationale proprium hominis quod in solo Deo ipsum excedit, quam mortale, quod hominibus convenit {et} irrationalibus.
Non est autem 'transsumptio' alicuius habitudinis loci designativum, ƿ sed magis ex hoc nomine innuitur qualiter argumentatio ducatur, ita scilicet quod prima quaestione dimissa alia ad ostensionem, cuius promptior est probatio, transsumitur atque probatur, ut per ipsam quae notior est, prima postea convenientius ostendatur, sicut in praemisso continetur exemplo. Hic igitur locus qui in transsumptione consistit a caeteris qui extrinseci sunt, in re diversus non est, sed in modo tractandi, in eo scilicet quod in transsumptione argumentatio constituitur. Unde Boethius in Secundo Topicorum:
Transsumptionis, inquit, locus nunc quidem in {ae}qualitate, nunc etiam in maioris minorisue comparatione consistit; aut enim ad id quod est simile aut ad id quod {est} maius aut minus, fit argumentorum rationumque transsumptio.
Quoniam autem non est diversa loci huius habitudo a superioribus, sed dissimilis modus tractandi, non multum convenienter ipsum Themistius a superioribus divisit ac tamquam diversum per se posuit ac tractavit, sed bene ipsum in superioribus Tullius comprehendit.
Quaeri vero solet utrum huiusmodi transsumptionem in omnibus ac solis extrinsecis locis Themistius acceperit. In solis autem esse videtur eoquod huiusmodi locum ipse inter extrinsecos tantum posuerit. At vero et de inhaerentibus transsumptio fieri posse videtur. Unde Boethius in Eodem: "qui locus, inquit, a toto forsitan esse videtur, sed quoniam non inhaeret his de quibus proponitur terminis sed extra posita res hoc tantum quia notior videtur, assumitur, ideo ex transsumptione locus hic convenienti vocabulo nuncupatur." Ex toto autem vel ex quolibet alio inhaerentium locorum transsumptio fieri videtur, veluti si quaeratur utrum spissum sit magnum, hoc est magnitudo, talisque inde quaestio fiat: utrum spissum sit aliquid, idque non esse probetur, ex eo congrue non esse magnum a toto generali convincitur. Sic quoque in transsumptione cuiuslibet loci argumentatio proponi potest, sive etiam inhaerens sit sive medius.
Sunt tamen quidam qui auctoritatem dicant numquam proprie transsumptionem fieri velle nisi de extrinsecis locis. Unde recte locum a toto a loco ex transsumptione omnino separavit per proprietatem inhaerentium quae loco a toto accidit. Sunt etiam qui dicant transsumptionem de omnibus locis aeque fieri, nullum tamen secundum transsumptionis naturam inhaerentem debere dici, sed magis extrinsecum quia, ut supra diximus, in transsumptione nulla attenditur cohaerentia ƿ ex proprietate ipsius, sed hoc tantum quia notior videtur, res alia extra assumitur, non quia scilicet cohaereat.
Sed dico quod si tantum maior notitia in transsumptione attenditur nullaque habitudinis proprietas pensatur, non iam vel a m{ai}ori vel a minori vel a simili locus assignandus erit, sed tantum a notiori assignandus esse videtur nec iam magis debere dici extrinsecus quam cohaerens, cum haec quidem notitia aeque cohaerentibus {insit}. Omne enim ex quo ducitur argumentum, notius esse oportet eo quod probatur per ipsum, nam si ignota notis, inquit, probantur, argumentum vero rem dubiam probat, necesse est ut quod ad fidem quaestionis affertur, ipsa sit notius quaestione. Cum igitur transsumptio aeque et de inhaerenti{bu}s et de extrinsecis fiat, videtur potius huiusmodi locus magis medius quam extrinsecus appellari, sicut et de loco a divisione dicitur, ut in sequentibus apparebit. Placet itaque magis Tullii sententia, qui huiusmodi locum a caeteris non dividit nec etiam de transsumptione aliquam fecit mentionem, quae nulla est inferentiae habitudo, sed argumentandi diversitas. "Fit vero, inquit, haec transsumptio etiam in nomine quotiens ab obscuro vocabulo ad notius argumentatio transfertur ut, si, inquit, quaeratur an philosophus inuideat sitque ignotum quid 'philosophi' nomen significet dicemus ad vocabulum notius transferentes non inuidere, qui{a} sapiens sit; notius vero est 'sapientis' vocabulum quam 'philosophi'," hoc enim latinae linguae est, illud vero graecae locutionis. At vero haec transsumptio inter cohaerentia consistere videtur. Sive enim idem in nomine 'philosophi' quod in nomine 'sapientis' accipitur, sive 'sapientis' vocabulum, sicut videtur, continentius est ac quasi genus est 'philosophi', cohaerentia denegari non potest.
Dicunt tamen quidam quod, licet cohaerentia denegari non {possit, cum sint ea vocabula} cohaerentia tamquam genus ad species suas, sola tamen extrinsecitas hoc loco attenditur, quae in habitudine maioris ad minus consistit. Magis enim videtur quod sapiens inuideat quam philosophus, qui caeteris in sapientia praecellit.
Nunc vero de mediis superest disputare.ƿ

DE MEDIIS

Latin	English
DE MEDIIS
"Medii, inquit, sumuntur vel ex casu vel ex coniugatis vel ex divisione nascentes." Casus autem vocantur adverbium inflexum a nomine sive ipsum primitivum nomen. Ut sit 'casus' nomen tam eius quod cadit ab alio per dirivationem quam illius a quo cadit. Sive ergo 'iuste' adverbium a 'iustitia', sive a 'iusto' dirivari dicatur, casus invicem dicuntur primitivum nomen et adverbium ab ipso dirivatum.
Coniugata vero dicuntur nomina quae ab alio denominantur, cum eo a quo sumpta sunt, sive etiam inter se -- ut 'iustus iusta iustum', quae a 'iustitia' sumpta sunt et denominativa --, coniugata dici possunt, sive inter se et cum ipsa iustitia.
A casibus vero ita sumitur argumentum: si iustitia bona est, et quod iuste est bene est vel econverso; vel ita: si quod iustum est bonum est, et quod iuste est bene est et econverso. A coniugatis autem hoc modo: si iustitia bona est, et qui iustus est bonus est et econverso; si albedo color est, et qui albus est coloratus est vel econverso; licet haec conversio saepe deficere deprehendatur: saepe nam{que} sumpta sibi conveniunt quorum formae diversae sunt nec de se invicem dicuntur. Cum enim omne rationale sit coloratum, nulla tamen rationalitas color est.
At vero cum formae de se invicem dicuntur, et formata de se invicem praedicari certum est. Aeque tamen uterque locus a coniugatis vocabitur. Maxima propositio: quorum casus vel coniugata sibi coaptantur, ipsa quoque sibi coniunguntur. Restat locus a divisione, ad cuius cognitionem illud praedicendum est nullam loci habitudinem in nomine divisionis accipiendam esse, sic{ut} et de transsumptione dictum est, sed potius exprimi modum tractandi argumentationem, quae per divisionem incipit. Cum igitur de habitudine huius loci requiritur, non a divisione respondendum est, sed a partibus vel ab oppositis in divisione, prout loci se habuerit habitudo. "Omnis autem, inquit, divisio vel negatione fit vel partitione"; negatione quidem hoc modo: 'omne animal aut habet pedes aut non habet' vel ita: 'animal aliud habet pedes, aliud non habet'; ƿ partitione vero sic: 'omne animal aut sanum est aut aegrum, vel ita: 'animal aliud sanum est, aliud aegrum'. Earum autem quae partitione proponuntur, sex modos in Libro Divisionum Boethius docuit, cum alias esse generis in species, alias totius in partes, alias vocis in significationes vel modos, alias subiecti in accidentia, alias accidentis {in subiecta, alias accidentis} in accidentia docuit; quas omnes convenientius atque uberius exsequemur, cum Divisionum Libro operam dederimus.
Nunc vero nostro id solum proposito sufficit earum argumentationum locos tractare qui per divisionem incipiunt. Ac primum de ea agamus quae per negationem fit. Haec autem divisio tunc tantum proprie proponi videtur, quando indirecta ratiocinatione argumentatio ducitur, veluti cum ex parte divisionis seu disiunctionis propositae quam adversarius concedit, ipse prius ad inconveniens ducitur, atque ita pars ipsa quae assumpta fuit et concessa, falsa esse convincitur, ex qua falsum consequi monstratum est; deinde vero pars altera vera concluditur. Cuius rei tale Boethius posuit exemplum: "tempus, inquit, aut habet originem aut non habet." Sumit quidem alter disputantium quod originem habet, quod verum est; unde tali argumentatione sophistica ad inconveniens ducitur: si tempus habet originem, {non} fuit semper tempus; fuit itaque quando non fuit tempus; sed 'fuisse' temporis significatio est; fuit igitur tempus quando non fuit tempus, quod omnino falsum est. Non est itaque verum quod tempus originem habeat. Restat itaque ut verum sit quod originem non habeat, quod fuit in altero divisionis membro. Si enim vera non sit affirmatio, veram constat esse negationem, et econverso.
In hac autem argumentatione duo principales loci a divisione esse a Boethio conceduntur, cum videlicet vel impossibile concluditur ex concessione, vel ex falsificata parte altera vera esse ostenditur, quae oppositae invicem sunt tamquam affirmatio et negatio. Talis autem inferentia fuit de parte ad totum, cum in {im}possibili facta fuit conclusio: si fuit quando non fuit tempus, fuit tempus quando non fuit tempus nam significatio 'fuit' quasi pars temporis erat. Hic igitur locus cohaerens fuit. Cum autem ad alteram partem disiunctionis reditur atque inter affirmationem et negationem illatio fit, quae opposita sunt, locus est extrinsecus. Quia ergo locus a divisione modo cohaerens est, modo ƿ extrinsecus, neque cohaerentem tantum ipsum neque extrinsecum Themistius dixit, sed medium inter utrosque collocavit.
Huius autem suprapositae argumentationis sophisticae solutionem Primus fantasiarum nostrarum liber plene continet. In ea quoque argumentatione quae per partionem incipit, modo cohaerens locus est, modo extrinsecus. Cohaerens autem est, si sic dicatur: omne animal aut sanum est aut aegrum arbor autum neque sana est neque aegra quare nec animal ipsa est
Extrinsecus autem erit si sic dicatur: aut est sanum aut est aegrum sed non est sanum est igitur aegrum vel ita: sed est sanum non est igitur aegrum
Hic namque inter opposita proponitur illatio. Hic autem locos assignamus secundum eos qui in syllogismis quoque locos esse recipiunt. Quoniam ergo in argumentatione utriusque divisionis modo cohaerens locus est, modo extrinsecus, ideo locum a divisione medium Themistius vocavit, non ita quidem ut singuli loci a divisione medii dicantur, cum potius unusquisque vel cohaerens tantum sit vel extrinsecus, sed totam ipsorum multitudinem, in qua quidam cohaerentes, quidam extrinseci ponuntur, inter utrosque collocavit.
Caeteri autem qui vel a casibus vel a coniugatis nascuntur, singuli in se et cohaerentiam habere et extrinsecitatem dicuntur atque hinc medii sive mixti nominantur. Notant autem cohaerentiam et extrinsecitatem in istis non solum secundum vocis convenientiam in principio et differentiam in fine, verum etiam {secundum} significationem: 'iuste' igitur et 'iustitia' sive 'iustus' in eo conveniunt quod omnia unam iustitiam significant; in eo vero differunt quod 'iuste' adverbium eam tantum significa[n]t ut ad actiones quae verbis tantum significantur, pertinentem. Inde enim adverbia dicuntur quia verbis tamquam adiectiva eorum apponuntur significationem ipsorum moderantia, hoc modo: 'uivo iuste', 'iudico recte'. Coniugata quoque et conveniunt in significatione et quodammodo differunt, ut 'iustitia' et 'iustus'; cum utrumque ƿ iustitiam significet, convenientiam habent; cum autem id diverso modo faciant, illud quidem in essentia, id vero in adiacentia, differentiam recte tenent. Secundum quam differentiam vel in significatione vel in modo significandi possumus deprehendere in ipsis sumptis quae etiam inter se coniugata dicuntur, ut sunt 'iustus iusta iustum'; "haec enim, inquit, inter se et cum ipsa iustitia coniugata dicuntur." Nulla est forte differentia secundum significationem, sed diversitas positionis secundum genus, cum hoc scilicet nominibus tantum masculini generis adiungatur, illud vero feminini, aliud autem neutri.
Sunt autem et qui extrinsecitatem in ipsis attendant secundum sexuum hominum diversitatem atque actuum significationem, 'iustus' quidem referentes ad mares, 'iusta' vero ad feminas, 'iusta' autem ad facta ipsorum, quae etiam iusta dicuntur. Si vero convenientiam et differentiam vocis attendamus, aeque in omnibus eas inveniemus, quod quidem satis ei congrueret quod ait: "medii vero loci appellantur, quoniam si de iustitia quaeritur et a casu vel a coniugatis {argumenta} ducuntur neque ab ipsa proprie atque coniuncte neque ab his quae sunt extrinsecus posita videntur trahi, sed ex ipsorum casibus, hoc est quadam ab ipsa levi mutatione deductis," iuxta videlicet diversam finis terminationem. Nec mireris diversis modis extrinsecitatem a Themistio considerari qui etiam multis modis cohaerentiam accepit, non tantum secundum praedicationem, qua genus speciebus vel definitio convenit definito, verum etiam secundum qualemcumque affinitatis adiunctionem. De parte enim totum non dicitur nec causa saepe de effectu praedicatur nec equitare de equo, et tamen ex his quoque cohaerentes locos procreari voluit. Tullius quoque cohaerentiam multo amplius extendens omnem locum cohaerentem vocavit praeter eum qui ab auctoritate dicitur, quem solum extrinsecum posuit; cuius etiam divisionem de eisdem topicis differentiis Boethius non praeterrnisit, quae in duas tantum locorum species facta fuit; quam nos et breviter percurramus.
DE DIVISIONE TULLII
Cum igitur Marcus Tullius locos alios ipsis quaestionum terminis haerere proposuit, alios extrinsecus assumi, eas rursus quae in ipsis haerent de quibus quaeritur, tali divisione partitus est: "in ipso, inquit, ƿ tum ex toto, tum ex partibus, tum ex nota, tum ex his rebus quae quodammodo affectae sunt ad id de quo quaeritur." Ipsa quoque affecta hoc modo subdivisit: "alia, inquit, sunt coniugata, alia sunt a genere, alia ex forma, alia ex similitudine, alia ex differentia, alia ex contrariis, alia ex adiunctis, alia ex antecedentibus alia ex consequentibus, alia ex repugnantibus, alia ex efficientibus, alia ex effectis, alia ex comparatione maiorum aut minorum aut parium." Hic itaque et eos quos Themistius medios vocavit et quosdam insuper quos extrinsecus posuit, inhaerentibus aggregavit solum ab auctoritate locum, quem a rei iudicio vocavit, extrinsecus ponens.
Nunc autem de singulis agendum est. Totum igitur definitionem cuiuslibet rei vocavit, sive illa substantialis forma sit, sive descriptio, eo videlicet quod totaliter et integre rem ipsam quam definit demonstret, cui omni[s] et soli convenit. Partes autem vocat tam constitutivas quam divisibiles quaecumque species non sunt, ut sunt paries et tectum [et] domus, vel Socrates et Plato hominis. Locum vero a toto ipsarum non assignat, quia fortasse satis ex loco ipsa per conversionem potuit intelligi, aut potius in causis vel effectis ipsa quoque comprehendit, quippe partes domus materia sunt ipsius et homo Socratis et Platonis. Notam vero nominis interpretationem vocavit. In coniugatis autem tam casus quam coniugata collegit. Formam vero speciem nominavit. Similitudinis vocabulum aeque et similitudinem rerum in {ae}qualitate et proportione[m] comprehendit. Differentiam omne{m} illam {formam} vocavit quae ita inest alicui quod separari non quaeat eo remanente, ut rationalitas homini vel tyranno crudelitas. Non enim in proprietate tyranni manet qui crudelis non est. Ab hac ita trahitur argumentum: si non est crudelis, non est tyrannus
Maxima propositio: a quo differentia abest, et differens
'Contrariorum' nomine large pro quibuslibet oppositis abusus est; adiu{n}cta vocavit quae Themistus communiter accidentia appellavit. Quae vero sint antecedentia et consequentia qualesque eorum regulae, ex superioribus manifestum est. Repugnantia vero dixit unum de contrariis cum supposito sui contrarii, veluti cum 'dormire' ac 'uigilare' contraria sint, 'stertere' vero 'dormire' supponatur, 'stertere' ac 'uigilare' repugnantia dicuntur. A quibus ita argumentum venit: ƿ si stertit, non vigilat Maxima propositio: cui alterum repugnantium inest, alterum abest
Efficientem quoquo modo omnem causam dicit praeter finalem, quam in effectis includit, ut Boethio placuit. Effecta ipsos causarum effectus appellat sive etiam finalem causam, sicut ex resolutione divisionis Tullii ad divisionem Themistii Boethius monstrat. Ait namque: "effecta illi sunt similia loco quae Themistius posuit a fine; nam causarum effectus finis est." Ex his tale protulit exemplum: 'an dubitas amasse qui rapuit?
Maxima propositio: ubi effectus est, eausam non deesse licet
Saepe transacta causa effectus manent, veluti pallor post infirmitatem, vel potius verba {quae} cuiuslibet temporis designativa sunt. A comparatione maiorum locus vel minorum aut parium a maiori vel minori vel a pari dicitur. Paritatem autem eam dicit quam similitudinem in quantitate Themistius vocavit. 'Maius' autem vel 'minus', sicut iam supra meminimus, secundum maiorem vel minorem personam sive actum accipit, ex quibus imprompta sunt argumenta. A maiori:
si is qui patriam bello persecutus est, tandem a civibus veniam meruit, cur non is quoque mereatur qui ob seditionem motam actus est in exsilium?
A maiori vero hoc modo: si Gaium Gracchum mediocriter labefactantem statum rei publicae Scipio privatus interfecit, cur non Catilinam orbem terrae caede atque incendio uastare cupientem consules persequantur?
Maxima propositio: quod valet in maiori, valet in minori, et econverso. A rei iudicio locus, quem solum extrinsecus posuit, ab auctoritate vocavit Themistius.
{DE EORUM DIVISIONUM CONVENIENTIA}
Nunc autem duorum auctorum duabus divisionibus expeditis illam etiam inter ea convenientiam quam Boethius notat, inspiciamus, qualiter videlicet altera alteram vicissim includat atque contineat, reducendo membra earum ad se invicem. Sed haec quidem reductio atque membrorum convenientia non ita ubique accipienda est, ut prorsus ƿ eadem sint membra quae ad se reducuntur, sed vel in partem possint sese contingere ac convenire sibi. Ac prius divisionem Tullii ad themistianam reducamus in illis praecipue membris quae in divisione Themistii non videntur annumerata esse, quae sunt huiusmodi: differentia, antecedens, consequens, repugnantia, effecta, paria, quae quidem ita Boethius reduxit: "a differentia, inquit, Marci Tullii a toto in divisione Themistii vel a parte intelligi potest; a toto quidem si sit constitutiva," hoc est si sumatur respectu eius speciei quam constituit atque excedit, "a parte vero si sit divisibilis." "Ab antecedentibus, inquit, et consequentibus locus plurifariam spargitur: nam et definitio et descriptio et antecedere rem et consequi possunt; item nominis interpretatio; item species antecedit, genus sequitur." Causa etiam antecedit vel sequitur suum effectum vel communiter accidentia sese mutuo consequuntur vel antecedunt, si sint, inquit, {in}separabilia, ut surdum naturaliter et mutum per accidens. Et hic quidem antecedens et consequens simplices quoque terminos nominat. "Itaque, inquit, hic locus pluribus mixtus est non tam in rebus ab aliis quam in tractatione diversus. Ipsa enim conditio consequentiae locum alium facit, cum ipsa conditio consequentiae vel in definitione vel descriptione vel forma vel causa vel in caeteris posita sit," ac si aperte diceret: non est diversa locorum essentia, sed habitudo secundum quam argumentatio tractatur. Alia enim habitudo est in eo quod definitio vel species vel causa nominatur.
Patet autem ex hoc loco eorum opinionem cassam esse qui antecedens {esse} et consequens in argumentationibus nolunt {con}cedere, ne forte eas hypotheticas propositiones esse confiteantur. Hic namque argument[at]orum loci tractantur. "Repugnantia, inquit, oppositis aggregantur."
Sed quaerendum est in qua quattuor specierum Themistius ea comprehendit. Et videtur quidem in contrariis ea inclusisse vocans ea quoque contraria quae contrariis adiuncta sunt. "Effecta, inquit, illi sunt consimilia loco quem Themistius posuit a fine; nam causarum effectus finis est." A pari locus a simili in quantitate apud Themistium dicitur. ƿ
Nunc quoque eos locos de divisione Themistii qui in divisione Tullii computari non videntur, ad ipsam reducamus. Sunt namque, ut Boethio placuit, hae divisiones sibi alterna reciprocatione coniunctae. Restant autem ex Themistii locis hi: ab integro toto, ab usibus, a generationibus, a corruptionibus, a proportione, a transsumptione, a casibus, a divisione. Sed hic quidem locus qui ab integro toto dicitur apud Themistium, ab effectu esse potest apud Tullium. Omne enim compositum suarum specierum effectus est, partes vero ipsius materia. Ab usibus, inquit Boethius, si usus aliquid efficit; a causis, si ipse efficitur ab effectis.
Sed hic nobis inquirendum est, quando usus vel efficiens vel effectus dicatur. Sed si supraposita exempla ad memoriam reducamus, 'equum' videlicet et 'equitare', neutrum esse videbitur; 'equus' tamen videtur quodammodo facere 'equitare' et causa ipsius esse, quippe Tullius omnem causam efficientem quoquo modo vocavit, 'equitare' vero effectus. Si igitur 'equus' 'equitare' probet, ab efficientibus erit, id est causis; si vero 'equitare' 'equum', ab effectis. A generationibus quoque vel a causis vel ab effectibus esse poterint. Si enim generatio in designatione formae, ipsius scilicet compositionis, sumatur, a causa dicetur; si vero in designatione formati, hoc est compositi, ab effectu. "A corruptionibus, inquit, ab efficientibus," hoc est a causis, dici potest. "Nam cum omnis, inquit, generatio efficiat aliquid, id est substantiam formet, corruptio rursus ipsa quoque efficit quiddam, id est substantiali forma spoliat ac privat, ut mors facit corporis dissolutionem." Sed si ipsa forma corruptio substantiam quae corrumpitur, probet, {a} causa recte videbitur; si vero econverso, ab effectu. A transsumptione vero locus vel a maiori vel a minori vel a simili vel quo alio nomine vocari poterit. A proportione vero a simili, a casibus a coniugatis; nam aeque et casus et coniugata Tullius coniugata vocavit. A divisione locus modo a partibus, modo ab oppositis vel ab aliis veniet.
Nunc autem duorum auctorum quae de locis fiunt divisionibus diligenter expeditis, superest quaestio de quibusdam locis, utrum in ipsis contineantur, ut sunt illi quos a praedicato vel a subiecto superius assignavimus, vel a contingentibus vel plures etiam qui a disparatis dicuntur hoc modo: ƿ si est homo, non est lapis et qui inter aequipollentia proponuntur hoc modo: si nullus homo est lapis, nullus lapis est homo si omnis homo est animal, omne non-animal est non-homo
Hos etiam in suprapositis divisionibus comprehendi convenit, quae de omnibus locis differentiis fieri confirmantur. Ait namque Boethius in ipso Topicorum suorum Proemio, cum de locis intentionem suam ostenderet: "nec dialecticos solum locos, sed rhetoricos etiam quove hi inter se atque a dialecticis differant, cura est exsequendi, ut omnibus undique locis plena consideratione propositis eorumque inter se differentiis et communitatibus pernotatis et argumentorum copia comparetur et clara locorum possit esse distinctio." Rursus idem in Secundo Eorumdem, cum divisionem Themistii inciperet: "omnes igitur loci, id est maximarum differentiae propositionum, aut ab his ducantur necesse est terminis qui in quaestione sunt positi, praedicato scilicet atque subiecto" etc. Rursus idem eadem divisione completa: "quae cum ita sint, breviter locorum mihi divisio commemoranda est, ut nihil praeter eam relictum esse monstretur, quod non intra eam probetur inclusum." Idem in Tertio, cum Tullii partitionem de eisdem locis supponeret, Marcus Tullius, inquit, divisionem locorum omnium facit hoc modo: "ex his, inquit, locis in quibus argumenta inclusa sunt, alii in eo ipso haerent de quo agitur, alii sumuntur extrinsecus." Sed fortasse ita eo facilius absoluemus si in primis divisionibus locorum, non in subdivisionibus, omnes locos comprehendi dixerimus, sicut eorum verba habere videntur. Cum igitur primae divisiones omnes locos comprehendant, posteriores tamen minus continentes esse poterunt. Nullus itaque locus erit qui secundum Themistium non sit vel inhaerens vel extrinsecus vel medius ac secundum Tullium vel inhaerens vel extrinsecus. Plures tamen esse poterunt qui in subdivisionibus non cadent. Quod itaque dictum est omnes locos comprehensos esse, secundum priores, non secundum posteriores, divisiones accipiendum est.
DE LOCIS ARGUMENTORUM
Nunc autem omnium conditionalium vi inferentiae demonstrata, ƿ secundum quam locos nimium laxe accepimus, eas quoque locorum definitiones exsequamur quas superius iuxta auctoritatem protulimus, in quibus non comprehenditur vis cuiuslibet inferentis, sed concessi tantum. Unde a Tullio huiusmodi locus bene descriptus est argumenti sedes, sive a Themistio sic: unde trahitur argumentum ad propositam quaestionem comprobandam. Quod enim ille argumentum nominavit, iste autem probationem quaestionis posuit, uterque concessionem innuit. Neque enim argumentum esse potest quod non est concessum, nec probatio fieri nisi ex concessis. Est enim probare fidem facere; ex dubiis autem fides non sumitur. Cui enim per se non creditur, nec {ad} alterius fidem idonee affertur.
Unde et in Topicis Boethius: "si ignota, inquit, notis probantur, argumentum vero rem dubiam probat, necesse est ut quod ad fidem quaestionis affertur, ipsa sit notius quaestione." Non est itaque idem probare quod inferre nec argumentum quod antecedens, sed plura probant quae non inferunt, et plura inferunt quae non probant. Infert enim 'Socrates est margarita': 'Socrates est lapis'; sed, cum concessione careat, ad fidem non est idoneum; unde assumptio adiuncta ad fidem est necessaria. Probare enim potest quod non veram tenet inferentiam; ut ex eo quod illam rapuerim, ipsam amare reputor. Sic et in caeteris argumentis contingit quae probabilia sunt ac non necessaria. Cum autem loci argumentorum tractantur propter id comprobandum de quo dubia quaestio proponebatur, iure in singulis argumentationibus, unde etiam propositae quaestiones sint, assignantur. Quia autem et ille per argumentum locum et iste per quaestionem describit, utrumque prius est tractandum. Neque enim aliter cognosci potest quod definitur, nisi et ea praecognita sunt per quae definitur; ac prius de quaestione agendum est.
DE QUAESTIONE
'Quaestionis' autem nomen et active et passive accipi, pro quaerente scilicet et quaesita, Boethius ostendit. Quod enim quaestionem propositionem esse dixit quae in dubietatem et ambiguitatem adducta est, ad quaesitam referendum est, de cuius scilicet veritate dubitamus ac quaerimus. Nam ea per quam quaerimus, cum sit interrogatio, non potest esse enuntiatio. Unde nec verum aut falsum continere; secundum quae ipse quoque in proximo propositionem definierat sic: propositio est oratio verum falsumue significans. In Eodem quoque, postquam propositionem ƿ semper esse dixit, sive scilicet de ipsa quaeratur sive non, adiecit: "si de ipsa quaeritur, quaestio est; si est approbata, conclusio; idem igitur propositio est et quaestio et conclusio." In quo manifeste propositionem ipsam, de cuius veritate quaeritur, quaestionem passive nominavit. Eam quoque per quam quaerimus, quaestionem in sequentibus appellat, cum illam quaestionem thesim esse monstravit, quae de re caeteris circumstantiis nuda quaerat ac disserat hoc modo: 'unde affirmatio et negatio sint species enuntiationis annon?
Nota autem quod vis interrogationis aliquando in nominibus interrogativis, aliquando in adverbiis pendet. Sunt autem nomina in{de}finita et interrogativa 'quis' vel 'quid' sive etiam 'quae', 'cuias' {vel} 'cuius', 'qualis' aut 'quantus', 'quotus' vel 'quot'. Sed 'quis' quidem et 'quae' certas requirunt personas hoc modo: 'quis venit? Socrates'; quae ludit? Picias; 'quid' vero ad naturam magis quam ad personam pertinere videtur. Cum enim quaeritur: 'quid est Socrates?', 'homo' vel 'animal' responderi solet, ac de natura magis quam de persona dubitari videtur; 'qualis' vero de adiacientia qualitatum interrogat, 'cuias' vero gentile est, 'cuius' vero possessivum. Unde si quaeratur: 'cuias est Pindarus?', 'Thebanum' dicimus; 'cuium vero pecus?', 'melibaea' respondemus; 'quantus' vero de dimensionibus quaerit hoc modo: 'quanta est virga?', 'bicubita' vel 'tri{cu}bita'; 'quotus' vero de ordine hoc modo: 'quota pars tua est?', 'tertia' vel 'quarta'; 'quot' vero de numero ita: 'quot sunt isti?', 'centum'.
Quaesita vero ea est propositio quae ipsam quaerentem quaestionem constituit tam affirmativam quam negativam. Has quoque dialecticas interrogationes Aristoteles determinavit quae ex dividentibus iunguntur affirmatione[m] et negatione[m], de quarum veritate in eis quaeritur hoc modo: 'utrum caelum est rotundum? vel non est rotundum?' Cum enim multae a dialecticis interrogationes proferuntur vel in quid vel in quale multisque aliis modis, nullam tamen dialecticam vocavit, nisi quae a dialecticis ex affirmatione et propria negatione coniungitur, cum de veritate alterius probatio exigitur. Est itaque 'caelum rotundum {est}' vel 'caelum rotundum non est' quaestio de qua quaeritur. Cum enim altera in dubitationem venit, utramque venire necesse est, et cum altera probatur, utriusque fides quodam{modo} relinquitur. Cum enim de veritate unius certi vel dubii sumus, et de falsitate alterius. Tota vero quae ex utriusque ƿ coniungitur propositionibus, quaestio est per quam quaeritur, veluti ista: 'utrum caelum est rotundum vel non?
Sicut autem propositiones ex quibus quaerentes quaestiones componuntur, modo categoricas modo hypotheticas esse contingit, ita et quae de ipsis quaeruntur, quaestiones modo ex categoricis modo ex hypotheticis descendunt propositionibus. Ex categoricis quidem ut suprapositae, ex hypotheticis vero ut ista: 'utrum si est homo est animal, vel non si est homo est animal?' Cuiuscumque {enim} propositionis probatio requiritur ipsa in quaestione, in propria dividente ponitur et cum argumentatio probata fuerit, quaelibet pars quaestionis conclusio dicitur. Unde et ipse ait conclusionem esse propositionem argumento approbatam. Sicut enim non quodlibet antecedens argumentum dicitur, sed id tantum quod concessum probat, sic non quodlibet consequens conclusio, sed id tantum quod probatur cuique fides ex argumento adiungitur. Unde ei soli 'ergo', quod subcontinuativa est conditio, praeponitur, cum ipsius argumenti concessio praecesserit. In hoc enim 'si' conditionis et 'ergo' positio diversa est quod {hoc} tantum concessa copulat -- unde et consequenti iungitur --, illud autem et inconcessa.
Sicut autem categoricarum propositionum sensus in praedicatione est, hypotheticarum vero in consecutione, ita et earum quaestiones modo de inhaerentia rerum, modo de consecutione propositionum requirunt. Cum enim quaeritur utrum homo sit animal, id exigitur utrum animal homini inhaereat. Cum vero inquiritur utrum si est homo est animal, id ambigitur utrum esse animal ex esse hominem proveniat.
Sed nunc quidem categoricarum quaestionum divisiones iuxta auctoritatem exsequamur. In quibus et de hypotheticis, quarum partes ex partibus harum connectuntur, satis liquebit. Harum ergo aliae de inhaerentia simpliciter quaerunt, aliae de modo inhaerentiae quoque proponunt. De inhaerentia quidem ut supraposita, in qua de inhaerentia generis ad speciem suam quaerebatur; de modo vero inhaerentiae rogatur cum iam constituta inhaerentia quomodo inhaereat requiritur, sive scilicet ut genus vel ut differentia vel ut proprium vel ut accidens vel ut eadem prorsus essentia. Ut genus quidem, ut homo Socrati vel animal homini. 'Genus' enim hoc loco accipimus quamlibet rei superiorem essentiam. In quo etiam nomine Boethius constitutivas specierum differentias comprehendit, ut est rationale hominis, ut scilicet omne maius, et substantiale, in ipso includeret Quaestionem vero de proprio de ƿ aequali ac non substantiali accepit, ut coloratum est corpori aut, ut quibusdam placet, risibile homini. Quaestionem vero de eodem de definitione vocavit, secundum id scilicet quod idem definitione et definito vocabulo ponitur. Quaestionem autem de maiori ac non substantiali quaestioni de accidenti aequavit. At vero multum improprie et formam genus appellat vel definitionem, ut rationale hominis vel sensibile animalis et nimis stricte accidens accepit, in ea tantum quae maiora sunt. Sunt enim quaedam minora ut grammaticum homine vel album corpore, nullaque sunt accidentia quae proprio susceptibili abundare queant.
Si vero hanc divisionem quaestionum quod alia de genere, alia de differentia, alia de proprio, alia de definitione, id est de eodem, fiant, haec quoque quae de inhaerentia fiunt, aptemus, non aliis applicare possumus nisi eis quae ex vera affirmativa categorica descendunt. Si enim dixero: 'utrum homo est asinus vel non est?', hic nulla earum fuerit. Neque enim praedicatum, a privilegio cuius nomina quoque quaestionibus imponuntur subiectae rei, vel genus vel differentia vel proprium vel accidens vel definitio, sed oppositum. Bene autem ac rationalibiter dictum esse videbimus hanc quadrifariam divisionem quaestionis in his tantum quaestionibus constitutam esse, si ipsius quoque auctoris verba diligentius inspiciamus. Ait namque Boethius in Primo Topicorum: In omni dialectica quaestione praedicativa dubitatur an ei quod subiectum est id quod praedicatur inhaereat; cum aliquid alicui inesse proponitur, id aut maius erit eo de quo praedicatur etc.
Ecce enim aperte hanc quaestionum variationem ex eo venire docuit quod praedicatum subiecto inhaeret, quod ad veritatem affirmationis pertinet. Rursus idem in Eodem adiecit: In praedicativis autem quaestionibus unus quidem subiectus terminus dicitur, alius praedicatus nihilque in praedicativis quaestionibus aliud quaeritur nisi an subiecto praedicatus inhaereat.
Quod si inesse constiterit, quaeritur itane insit ut genus an ut accidens an ut proprium an ut definitio: nam si ostenditur non inesse, nihil de quaestione relinquitur; nam quod omnino non inest, nec ut accidens nec ut genus nec ut definitio nec ut proprium inesse potest. Cum itaque ostendit quaestiones de modo inhaerentiae ex veris tantum affirmativis descendere, quippe de modo inhaerentiae quaerendum {non} est, cum ipsa non sit secundum quas illas quoque de inhaerentia variare volunt, profecto constat et istas ex eisdem propositionibus descendere; sed nec veram tantum, si ad praedicationem respiciamus.
ƿ Videtur in supradicta divisione omnis quaestio praedicativa contineri, ut sunt illae in quibus de accidenti fundamentum vel de accidenti aliud accidens aut de se invicem contingentia praedicantur, veluti cum dicimus: 'utrum omne coloratum est corpus' vel 'omne grammaticum est homo' vel 'grammaticum musicum' vel 'rationale mortale'. Sed has omnes irregulares praedicationes quidam dicunt, cum neque sint secundum substantiam neque secundum accidens. Non itaque aliae quaestiones in supraposita divisione cadunt nisi quae ex affirmativa vera regulari veniunt. Regulares vero eas dici volunt quarum praedicationem iuxta Porphyrium regularem appellant, quae videlicet vel secundum substantiam fit vel secundum accidens.
Sunt autem praedicativae quaestionis de inhaerentia duae species, una quae dialecticis famulatur -- quae ab eis thesis vocatur --, altera vero quae rhetoricis subiecta est, quae hypothesis vocatur. Haec autem harum est differentia quod thesis circumstantias non recipit, quas hypothesis habet. Circumstantias vero eas determinationes vocamus quae circa praedicationem consistunt, veluti cum de qualitate quoque vel quantitate facti vel de causa vel loco vel tempore vel de adivuantibus vel compellentibus inquiruntur. Eius autem quam thesim dicimus, species sunt duae: simplex et composita. Simplicem autem dicimus eam quae una tantum affirmatione et eius negatione componitur, ut supradicta, compositam vero quae pluribus, ut ista: utrum sit album vel nigrum vel medio colore coloratum.
Atque de quaestionibus dicta sufficiant; nunc ad argumentum procedamus.
DE ARGUMENTO
Hoc autem Tullius rationem rei dubiae fidem facientem definivit. Neque enim aliter argumentum esse potest, nisi ei de quo dubitatur fidem faceret, id est credulitatem, ut scilicet ei auditor consentiat, veluti cum ex eo quod rotundum est caelum, volubile esse conuincimus. Quod ergo caelum rotundum est, argumentum dicitur, quod ad concessionem conclusionis dubium prius auditorem cogit. Est autem argumentum tam propositionum antecedentium nomen quam significationum earum, veluti in quolibet syllogismo propositio simul et assumptio argumentum dicuntur; secundum quam significationem nominis 'argumenti' Boethius ƿ maximam propositionem in argumento includi sicut eius partem docuit. Cum enim sit vox maxima propositio, rei partem esse impossibile est. Dicuntur in argumentis ea quae a propositionibus ipsis significantur, ipsi quidem intellectus, ut quibusdam placet, quorum conceptio sine etiam vocis prolatione ad concessionem alterius ipsum cogit dubitantem. Unde et bene 'rationis' nomen in praemissa definitione dicunt apponi; 'ratio' enim nomen est intellectus qui in anima est.
Sed, si divisionis verba attendamus, potius argumentum accipiendum erit in designatione eorum quae a propositionibus dicuntur, quam eorum intellectuum qui ab ipsis generantur. Est autem talis quam idem supposuit divisio: "argumentorum, inquit, alia sunt probabilia et necessaria, alia probabilia ac non necessaria, alia necessaria ac non probabilia, alia nec probabilia nec necessaria." Necessarium autem definit quod videtur ita esse atque alitcr esse non potest, probabile vero, quod secundum id quod videtur facile conceditur. Quae quidem definitiones in designatione intellectuum non commode possunt exponi. Neque enim in propositione quicquam de intellectu dicitur, sed, cum de rebus agitur, per ipsam intellectus generatur, qui neque in sua essentia necessitatem tenet neque inferentiam ad alterum. Sunt enim quaedam quae in se necessitatem habent, ut Deum esse immortalem, quaedam vero quae tantum in antecessione ad alterum ac non in se, ut Socratem esse hominem ad Socratem esse animal. Intellectus vero neque antecedit ad alios, quippe cum non de ipsis in consequentia agatur, ut dictum est, nec ullam ad se necessitatem eorum tenet comitatio. Unde potius de his quae propositiones ipsae dicunt, supraposita definitio seu divisio est accipienda, ac sicut argumentum non in se, sed quantum ad conclusionem dicitur, ad cuius videlicet concessionem arguit, sic et necessarium vel probabile quantum ad ipsam dicendum est, non quantum ad se ipsum. Alioquin et in ista consequentia: si Socrates non est asinus, est non-asinus necessarium esset argumentum, et in ista non necessarium: si Socrates est homo, est animal
Non enim necesse est Socratem esse hominem, cum possibile sit non esse. Est itaque necessarium argumentum quod ad eius concessionem ad quod necessario antecedit, auditorem compellit, probabile vero per quod alteri facile adquiescitur, ut ex rapina amori. Licet enim non necessariam ƿ videam inferentiam rapinae ad amorem, rationabiliter tamen ex rapina suspicor amorem.
Sunt autem, memini, qui verbis auctoritatis nimis adhaerentes omne necessarium argumentum in se ipso necessarium dici velint. Alio quin definitio 'necessarii', quam iuxta Boethium superius assignavimus, non recte argumento assignaretur, quae videlicet ait quod ut dicitur ita est, atque aliter esse non potest. Si enim in hoc enthymemate: Socrates est homo: ergo est animal illud quod praecedit, sive intellectus sit, sive id quod propositio dicit, argumentum dicamus, non poterit ipsi definitio aptari, cum ita ut dicitur semper non sit. Si vero dicatur esse necessarium quantum ad conclusionem ac sane vere etiam intelligatur, toti potius consecutionis inferentiae necessitas attribuitur.
Unde necessarium argumentum dici non volunt, nisi in se fuerit necessarium, veluti hic: Socrates non est animal: quare nec est homo Similiter et de probabili.
Nota autem in supraposita divisione argumenti duo membra praeterquam necesse est aggregata videri, haec scilicet quibus probabilitas aufertur. Omne enim argumentum probabile esse oportet. Quomodo enim argumentum fecerit qui per ipsum non acquiescit conclusioni? Quomodo acquiescet, nisi idoneum hoc ad illud viderit esse? Unde, si rei veritatem teneamus, aeque ab argumentis separanda videntur tam ea quae necessaria sunt ac non probabilia quam ea quae nec necessaria sunt nec probabilia, cum tamen Boethius ultimum tantum membrum excludat, quod sophistis deseruire docuit; cuius tale protulit exemplum: Diogenem habere cornua eoquod quisque habeat quod non perdidit; sed et de eo quod necessarium est ac non probabile obiectionem posuit, quam et ipse postea dissoluens ipsum inter argumenta reliquit. Docuit enim non solum probabilia ea dici quae statim ut audita sunt, recipiuntur, sed quae etiam per alia ad probationem idonea efficiuntur, ubi adiuncta extrinsecus probatione commode ad fidem afferuntur. Quae tamen solutio non multum rationabilis videtur, sed potius confirmare nullum argumentum esse quod non sit probabile. Si enim et illud quod statim recipitur et quod ex probatione monstratur, probabile dicitur, profecto omne probabile videtur. Nullum est quod aliter fidem faciat, nisi ad id faciendum videatur idoneum. Sed, ne nimis auctoritati{s} regulas culpemus, ei quantum possumus assentire conemur, ut, quae ƿ etiam in ratione non teneamus, ore profiteamur, dummodo morsus detrahentium vitare queamus.
Non est illud praetermittendum quod ipse ostenderit quae scientia quibus utatur argumentis: dialecticos quidem et rhetores maxime probabilitatem attendere, philosophos vero necessitatem, sophistas vero neutrum, quantum ad eorum intentionem, non quantum ad audientium existimationem, qui sophismatum laqueos {non} animadvertunt. Cum autem dialecticus probabilitatem maxime requirat, cui aliquando necessitas incumbit, necesse est et ipsum necessaria saepe argumenta assumere, sicut et philosophum quandoque probabilia. Sed quod maxime in intentione est, magis est attendendum. Nec minus tamen dialecticis a quibus argumenta proponuntur, vera ac necessaria requirenda sunt, immo nulla alia recipere debent nisi quae vera sunt. Sed sola sufficit probabilitas his qui proponunt. Tam bene enim fidem faciunt per ea quae necessaria non sunt, dummodo conceduntur ab eo cum quo disputatur, sicut per ea quae necessitatem habent. Sed, ut firmae sit propositionis ostensio omnemque sophismatis nodum effugiat, non alia ille cui propositio proponitur, argumenta debet admittere nisi quae vera ac necessaria cognoverit.
Nunc autem quaestione atque argumento gratia definitionum loci pertractatis sensum earum aperiamus. Quod ergo Tullius ait locum esse sedem argumcnti, Themistius autem illud unde trahitur argumentum ad quaestionem comprobandam, eamdem protulerunt sententiam. Cum enim id quod in quaestione propositum fuit probare volumus, rei alicuius habitudinem ad aliquem terminum quaestionis consideramus modumque ipsius probationis qui proposito nostro congruat, ac deinde re ipsa cognita quae ad alteram comprobari convenit, modoque eius probationis qui maxima propositione monstratur, statim secundum haec argumentum disponimus quo propositam quaestionem probamus de qua prius quaerebatur. Unde tam ex re ipsa quae habitudinem ad aliam habet -- quam differentiam maximae propositionis superius diximus --, quam ex maxima propositione qua modus probationis exprimitur, argumentum trahitur. Unde utrumque sedem argumenti, id est locum, convenit appellari. De quibus uberrime supra disseruimus.
Non est autem idem argumentum quod argumentatio. Id enim solum quod probat, argumentum dicimus. Totam vero complexionem ƿ probantis et probati argumentationem dicimus, ut totum syllogismum vel totum enthymema, ita scilicet ut in argumentatione argumentum quasi pars in toto contineatur.
DE ARGUMENTATIONE
Est igitur argumentatio oratio in qua id quod dubium fuerat, ex alio comprobatur argumento. Huius autem duae sunt species, syllogismus scilicet atque inductio; ex his vero aliae duae manant, enthymema scilicet atque exemplum. Sed quoniam syllogismorum natura ex Libro Categoricorum Syllogismorum satis est manifesta, quo eorum definitionem expedivimus, ad reliquas species transeamus.
DE INDUCTIONE
Inductionem ergo dicimus eam argumentationem in qua ex particularibus alterum comparticulare vel eorum probatur universale. Ex particularibus autem comparticulare hoc modo: 'quia in regendis curribus {et} in regendis navibus non sorte sed secundum peritiam moderandi rectores sunt eligendi, ita et rebus publicis secundum privilegium artis sunt praeponendi'. Haec enim omnia regendarum rerum particularia sunt, currus scilicet, navis, res publicae. Si vero ex his omnibus praemissis inferam: 'ergo in omni re quam regi volumus, rectores magis secundum artem assumendi sunt quam sorte praeficiendi', ex particularibus universale ostenditur.
DE ENTHYMEMATE SIVE EXEMPLO
Sicut autem enthymema ex syllogismo fit per substractionem alicuius praepositarum propositionum, sic exemplum ex inductione. Sed non ita ex qualibet inductione exemplum licet componere, sicut ex quovis syllogismo enthymema. Nam in exemplo semper ex uno particularium alterum ostendi auctoritas voluit, sicut ex regimine navium regimen curruum vel rerum publicarum. Unde ad exempli constitutionem illa valet inductio quae universale concludit. Si quis enim ex uno particularium de universali universaliter infer{r}et, nec etiam probabilitatem faceret. Unde nec inter argumentationes talem complexionem receperunt. Ex omni vero syllogismo per substractionem vel propositionis vel assumptionis, enthymema nascitur, veluti ex isto syllogismo:ƿ omnis homo est animal omne animal est animatum ergo omnis homo est animatus vel istud: omnis homo est animal ergo omnis homo est animatus vel istud: omne animal est animatum ergo omnis homo est animatus et ex categorico quidem syllogismo categoricum tantum provenit enthymema.
Ex hypothetico vero etiam categoricum nasci potest, cum scilicet assumptio categorica fuerit. Si enim ex isto syllogismo: si est homo, est animal sed est homo ergo est animal priori propositione praetermissa quae hypothetica syllogismum fecit hypotheticum, ita dicam: est homo ergo est animal categoricum enthymema composui[t]. Si vero consequentiam praeponam, hypotheticum quoque enthymema erit propter eam, sicut syllogismus, quamvis necessitatem quam syllogismus habet, non teneat. Sicut ergo enthymema imperfectus est syllogismus, sic exemplum imperfecta inductio dicitur.
Horum autem omnium praeter syllogismi inferentia imperfecta est locique assignatione ad evidentiam egens. In quibus firmam terminorum complexionem aggregata propositioni assumptio non facit. Cum enim in inductione plures praeponantur, sicut in syllogismo, propositiones, nullam tamen eorum assumptionem oportet dici. Omnis enim assumptio vel medium terminum ad extremorum coniunctionem assumit, ut in categoricis syllogismis aut in hypotheticis in quibus hypothetica per extremorum coniunctionem concluditur, aut unam totam de partibus propositae consequentiae ponit vel destruit. Ponit quidem ut in isto: si est homo, est {animal} sed est homo ergo est animal vel in isto: si est homo est animal, si est animal est animatum sed est homo ergo est animatum
Aufert quidem sic:ƿ si est homo, est animal sed non est animal ergo non est homo vel hoc modo: si est homo est animal, si est animal est animatum sed non est animatum ergo non est homo
Quae quidem assumptiones quantum ad concessionem solam propositae propositionis vel eius negationis, non quantum ad complexionem quae per eam fiat, operantur. Inductiones quae categoricae proferuntur huius modi assumptionem habere non possunt, veluti ista: hic lapis non est rationalis quare non est animal
Si vero sic dicemus: hic lapis non est rationalis et hic lapis non est irrationalis sed omne animal {est} vel rationale vel irrationale quare hic lapis non est animal tunc profecto universalis assumptio syllogismum perficeret. Sed nec categoricam habent assumptionem quae ad extremorum conclusionem contendunt. Neque enim vel locus in ea qui a dividentibus est, assignari posset vel maxima propositio proferri.
Sed nec in his inductionibus quae hypothetice componuntur, assumptiones hypotheticae fiunt, veluti in ista: si est homo, est risibile si est equus, est hinnibile quare si est asinus, est rudibile Neque enim aliquam de praecedentibus propositionibus totam ponunt vel auferunt propter conclusionis concessionem vel medium assumunt terminum propter extremorum coniunctionem, ut in apposito liquet exemplo: si est homo, est animal si est animal, est animatum quare si est homo est animatum
Videntur autem quaedam inductiones enthymemata esse. Si enim ex isto syllogismo: omne rationale est animatum et omne irrationale est animatum sed omne animal {est} vel rationale vel irrationale ergo omne animal est animatum assumptionem demerimus, imperfectum reli{n}quimus syllogismum, ƿ quem enthymema supra diximus. Sed in eodem videmur inductionem componere de particularibus ad universale, nec bene enthymema videtur, cum ex pluribus inferat, nisi forte irregulare, ut est illud quod ex irregulari et plures quam tres terminos continente nascitur, ut hoc: omnis homo est animal omne animal est animatum ergo omnis homo est corpus quod ex isto provenit syllogismo: omnis homo est animal omne animal est animatum, omne animatum est corpus ergo omnis homo est corpus substracta tertia propositione.
Sed et sicut syllogismus irregularis est quod plures habet assumptiones, sic enthymema quod ex eo nascitur una propositionum adempta. Sic et fortasse et illud irregulare fuit enthymema in quo particularia proponuntur, quae regularis erat inductio et ex irregulari syllogismo nascebatur, vel nec enthymema dici poterat, quamvis imperfectus esset syllogismus, cum inductionis teneret proprietatem.
Cum autem sint quattuor argumentationum species, quas superius distinximus, inter quas syllogismus et natura et firmae probationis privilegio principalis supereminet, de syllogismis tantum tractatus a dialecticis constituti sunt, non de reliquis speciebus; quos quidem pro qualitate ipsorum duobus voluminibus diviserunt, de categoricis prius ac de hypotheticis tractantes posterius. Nos vero, quia de categoricis superius actum est, ad hypotheticos operam convertamus. ƿ