Authors/Buridan/Summulae de dialectica/Liber 8/Cap7

• 8.7.1
• 8.7.2
• 8.7.3
• 8.7.4
• 8.7.5
• 8.7.6
• 8.7.7
• 8.7.8
• 8.7.9
• 8.7.10

Latin	English
SDD 8.7: DE DIVISIONIBUS DEMONSTRATIONUM
SDD 8.7.1
(1) Demonstratio est syllogismus faciens scire, scilicet ex scientia praemissarum faciens scire conclusionem. (2) Sicut ergo scire conclusionem dici potest communiter, proprie et maxime proprie, sic et demonstratio. Dicitur enim communiter demonstratio quia communiter loquendo facit scire, et dicitur proprie demonstratio quia proprie loquendo facit scire, et dicitur propriissime demonstratio quia propriissime loquendo facit scire. (3) Secundum autem praedeterminata, scientiam conclusionis communiter dictam vocamus notitiam conclusionis adhaesivam cum certitudine et evidentia, sive sit conclusio singularis sive universalis, et sive sit contingens sive necessaria. (4) Scientiam autem conclusionis proprie dictam vocamus notitiam conclusionis adhaesivam, mansivam et doctrinalem, cum certitudine et evidentia, et talis non est conclusionis singularis vel contingentis. (5) Scientiam autem conclusionis propriissime dictam vocamus notitiam conclusionis adhaesivam ... et caetera, non solum quia ita est, sed etiam propter quid ita est. (6) Demonstratio igitur communiter dicta describitur quod demonstratio est syllogismus faciens scire, et demonstratio proprie dicta quod est syllogismus faciens scire mansive, et demonstratio propriissime dicta quod est syllogismus faciens scire mansive et propter quid.
Hoc est septimum capitulum huius tractatus, in quo ponuntur plurimae diversae distinctiones demonstrationum. Et habet decem partes, secundum decem distinctiones seu divisiones demonstrationum. Secunda incipit ibi "demonstratio igitur", tertia ibi "aliter demonstratio", quarta ibi "item demonstrationum", quinta ibi "adhuc demonstrationes", sexta ibi "alio modo", septima ibi "item demonstrationum", octaua ibi "sunt etiam demonstrationum", nona ibi "sed adhuc demonstrationum", decima ibi "adhuc Aristoteles".
Prima pars habet sex clausulas. In prima ponitur communissima definitio demonstrationis, conveniens omni demonstrationi; et de hac definitione dictum fuit satis in secunda parte quarti capituli istius tractatus.
Secunda clausula iuxta hoc ponit tres modos sumendi nomen 'scientiae conclusionis' et nomen 'demonstrationis', scilicet communiter, proprie et propriissime; et hoc est manifestum.
Tertia clausula describit scientiam conclusionis communiter dictam; et fuit illa descriptio satis manifesta in quarto capitulo.
Quarta clausula describit scientiam conclusionis proprie dictam. Quamvis enim nomen 'scientiae' communiter sumptum extendat se ad omnem notitiam adhaesivam cum certitudine et evidentia, tamen philosophi nomen 'scientiae' proprie sumptum restringunt ad scientiam mansivam et doctrinalem, sicut dicetur postea. Et adhuc, propriissime sumentes nomen 'scientiae', restringunt ipsum ad scientiam mansivam et propter quid. Et illae acceptiones non ex opposito distinguuntur contra invicem, sed una est superior ad aliam. Omnis enim scientia mansiva et doctrinalis est scientia, et non e converso, et omnis scientia mansiva propter quid est scientia mansiva, et non e converso.
Ex quibus etiam dictis apparet manifeste quod quinta clausula describit scientiam conclusionis propriissime dictam. Quo modo autem hae acceptiones sint vel non sint contingentium et singularium dicetur postea.
Sexta autem clausula manifeste describit demonstrationem communiter dictam per facere scire communiter. Hoc enim dicimus communiter quod sine additione contrahente dicimus. Ideo capiendo communiter nomen 'demonstrationis' dictum est quod est syllogismus faciens scire. Demonstratio autem proprie dicta describitur per facere scire mansive. Et sic suo modo de demonstratione propriissime dicta.
Sed tamen dubitatur rationabiliter utrum ista definitio, scilicet "syllogismus faciens scire conclusionem suam" conveniat omni demonstrationi. Et videtur quod non. Quia ad eandem conclusionem demonstrandam quia est possunt fieri, et fiunt saepe, plures demonstrationes. Pono igitur quod haec conclusio 'omne C est A' est demonstrabilis per plures demonstrationes et quod iam est demonstrata per meliorem earum, ut per 'B' medium, et sic est scita cum certitudine et evidentia sine aliqua formidine. Apponatur igitur alia demonstratio, per 'D' medium. Illa non facit scientiam illius conclusionis, quia iam est et iam est scita, et agens non facit illud quod iam factum est, licet forte conseruet illud quod iam est et factum est; ergo et caetera. Et ego possum per istam rationem procedere et exponere definitionem, scilicet quod omnis demonstratio est syllogismus faciens scire suam conclusionem si non sit iam scita per aliam demonstrationem.
SDD 8.7.2
Demonstratio igitur communiter dicta multipliciter dividitur; alia enim vocatur categorica, alia hypothetica. Categorica est quae est conclusionis categoricae et ex praemissis pure categoricis; 'hypothetica' autem dicitur quae habet conclusionem vel aliquam praemissarum hypotheticam, ut 'si eclipsis lunae est, luna est in capite vel cauda Draconis; sed est; igitur ... et caetera.
Haec secunda pars ponit unam divisionem demonstrationum manifestam per expositionem membrorum. Unde notandum est quod nulla demonstratio et nullus syllogismus est propositio categorica, sed hypothetica, ut alias dictum est. Sed ad placitum vocamus syllogismum 'categoricum' secundum expositionem nunc positam.
De demonstrationibus hypotheticis non oportet multa dicere. Quibus enim modis fiunt syllogismi hypothetici, illis modis possunt fieri demonstrationes hypotheticae, scilicet si praemissae sunt certae et evidentes, et non conclusio antequam demonstretur, licet proponatur. Fit igitur demonstratio condicionalis, ut exemplificatum est, vel ex ambabus condicionalibus, ut 'si omne B est A, omne C est A et si omne C est A, omne D est A; ergo si omne B est A, omne D est A'. Fit etiam demonstratio ex disiunctiva, ut 'omnis homo est rationalis vel quidam homo est irrationalis, sed nullus homo est irrationalis; ergo omnis homo est rationalis'. Similiter ex copulativa, ut 'omnis numerus est par vel impar, sed ternarius est numerus et ipse non est par; ergo est impar'. Similiter ex temporali, ut 'quandocumque terra est diametraliter inter solem et lunam, luna eclipsatur; sed quandocumque in oppositione solis et lunae luna est in capite vel cauda Draconis, terra est diametraliter inter solem et lunam; ergo quandocumque ...' et caetera. Et ita potest dici de 'ubicumque', 'quotiescumque', 'qualecumque', 'quantumcumque' et 'quicumque', et caetera.
SDD 8.7.3
Aliter demonstratio dividitur in ostensivam et ad impossibile. Demonstratio ostensiva dicitur syllogismus ex praemissis scitis faciens scientiam conclusionis. Demonstratio ad impossibile est syllogismus ex una praemissa scita et alia praemissa quae est opposita conclusionis demonstrandae, concludens conclusionem evidenter falsam uel impossibilem, ex cuius evidenti falsitate vel impossibilitate concluditur praemissa opposita propositioni probandae esse falsa vel impossibilis, et, per consequens, conclusio probanda esse vera.
Divisio secunda demonstrationis communiter dicta ponitur in hac tertia parte, quae etiam est manifesta ex expositione membrorum. Et si quid restat dicendum de demonstratione ad impossibile, hoc dicetur postea.
SDD 8.7.4
Item, demonstrationum alia vocatur 'affirmativa', alia 'negativa'. Affirmativa dicitur cuius conclusio est affirmativa et negativa cuius conclusio est negativa. Et manifestum est ex libro Priorum quod si demonstratio sit pure categorica, ex terminis finitis et ostensiva, tunc demonstratio affirmativa est ex praemissis affirmativis et negativa ex una praemissa affirmativa et alia negativa.
Haec quarta pars ponit divisionem demonstrationum in affirmativas et negativas, et est divisio manifesta per divisionem membrorum.
Sed apponitur quod omnis demonstratio affirmativa est ex praemissis affirmativis et negativa ex una affirmativa et alia negativa, tribus tamen condicionibus observatis. Prima est quod demonstratio sit pure categorica. Dico autem 'pure categorica' sic quod nec habeat aliquam praemissam hypotheticam nec aliquam de hypothetico extremo; aliter enim esset instantia arguendo sic 'omnis magnitudo est finita vel infinita, nulla magnitudo est infinita; ergo omnis magnitudo est finita'. Secunda condicio est si sit demonstratio ex terminis finitis, quia ostensum est in tractatu de Syllogismis quod terminis variatis penes finitum et infinitum sequitur bene negativa ex ambabus negativis. Tertia condicio est si demonstratio sit ostensiva, quia syllogismus ad impossibile demonstrans finaliter negativam est ex affirmativis et habet conclusionem syllogistice conclusam affirmativam, et demonstrans affirmativam est ex una affirmativa et alia negativa ad conclusionem syllogisticam negativam. Sed de his magis dicetur postea.
SDD 8.7.5
Adhuc demonstrationes dividuntur secundum quantitatem conclusionis, scilicet quod aliae dicuntur universales, quia faciunt scire conclusionem universalem, aliae particulares vel indefinitae, quia faciunt scire conclusiones particulares vel indefinitas, et non universales, aliae singulares, quia faciunt scire conclusiones singulares.
Ista etiam quinta pars ponit divisionem manifestam per expositionem membrorum. Sed in hac divisione non capio 'universale' prout significat idem quod 'primo' vel 'secundum quod ipsum', sed prout propositionem vocamus 'universalem' si sit de subiecto communi distributo, ut 'omne B est A' vel 'omne album est coloratum'. Ex libro autem Priorum manifestum est in quibus modis syllogisticis potest inferri conclusio universalis et, per consequens, etiam demonstrari si praemissae fuerunt evidentes, et in quibus etiam non potest inferri nisi particularis vel indefinita. Singularis autem conclusio indiget quod una praemissarum sit singularis, ut 'omnis febricitans debet abstinere a vino, iste est febricitans; ergo iste debet abstinere a uino'.
Sed dubitatur de hoc quod dicimus demonstrationes esse singularium conclusionum, quia hoc negat Aristoteles manifeste septimo Metaphysicae, specialiter si res significatae per terminos singulares sint corruptibiles. Dicit enim ipsorum nec esse demonstrationem nec definitionem nec scientiam, quia ipsis corruptis scientia verteretur in ignorantiam, vel in errorem et inscitiam, et scientiam, ut dicit, non contingit esse quandoque scientiam et quandoque ignorantiam. Et Porphyrius etiam, auctoritate Platonis, dicit singularia esse relinquenda ab arte, nec eorum posse esse disciplina, quia sunt infinita.
Sed ego dico quod bene sunt principia immediata et indemonstrabilia, uere scita cum certitudine et evidentia, quae sunt propositiones singulares, sicut ante dictum fuit, et ex illis cum aliis praemissis universalibus et evidentibus possunt evidenter concludi syllogistice conclusiones singulares prius dubiae, et sic per talem syllogismum intellectus determinatur ad assentiendum illis conclusionibus cum certitudine et evidentia; ergo illae conclusiones vere sciuntur et illi syllogismi vere sunt demonstrationes. Et hoc iterum apparet per determinationem Aristotelis sexto Ethicorum, ubi dicit quod prudentia et ars sunt virtutes intellectuales quibus non contingit dicere falsum; et tamen, prout ibidem apparet, plures conclusiones artis vel prudentiae sunt singulares et contingentes. Illae autem conclusiones non sunt solum opinatae, quia opinioni contingit falsum dicere, maxime in contingenti materia; ergo sunt scitae; sunt enim notae adhaesive cum certitudine et evidentia, quia si non, nihil prohiberet intervenire falsitatem plus quam in opinione.
Sed tamen haec dicta videntur mirabilia. Quia si conclusio prudentiae est singularis et contingens et vera, nonne statim ex corruptione vel mutatione rei potest fieri falsa? Quare ergo non contingeret prudentiam falsum dicere? Et ego respondeo quod numquam prudentia vel ars habet conclusionem falsam. Ad quod manifestandum pono de eis exempla. Medicus enim per artem medicinae arguit sic: 'omnis febricitans febre acuta debet abstinere a vino, Socrates' (uel 'iste homo') 'acute febricitat; igitur ...' et caetera. Licet ergo maior ponatur necessaria et universalis, tamen minor et conclusio sunt singulares et contingentes, et oportet, cum iste sit syllogismus artis praemissas et conclusionem esse veras et evidentes et certas. Et ita est pro tunc quando ars sic arguit; sed illo forte sanato syllogismus ex eisdem praemissis et in eadem forma syllogistica non amplius esset syllogismus artis, et si quis adhuc assentiret praemissis et conclusioni, ipse non arte assentiret eis, sed falsa opinione.
Similiter, in prudentia, iudex prudens audit Socratem petentem a Platone decem libras, quas dicit Platonem sibi debere ex mutuo. Et ponamus tamen quod Plato numquam habuit aliquid a Socrate; ideo vere et iuste negat debitum. Socrates tamen adducit duos vel tres testes falsos contra Platonem, quos tamen iudex prudens audit. Et pars adversa, diligentia sibi possibili adhibita, nescit aliquid opponere, quoniam illi sunt bonae famae et communiter reputati fide digni. Illi manifeste ferunt testimonium pro Socrate et contra Platonem, et inde iudex per prudentiam condemnat Platonem in petitione cum expensis. Nonne ergo conclusio est falsa et nonne in praemissis committuntur falsitates? Et ego dico quod non. Iudex enim non concludit quod Socrates habuit a Platone decem libras, nec in syllogismo prudentiali capit quod testes sint boni homines, nec quod verum dixerunt, sed arguit per prudentiam sic: 'contra quemcumque reum actor in tali casu probat intentum per duos vel tres testes reputatos fide dignos et non reprobatos, iudex condemnare debet reum in petitione actoris et expensis, et cogere eum ad haec soluenda; sed sic est probatum contra Platonem et ego sum iudex; ideo te reum condemno ...' et caetera. Constat autem quod haec omnia, et praemissae et conclusio, vera sunt; et iudex iuste et meritorie condemnat illum, quamvis ille in nullo fuisset culpabilis. Possibile enim est rem iniustam facere iuste et iustam iniuste, prout hoc videndum est in moralibus.
Et ideo manifestum est in exemplo prius dicto de arte medicinae quod si ille assensus quo medicus assentit illi conclusioni et illi praemissae, scilicet quod Socrates febricitat et debet abstinere a uino, maneat in illo medico Socrate sanato, ille assensus, qui erat scientia vera cum certitudine et evidentia, vertitur in opinionem falsam. Et ita potest esse in prudentia. Ideo concederem quod prudentiam possibile est esse falsam opinionem, sed impossibile est prudentiam esse opinionem. Et sic etiam videtur mihi quod arti vel prudentiae contingit falsum dicere, sed non contingit arti vel prudentiae falsum dicere, sicut album possibile est esse nigrum, sed impossibile est album esse nigrum.
Auctoritates autem Aristotelis et Porphyrii ponuntur non de scientia et demonstratione communiter dictis, sed de proprie dictis. Et hoc magis apparebit postea.
SDD 8.7.6
Alio modo dividuntur demonstrationes per 'universale' et 'particulare' prout 'universale' significat idem quod 'primo' sive 'secundum quod ipsum'. Et vocatur 'universalis' demonstratio cuius praemissae et conclusio sunt secundum quod ipsum, et vocatur 'particularis' si aliqua praemissarum vel conclusio non fuerit secundum quod ipsum.
Haec divisio demonstrationum in hac sexta parte posita est satis manifesta consideratis praecedentibus.
SDD 8.7.7
(1) Item, demonstrationum alia est necessariae conclusionis, alia est contingentis; (2) et omnis quae est necessariae conclusionis est ex necessariis praemissis, prout Aristoteles dicere videtur, (3) et omnis quae est contingentis habet saltem unam praemissam contingentem.
Ista septima pars habet tres clausulas. Prima est una divisio demonstrationum quae est per se manifesta si concedatur posse esse scientiam et demonstrationem conclusionis contingentis. Sed Aristoteles hoc omnino negare videtur. Ponit enim in definitione 'scire' istam clausulam "et quoniam impossibile est aliter se habere cuius est scientia simpliciter, necessarium utique erit quod est scibile secundum demonstrativam scientiam"; et inde concludit dicens "ex necessariis itaque syllogismus est demonstratio". Et idem determinat in sexto Ethicorum, ubi dicit "omnes enim suspicamur quod scimus non contingere aliter se habere; contingentia autem aliter se habere, ut extra speculari fiant, id est cum assensu recedunt, latent si sint vel non sint", et concludit dicens "ex necessitate igitur est scibile". Et idem etiam determinat in septimo Metaphysicae expresse, et ducit ad hoc inconveniens quod si esset scientia singularium, corruptibilium et contingentium sequeretur quod contingeret scientiam aliquando esse scientiam, aliquando ignorantiam seu deceptionem: non enim sunt manifesta corrupta scientiam habentibus cum a sensu abcesserunt.
Sed his auctoritatibus non obstantibus, tenendum est quod sunt demonstrationes et verae scientiae contingentium conclusionum, quo modo hoc satis declaratum fuit in quinta parte huius capituli et quo modo hoc intendit Aristoteles in secundo Posteriorum. Immo horum sunt demonstrationes propter quid. Ideo ipse determinat ibi de eorum mediis causalibus demonstrativis, et dicit quod eorum quae non semper, sed ut frequenter fiunt necesse est etiam esse medium ut frequenter. Et exemplificat manifeste de scientia et demonstratione propter quid in effectu contingenti, et quantum ad esse, et quantum ad factum esse, et quantum ad futurum esse. Scit enim bonus astrologus quod hodie luna eclipsatur propter hoc quod hodie terra diametraliter est inter eam et solem, et scit etiam per hoc quod hodie scit esse oppositionem solis et lunae et lunam esse in capite Draconis; ita etiam scit quod tali die erit eclipsis lunae propter hoc quod tunc erit terra inter solem et lunam ... et caetera. Et haec astrologorum scientia et eius demonstrationes sunt cum certitudine et evidentia requisitis ad scientias naturales, licet haec possit falsificari per potentiam supernaturalem.
Dicendum est ergo ad auctoritates allegatas in contrarium quod illae non sunt intelligendae de scientiis et demonstrationibus communiter dictis, sed de proprie dictis, de quibus postea dicemus.
Secunda clausula huius partis ponit quod omnis demonstratio necessariae conclusionis est ex necessariis praemissis, prout Aristoteles dicere videtur, ut ibi dictum est. Sed non credo hanc conclusionem simpliciter positam esse veram, scilicet quod oporteat omnem demonstrationem necessariae conclusionis esse ex necessariis praemissis, nec hoc puto Aristotelem intendisse ubi posuit illam conclusionem. Sed vera est conclusio de demonstratione propter quid, de qua ibi tractabat Aristoteles, vel etiam de demonstratione et scientia proprie dicta et permansiva, sicut dicetur post.
Quod autem conclusio necessaria prius dubia potest per praemissam contingentem demonstrari et sciri cum certitudine et evidentia potest sic declarari. Multi possunt dubitare, quamvis sciant solem calefacere, utrum ipse sit generativus ignis per suum lumen, quia hoc non viderunt nec imaginantur modum per quem hoc fieret. Et tunc hoc eis demonstrabitur et fiet scitum sic: omne comburens est inflammans combustibile et inflammabile est generativum ignis, sol comburit et inflammat; ergo est generativus ignis. Praemissae sunt evidentes ad sensum ex speculo concauo, et consequentia etiam est evidens; ergo ille syllogismus facit scire conclusionem, et est demonstratio, cum tamen conclusio sit necessaria et minor sit contingens.
Tertia clausula dicit quod omnis demonstratio contingentis conclusionis habet aliquam praemissam contingentem. Et est manifesta, quia si essent ambae praemissae necessariae, oporteret conclusionem esse necessariam; non enim sequitur ex necessariis nisi necessarium, sicut ex veris nisi verum.
SDD 8.7.8
Sunt etiam demonstrationum quaedam de praesenti, quaedam de praeterito, quaedam de futuro, et quaedam de inesse, et quaedam modales.
Hae duae divisiones demonstrationum quae in hac octaua parte ponuntur sunt manifestae. Quia his modis contingit syllogizare et necessario et gratia formae conclusionem inferre, ergo et demonstrare si ad conclusionem dubiam ponantur praemissae scitae.
SDD 8.7.9
(1) Sed adhuc demonstrationem dividimus. Quandam mansivam dicimus, quia facit scire mansive, non obstantibus mutationibus rerum et fluxum temporis, saluata ratione. Aliam dicimus 'non mansivam', quae sic non facit scire mansive. (2) Et iterum aliam vocamus 'doctrinalem' et aliam 'non doctrinalem'. Doctrinales dicuntur secundum quas possumus in scolis docere convenienter discipulos scientes vocum significationes usitatas absque praesentia rerum significatarum, et etiam, per scripturas earum in libris, docere eorum successores esdem conclusiones. Vocamus autem illas 'non doctrinales' secundum quas hoc facere non possumus. Et diximus nomen 'demonstrationis' dici proprie prout restringitur ad tales demonstrationes mansivas et doctrinales.
Ista nona pars ponit duas divisiones demonstrationum et describit membra earum. Et dicit nomen 'demonstrationis' vel 'scientiae' proprie sumptum non dici nisi de demonstrationibus et scientiis mansivis et doctrinalibus. Et hoc est quia ita restricte et proprie loquitur Aristoteles ubicumque dicit non esse demonstrationem vel scientiam contingentium vel singularium, sed omnem esse universalium et impossibilium aliter se habere, sive necessariorum, perpetuorum et incorruptibilium. Est ergo demonstratio mansiva syllogismus per quem scimus conclusionem, et quamdiu habemus et nihil obliti sumus, nos per eum scimus conclusionem. Sic enim et per tales demonstrationes scimus conclusiones in Geometria Euclidis.
Sic autem non sciuntur conclusiones contingentes, ut quod hodie luna eclipsatur quia hodie terra est diametraliter inter solem et lunam, nec tali demonstratione demonstrantur. Verbi gratia, sit tibi demonstratio quod hodie luna eclipsatur quia hodie terra diametraliter ponitur inter solem et lunam, et maneat tibi haec ratio usque cras, uel facias cras omnino consimilem, ex eisdem terminis et propositionibus, et in forma simili omnino, et nihil sis oblitus, et consideres de illa ratione diligenter, ipsa non faciet te scire conclusionem, immo scies et conclusionem esse falsam et praemissam esse falsam.
Dicitur ergo demonstratio mansiva quam omni tempore habens, vel similem, esset innatus scire conclusionem per ipsam et sciret eam si debite se haberet ad praemissas et consequentiam. Sed demonstratio non mansiva dicitur syllogismus faciens scire aliquo tempore determinato suam conclusionem, sed aliquo alio tempore non posset aliquis talis facere scientiam suae conclusionis. Est ergo scientia mansiva quam facit demonstratio mansiva et scientia non mansiva quam facit demonstratio non mansiva. Est ergo proprietas demonstrationis mansivae et scientiae mansivae quod numquam demonstratio mansiva mutatur propter transitum temporis vel rei subiectae mutationem in syllogismum non demonstrativum, nec scientia mansiva in ignorantiam vel opinionem falsam non interveniente aliqua oblivione. Sic autem syllogismum qui est demonstratio non mansiva contingit verti in syllogismum non demonstrativum et scientiam in falsam opinionem, sicut dixi prius.
Et aliqui demonstrationem et scientiam mansivas vocant 'demonstrationem' et 'scientiam simpliciter'; demonstrationem vero et scientiam non mansivas vocant 'demonstrationem' et 'scientiam ut nunc'; et concedo quod bene, quia nomina significant ad placitum.
De alia autem divisione, quae est demonstrationum in doctrinales et non doctrinales, manifestum est quod non potest esse demonstratio doctrinalis, secundum datum quid nominis, de singularibus conclusionibus, neque per singulares praemissas, propter hoc quod non portamus res ad scolas de quibus disputamus et docemus scolares, nec eas ponimus in libris nostris, et tamen non possumus cognoscere singulariter rem aliquam quam non habemus vel habuimus in prospectu nostro. Et ideo voces doctorum et scripturae non faciunt discipulis conceptus singulares, sed communes; et hoc debet manifestari in septimo Metaphysicae, et fuit etiam de hoc dictum in prima parte secundi capituli huius tractatus.
Et hoc etiam apparet manifeste si quis diligenter attendit in legibus et decretalibus nobis datis per libros, quae prima facie dari videntur in singularibus casibus, et quaestionibus et conclusionibus. Verbi gratia, ponamus quod in libro pro lege vel decretali scribatur quod Titius et Bertha contraxerunt per verba de futuro et secuta est carnalis copula; postea Robertus et Bertha ita contrahunt per verba de praesenti et mittuntur prosequi suum matrimonium per ecclesiam cum sollemnitatibus consuetis; et Titius repetat Bertham. Quaeritur ergo an Bertha adiudicabitur Titio. Et scribit lex quod sic. Nonne haec doctrina legalis data nobis per libros est conclusionis singularis, et de singulari quaestione, et per praemissas singulares?
Et ego respondeo quod forte quondam casus singularis singulariter proponebatur coram iudice de Titio et Bertha coram eo comparentibus et singulariter adiudicavit sic "tu, Bertha, remanebis Titio". Sed nunc ego dico quod scolaris audiens et magister legens illam legem vel decretalem nullos habent de illis conceptus singulares. Non enim cognoverunt Titium neque Bertham, sed bene concipiunt quod vir quidam uocabatur tali nomine 'Titius' et quaedam mulier tali nomine 'Bertha', non adhuc quod vocarentur istis nominibus quae nunc vocifero, sed talibus. Bene etiam concipiunt quod ille vir et illa mulier talibus nominibus vocati talem coram tali iudice habuerunt actionem et quod ille iudex talem protulit sententiam, dicens non haec verba quae dico nunc, sed talia "ego iudico quod tu, Bertha, remanebis Titio". Et intendit lex talem conclusionem quod in omni tali casu iudex debet proferre talem sententiam.
Et manifestum est quod omnium narratorum, propositorum, quaesitorum et conclusorum propositiones sunt in terminis communibus; et ob hoc omnes conceptus doctorum et discipulorum sunt conceptus communes. Immo circa hoc ego pono unum in legibus apparens insolubile. Sint duo viri quorum uterque vocatur 'Iohannes Martini', Atrebatensis dioecesis; sint in omnibus similes, ita quod nullus sciat inter eos dicere dissimilitudinem. Henricus Roberti unum illorum trahit ad iudicium, petens ab eo decem libras quas sibi concessit, et bene contra eum probat intentionem; et assignatur eis dies ad audiendum sententiam definitivam. Ille ergo Iohannes timens sententiam cogitat "certe, ego ducam mecum illum alterum, qui similis est mihi et simili nomine nominatur", et sic facit. Vocatur ergo Henricus Roberti, actor; dicit "domine, assum". Vocatur Iohannes Martini; uterque dicit "domine, quid uultis mihi?". Dicet iudex "uos habetis diem nunc ad audiendum sententiam". Uterque admiratissime dicet "uere, domine, ego numquam alias fui coram vobis, ego numquam litigavi contra hunc hominem". Dicet iudex Henrico "quis istorum est contra quem egisti?". Ille nullatenus habebit viam ad dicendum magis quod iste quam ille, quia nullam inter eos videt differentiam nisi quod iste sedet hic et ille ibi, quod non est ad propositum. An ergo iudex condemnabit utrumque horum, aut in tota petitione aut in medietate, vel nullum condemnabit, uel istum et non alterum? Non ultimo modo, quia non habet rationem quare magis istum quam alterum, nec condemnabit utrumque in toto aut in medietate, quia scit unum esse innocentem nec pars adversa dicit umquam concessisse pecuniam nisi uni. Si autem nullum condemnet, tunc ille qui est malus istorum et malitiosus faciet multas iniustitias et, pari ratione sicut prius, numquam condemnabitur. Solvat hoc iurista.
Sed ista pro tanto dixi ut appareat quod omnia verba nostra faciunt audientibus de rebus significatis conceptus communes nisi res illae fuerint vel sint in prospectu illorum, ita quod pronomine demonstrativo possit dici 'ego', 'tu' vel 'iste'. Et Aristoteles bene scivit istam sententiam et notavit, in primo Rhetoricae, differentiam inter scientiam, artem et prudentiam doctrinales et non doctrinales, et quo modo leges sunt universales, dicens "iudicium legislatoris non secundum partem est, sed de futuris et universalibus; praefectus autem et iudex iam de praesentibus et determinatis iudicant". Et etiam in prooemio Metaphysicae vocavit Aristoteles scientiam et demonstrationes artis et prudentiae 'doctrinales', cum dixit "experientia quidem singularium est cognitio, ars vero universalium ..." et caetera. Et in sexto Ethicorum vocavit scientias et demonstrationes artis et prudentiae 'usuales' quibus artifex et prudens exigunt in opus exterius, dicens quod illae sunt universalium et singularium, et magis singularium.
SDD 8.7.10
(1) Adhuc Aristoteles ponit divisionem demonstrationum quod alia dicitur 'propter quid', alia 'quia'. (2) Demonstrationem autem 'propter quid' vocat, satis stricte, illam quae facit scire conclusionem propter quid ita est, etiam appropriate, et oportet talem esse per causam propriam. (3) Demonstrationem autem quia contraponit dictae demonstrationi propter quid, ut omnis dicatur demonstratio 'quia' quae non est propter quid secundum dictam descriptionem. (4) Ideo sequitur duplicem esse demonstrationem quia, unam si non sit per causam, aliam si sit per causam sed non propriam.
Ista decima pars habet quattuor clausulas. Prima ponit divisionem unam quae est manifesta per clausulas sequentes, declarantes membra eius.
Secunda exponit quid Aristoteles vocat 'demonstrationem propter quid', secundum locutionem bene restrictam, quoniam res est non solum propter suam causam immediatam et propriam, sive in genere causae efficientis, uel finalis, vel alterius; immo etiam propter causam suam communem et remotam. Ideo demonstratio per causam communem, seu remotam, non facit solum scire quia ita est, sed etiam, quodam modo, propter quid ita est. Ideo conveniens esset vocare talem demonstrationem 'propter quid' et dividere demonstrationem propter quid in illam quae est per causam propriam et illam quae est per causam non propriam. Sed tamen, quia nominibus possumus uti ad placitum, transeat quod illam solam vocemus 'propter quid' quae est per causam propriam.
Tertia clausula describit vel declarat acceptionem secundi membri, scilicet quod, hoc etiam ad placitum, omnem demonstrationem volumus uocare 'demonstrationem quia' quae non est propter quid secundum prius dictam acceptionem.
Et ideo quarta clausula manifeste concludit duplicem esse demonstrationem quia. Et manifestum est quod triplex in proposito est demonstratio: una per causam propriam, alia per causam non propriam, et tertia per non causam.