Authors/Duns Scotus/Lectura/Lectura I/Prologus/P4Q2

Latin	English
[127] Iuxta hoc quaeritur an scientia dicatur speculativa aut practica ex fine. Quod sic, videtur: Intellectus qui propter aliud operatur practicus est; et ibidem dicitur quod intellectus dicitur practicus fine.
[128] Item, ex I Metaphysicae, 'practica est minus nobilis quam speculativa, quia est gratia usus', qui finis est.
[129] Item, II Metaphysicae distinguitur practica a speculativa fine.
[130] Contra: Ex VI Metaphysicae: distinguit Philosophus practicam a speculativa et speculativas inter se penes obiecta, quia practica est circa agibile aut factibile, etc.
[131] Praeterea, VI Ethicorum distinguitur practica a speculativa penes necessarium et contingens.
[132] Item, III De anima distinguit practicam a speculativa per hoc quod est circa bonum contingens agibile.
[133] Ad istam secundam quaestionem est primo dicendum. Circa quam primo considerandum est in generali quod cognitio practica extenditur ad praxim, quia cognitio stans solum in intellectu est speculativa. ƿSciendum etiam est quod praxis est actus alterius potentiae quam intellectus, naturaliter posterior intellectione, natus elici conformiter intellectioni rectae, ad hoc quod sit recta.
[134] Primo igitur praxis est actus alterius potentiae quam ipsius intellectus, quia cognitio practica extenditur ad illum, et non in se manet tantum.
[135] Est etiam naturaliter posterior intellectione; oportet enim quod ordinem habeat ad actum intellectus. Unde actus potentiae generativae et nutritivae, non habentes ordinem ad actum intellectus, non sunt practici, nec possunt esse posteriores actu intellectus. Et ideo actus potentiarum sensitivarum, tam apprehensivarum quam appetitivarum, quia praecedunt, non sunt practici.
[136] Natus etiam est elici conformiter intellectioni rectae, ad hoc quod praxis sit recta. Unde VI Ethicorum dicitur quod oportet quod intellectus et appetitus sint recti, ad hoc quod electio sit recta. Et similiter Augustinus vult quod intellectus comprehendat se et actus aliarum potentiarum, et iudicat de actibus earum.
[137] Ex hoc sequitur quod nihil est praxis formaliter nisi actus voluntatis imperatus vel elicitus, quia nullus actus sequitur actum intellectus cui conformiter elicitur nisi actus voluntatis, quia omnes actus aliarum potentiarum possunt praecedere actum intellectus, sed non actus voluntatis. Et ex hoc sequitur ulterius: cum actus imperatus non habeat rationem praxis nisi quia elicitus habet, quia posset praecedere, sequitur quod actus voluntatis elicitus sit primo praxis; et si formalis ratio praxis est primo in actu voluntatis, omnes alii non erunt praxis nisi ratione actus voluntatis.
[138] Praeterea, actus practicus est in potestate practicantis; sed nullus ƿactus est mere in potestate nostra nisi actus voluntatis et ratione actus voluntatis; ergo praxis primo attribuitur actui voluntatis.
[139] Item, Philosophus III De anima cap. 'De movente' ponit duos moventes, quia appetitus contrarios: appetitum cum ratione et appetitum sensitivum. Si igitur actio appetitus sensitivi sine factione sit praxis, multo fortius actus voluntatis.
[140] His suppositis, dicunt quidam quod intellectus dicitur esse practicus accidentaliter, ex differentia accidentali, sed actus et habitus dicuntur practici ex differentia essentiali. Nam intellectus dicitur practicus ex fine, nam intellectus primo ostendit voluntati finem, ut sanitatem, voluntas autem ex desiderio finis movet intellectum ut consilietur circa ea quae sunt ad finem; iste intellectus, sic considerans, propter actum voluntatis factivum, est practicus; unde intellectus est accidentaliter practicus, quia potest habere hunc actum sine imperio voluntatis. Sed actus et habitus dicuntur practici ex obiecto, a quo actus et habitus sortiuntur formale. ƿ
[141] Contra si intellectus dicatur practicus ex fine, et actus et habitus practicus ex obiecto, cum intellectus potest considerare obiectum habitus practici non propter finem practicum, intellectus posset habere actum practicum et non esse practicus.
[142] Et ultra, similiter sequitur quod habitus practicus potest esse in intellectu speculativo, quia potest esse circa tale obiectum, licet non movetur sic propter finem.
[143] Praeterea, si ex accidentali denominatione actus potest dici intellectus practicus, multo fortius ex essentiali denominatione actus practici.
[144] Dico igitur quod ab eodem intellectus, actus et habitus dicuntur practici, sed tamen intellectus accidentaliter practicus et alii essentialiter. Sed quid illud sit, post dicetur.
[145] Ideo dicunt alii quod habitus dicitur practicus ex fine, quia habitus non est practicus nisi vel ex obiecto vel fine. Sed non ex obiecto, quia idem obiectum consideratur quandoque speculative quandoque practice, quia 'intellectus per extensionem fit practicus'.
[146] Praeterea, actus practicus unde practicus, est bonus vel malus; sed bonitas et malitia accipitur ex circumstantiis actus, inter quas ƿpraecipua est circumstantia finis; igitur maxime ex fine erit habitus practicus.
[147] Contra: si habitus fit practicus propter extensionem ad finem et ad praxim, aut igitur propter actualem extensionem aut aptitudinalem. Non propter actualem, quia tunc medicus nolens operari non erit practicus. Si propter aptitudinalem, tunc sic: nulla aptitudo huic inest et alteri repugnat nisi ex natura rei et quia in ipso est talis natura; non ergo propter extensionem ad finem.
[148] Praeterea, si praxis ut finis faciat habitum practicum, aut ergo ut elicita a potentia operativa aut ut considerata. Non primum, quia sic est posterior, et causa debet esse prior; si ut considerata et intenta, sic habet rationem obiecti, et per consequens habitus dicetur practicus ab obiecto.
[149] Praeterea, praxis communiter non est finis, igitur ab ipsa ut a fine non capit speciem. Probatio antecedentis: actus imperfectus non potest esse finis actus perfecti; sed actus potentiae appetitivae, sensitivae et motivae est imperfectior actu intellectus; igitur etc.
[150] Ideo quidam volentes hanc opinionem corrigere, dicunt quod habitus dicitur practicus non propter ultimum finem, qui est praxis et opus, sed propter considerationem eiusdem potentiae intellectivae in qua est habitus, quem immediate attingit per illum habitum.
[151] Sed contra: illa consideratio practica, quaero, a quo dicitur practica? Non ab intellectu, quia intellectus de se est indifferens ƿad practicum et speculativum; nec a fine, ut probatum est; et similiter, esset alia causa prior quare habitus dicitur praxis, quam illa consideratio; igitur ab obiecto, quod est propositum.
[152] Ideo dicendum quod habitus dicitur practicus vel speculativus ab obiecto, quia non est alia causa prior habitu quam intellectus et obiectum; sed ab intellectu non potest dici practicus, quia intellectus de se non est practicus nec speculativus.
[153] Ad primam quaestionem dicunt quidam quod theologia non est practica sed speculativa, quia duplex est actus voluntatis: unus respectu finis, et alius respectu eorum quae sunt ad finem. Actus hic principaliter intentus non est circa ea quae sunt ad finem, sed circa finem; sed respectu finis non indiget habitu directivo, sed sola ostensione finis, licet respectu eorum quae sunt ad finem indigeat.
[154] Item, probatur hoc per auctoritatem in sermone De Iacob et Esau, ubi dicitur quod 'omnis operatio debet esse ut mundetur oculus et videatur Deus'.
[155] Praeterea, eadem est theologia nostra et theologia beatorum; ƿsed theologia eorum non est practica, quia non indiget directivo: tunc enim posset ibi esse error.
[156] Contra: ex prima ratione sequitur oppositum positi. Concedo enim duplicem actum voluntatis praedictum; tamen circa finem ultimum in particulari ostensum voluntas potest habere actus oppositos et diversimode circumstantionatos (bene vel male, intense vel remisse), licet non respectu finis ultimi in universali. Sed ubi est aliqua potentia indifferens ad aliquos actus quorum alter est sibi conveniens et alter non, ibi requirit et indiget habitu directivo. Sed finis in theologia non est bonum in universali, sed bonum hoc; ergo theologia est practica, dirigens respectu finis particularis.
[157] Praeterea, non ponitur habitus practicus ut dirigat circa substantiam actus, sed circa circumstantiam actus, sicut moralis non dirigit circa actum comedendi absolute, sed ut sic - scilicet temperate - comedat. Quamvis ergo voluntas esset determinata ad habendam substantiam actus respectu finis in particulari, requirit tamen habitum directivum propter actum modificatum et circumstantionatum.
[158] Praeterea, cuius dilectio principaliter intenditur extra genus cognitionis, eius cognitio principaliter intenditur intra genus cognitionis; sed dilectio Dei, per ipsum, est huiusmodi; igitur coƿgnitio Dei est finis. Sed Deus est obiectum primum; igitur principia hic sunt practica; ergo etc.
[159] Praeterea, cognitio directiva quae est circa ea quae sunt ad finem, est eiusdem generis cum cognitione finis, quia cognitio finis est prior et causa cognitionis eorum quae sunt ad finem; si igitur una est practica, et alia erit.
[160] Ad auctoritatem: quod loquitur de exterioribus actibus, qui imperantur a voluntate.
[161] Alia est opinio quod theologia est et practica et speculativa; non unus habitus exsistens, sed duo habitus est. Sicut si in uno volumine scriberentur iura et philosophica scalariter et permixtim, non minus doctrina ibi contenta haberet duos habitus, - sic dicunt esse de ista Scriptura, quod non solum in una parte tractat de speculabilibus et in alia de operabilibus, nec etiam solum in eodem capitulo, sed nunc in uno versu de credibilibus et in alio versu de agibilibus; ideo est practica et speculativa.
[162] Rationem faciunt talem: nulla scientia speculativa tractat distinctius de operabilibus quam sit necessarium cognitioni scientiae speculativae et ad cognitionem speculativam; nec e contra: nulla scientia practica tractat distinctius de speculabilibus quam sit neƿcessarium cognitioni practicae. Sed haec facit utrumque; tractat enim de operabilibus ac si solum esset de eis, et sic etiam de speculabilibus. Igitur est duo habitus, ut patet ex Philosopho I Ethicorum, ubi dicit se non esse tractaturum de potentiis animae nisi quatenus oportet propter virtutes quae sunt in potentiis animae.
[163] Contra, ex ratione sua arguitur oppositum sic: omnis scientia quae non tradit distinctiorem cognitionem de speculabilibus quam necessarium sit propter praxim, est practica et non speculativa; sed omnis cognitio de fine ultimo et eorum quae sunt ad finem a tanto plus ordinat hominem bene dispositum ad dilectionem Dei, quanto plura cognoscit de eo. Unde beati qui plus cognoscunt, plus diligunt; et hic, qui plura magnalia Dei cognoscit, magis ordinatur ad laudandum et diligendum Deum.
[164] Ideo dicendum quod theologia est habitus simpliciter practicus. Consideratio enim practica est consideratio naturaliter prior praxi, secundum quam nata est praxis recte elici; unde dicitur VI Ethicorum: "Finis practicae est veritas confesse se habens appetitui recto". Practica igitur consideratio duas habet condiciones: una est conformitas ad praxim, et hanc habet ab obiecto, quod directe apprehendit; et habet rationem prioritatis, quam habet ex intellectu. Et ideo intellectus apprehendens obiectum secundum regulas ex quibus potest causari praxis per motionem voluntatis, est practicus. Sed intellectus, perfectus habitu theologiae, apprehendit Deum ut amandus et secundum regulas ex quibus potest elici praxis; ideo est habitus practicus. ƿ
[165] Sed ex hoc sequitur dubitatio: quod si theologia sit circa contingens et practica, sicut dictum est supra, quod non sit scientia. Nam si sit practica, igitur est circa contingens; et si est circa contingens, non est scientia; igitur, a primo, si est practica, non est scientia. Secunda consequentia ostenditur per Philosophum in Ethicis, distinguentem ratiocinativum a scientifico per obiecta, quia ratiocinativum est circa contingens et in parte ratiocinativa; sed circa contingens et in parte ratiocinativa non est scientia, sed in parte scientifica. Hoc etiam confirmatur per definitionem scientiae I Posteriorum: "Scire est rem per causam cognoscere" etc.
[166] Item, si theologia sit habitus practicus, igitur est circa agibile, igitur est habitus cum vera ratione activus; sed hoc est ratio prudentiae, et prudentia non est scientia; igitur, sicut prius, theologia non est scientia.
[167] Praeterea, ponitur supra quod theologia est de ultimo fine; igitur non est practica.
[168] Probatio consequentiae: quia 'praxis non est nisi operatio sequens electionem', ut probatur; et electio non est circa finem, sed circa ea quae sunt ad finem. - Assumpta igitur ostenditur per Philosophum VI Ethicorum dicentem: "Actus principium ƿest electio, non cuius gratia, sed unde principium motus"; sed principium efficiens praecedit effectum. Item, propositio assumpta ostenditur per rationem: habitus practicus generatur ex praxibus, et generatur ex actibus sequentibus electionem, quia ex II Ethicorum habitus ex similibus actibus generatur ad quos inclinat; sed habitus practicus inclinat ad actus sequentes electionem; igitur ex eis generatur; igitur actus sequens electionem erit praxis.
[169] Item, dubitatur super hoc quod dicitur supra quod habitus est practicus ab obiecto. Licet enim quando aliquid est virtualiter 'tale', non sit tale per aliquid intrinsecum, sicut sol virtualiter est calidus, tamen si sit formaliter tale, oportet quod per aliquid intrinsecum sit tale. Si igitur habitus sit formaliter practicus, oportet quod sit per aliquid intra, et non per obiectum extra.
[170] Item, idem secundum speciem potest generari a diversis causis secundum speciem, sicut calor generatur a calido et per motum aut confricationem, igitur distinctio habitus non accipietur a causa efficiente; sed obiectum comparatur ad habitum in ratione causae efficientis; igitur distinctio habitus non accipietur ab obiecto.
[171] Ad primum istorum dicendum quod non concludit, quia ex illa ratione sequitur quod nulla scientia sit practica: quia si contingens sit obiectum habitus practici, et nullum contingens possit esse obiectum scientiae, sequitur quod nulla scientia sit practica, cum tamen philosophi distinguant scientiam in practicam et speculativam. Hoc enim facit Philosophus VI Metaphysicae: "Si igitur omnis scientia aut theorica, aut activa, aut factiva" etc. Et illa condicio ibi posita non est distrahens, sed tantum notat ƿconsequentiam et modum loquendi Philosophi. Sic etiam distinguit Avicenna I Metaphysicae.
[172] Ideo dico quod de contingentibus sunt veritates necessariae, quia contingens est lapidem descendere, et tamen de descensu eius sunt veritates necessariae, ut quod appetit centrum et quod descendit secundum lineam rectam. Similiter, me diligere Deum est contingens, et tamen de hoc potest esse veritas necessaria, ut quod debeam Deum diligere super omnia. Et hoc demonstrative potest concludi sic: 'Deus est quo maius cogitari non potest'; igitur est summe diligibilis; igitur summe debeo eum diligere. Et sic secundum hoc possum habere scientiam de contingentibus. Ista igitur scientia est vere circa contingens contentum in primo obiecto, quamvis non sit primo ibi contentum, et tamen est de veris necessariis quae possunt concludi de contingentibus.
[173] Et quando probatur consequentia, quod 'si sit circa contingens, igitur non est scientia per Philosophum VI Ethicorum, aliter confunderentur habitus scientifici et ratiocinativi, si possent esse circa idem obiectum contingens', - dicendum quod licet duo obiecta diversa non possunt esse unius potentiae aut habitus (quia tunc habitus non esset unus, et tamen totaliter dependet ab uno sicut ab alio; posset esse et non esse simul, si destruatur alterum obiectum), tamen idem obiectum secundum eandem rationem, quantum est ex parte obiecti, potest esse duarum potentiarum, ut intellectus et voluntatis, ut infra dicetur, et similiter duorum habituum, licet idem obiectum non potest esse duarum potentiarum quantum ad respectus qui sequuntur actus. Unde quando in aliquo includuntur diversa primo, illud potest esse obiectum diversorum habituum, ut si sint duae passiones binarii, una quod sit par et alia quod sit numerus primus. Et ideo contingens non excluditur ƿab obiecto scientiae omnino. Unde quamvis contingens sit obiectum habitus ratiocinativi, ut prudentiae, illud idem secundum quod habet conclusiones quae necessario possunt elici de illo contingente, est obiectum habitus scientifici.
[174] Ad aliud dicendum quod non concludit, quia tunc habitus moralis esset prudentia, quia est cum vera ratione activus; et ita qui sciret scientiam moralem, necessario esset prudens, et per consequens haberet omnes virtutes, quod falsum est. Ideo dico quod illud cui conformatur ratio practica immediate, est immediate et proxime practicum; tamen alia praecedentia sunt remotius practica, sicut quando fit processus discurrendo a fine ad illud quod est primum a quo incipiendum est. Unde dictamen circa illud proprie practicum est, sicut illa conclusio 'sobrie comedendum est' immediatius conformatur praxi quam ista 'honeste vivendum est', ex qua tamen concluditur. Unde prudentia est habitus immediate directivus in practicis, ita quod prudens statim novit medium et non discurrit a principiis ad alia principia priora. Sed scientia, ut moralis philosophia, est practica mediate, quia docet quomodo sit habendum circa agibilia discurrendo. Unde sicut artifex habens artem in mente est remotius practicus quam expertus non habens artem per quam discurrit, sic habens scientiam moralem est minus practicus quam habens prudentiam. Dicendum est igitur quod definitio prudentiae sic est intelligenda, quod ipsa est 'habitus cum vera ratione' proxime et immediate 'activus'.
[175] Ad aliud dicendum quod circa finem est primo praxis, licet non ex electione, quia praxis quae est circa ens ad finem, includitur in praxi quae est circa finem. Et quando dicitur secundum Philosophum quod 'praxis sequitur electionem, cuius electio est principium', dico quod non est intentio Philosophi quod praxis primo consistat in actibus sequentibus. Quod ostenditur sic: nam respectu electionis sunt principia practica, quia ratio recta et habitus moralis, sicut patet ƿibidem in eodem VI; et si principia sint practica, conclusiones practicae erunt. - Item, ad eosdem actus inclinat habitus ex quibus generatur; sed habitus practicus inclinat ad electionem, quia electio est primus actus elicitus a virtute morali; igitur erit generativus virtutis moralis.
[176] Et ideo dico quod actus sequentes electionem bene sunt practici, sed sunt accidentales practico, quia habitus moralis practicus non necessario extenditur ad obiecta extra. Non enim requiritur in omni liberali quod habeat actus sequentes electionem quibus communicet, quia non habens pecunias potest esse liberalis communicando in corde per actus imaginatos, et sic de contingente. Unde electionis est principium unde motus, quia voluntas est eius principium, et ibi est primo praxis; et post, respectu aliorum actuum, 'electio est principium unde motus'.
[177] Ad aliud, quando arguitur quod 'habitus practicus generatur ex praxibus', dico quod non proprie est hoc dictum, sed generatur ex actibus practicis, qui non sunt praxes, quia praxes sunt actus alterius potentiae quam intellectus. Aut dicendum est quod licet inclinet habitus practicus ad actus sequentes electionem, tamen per prius inclinat ad electionem.
[178] Ad illud de obiecto, quando arguitur quod 'cum habitus sit formaliter practicus, hoc erit per aliquid intra', dico quod esse aptum aptitudine est formaliter esse aptum. Nunc aptitudo habitus ad obiectum et ad actum circa obiectum est in habitu, per quam aptitudinem formaliter est practicus; sed aptitudo habitus causatur ab eodem a quo habitus, scilicet ab obiecto et intellectu: et ideo ƿhabitus effective habet esse practicus ab obiecto. Unde Philosophus X Ethicorum distinguit delectationes per operationes praece dentes quas sequuntur et non sunt intrinsecae eis.
[179] Ad aliud, quando dicitur quod 'unus effectus potest esse multorum efficientium', dicendum quod aliquae sunt causae quae non limitantur ad determinatos effectus; et ab huiusmodi causis effectus non distinguitur, ut est in generatione pure aequivoca. Aliae autem causae determinantur ad suos effectus, ut contingit in generatione univoca, quae aliquando perfecta est, ut quando conveniunt quantum ad assimilationem et modum essendi, ut patet in naturalibus de effectu et causa. Aliquando autem est generatio univoca, deminuta tamen et imperfecta, ut quando effectus et causa conveniunt quantum ad assimilationem, licet non quantum ad modum essendi, quo modo domus extra est ex domo intra in mente; unde et hanc etiam vocat Philosophus VII Metaphysicae generationem univocam. Unde si domus in mente nata esset esse in materia naturali sicut est in mente, et haec naturaliter produceret domum sibi similem, sicut causa naturalis effectum naturalem sibi univocum. Et utroque istorum modorum, quando effectus et causa proportionantur, possunt effectus distingui per causas. Unde obiectum assimilatur habitui et est causa eius univoca deminuta; ostendit enim obiectum intellectui illum habitum et non alium. Et in hac generatione univoca ex diversitate generantium arguitur diversitas genitorum.
[180] Ad primam rationem: quod fides est habitus practicus, et credere actus practicus, et visio succedens est practica, quia nata est esse conformis praxi et praecedit naturaliter ipsam. ƿ
[181] Ad Boethium: quod loquitur de theologia quae metaphysica est, quae etiam est de Deo secundum quod naturaliter cognosci potest.
[182] Ad aliud dicendum quod verum est Philosophum ponere aliquam scientiam speculativam meliorem omni habitu practico, quia ponit quod metaphysica est sapientia, quam dicit esse habitum nobilissimum, quem potuit sequi tantum delectatio in voluntate tamquam quaedam passio sequens, sicut patet ex X Ethicorum. Si tamen intellexisset quod posset esse praxis sicut prius ponitur, non posuisset hoc.
[183] Et quando arguitur secundum eum 'practica est gratia alterius, speculativa gratia sui', dicendum quod ex hoc quod practica est gratia alterius, non sequitur ipsam esse imperfectiorem speculativa, quia si moralis et speculativa essent de eodem, non propter hoc moralis esset ignobilior. Posito etiam quod forma sensitiva in homine non esset perfectior quam in bruto in se, quia tamen ordinatur ad perfectius, ipsa esset perfectior. Unde hoc est perfectionis in natura imperfectiore quod ordinetur ad perfectius. Ratio tamen bene concludit secundum intentionem Philosophi.
[184] Ad aliud: quod non solum inventa est 'ad fugam ignorantiae', nec etiam 'habitis omnibus necessariis' inventa est; per necessaria enim, in proposito, non solum sunt intelligenda exteriora, sed interiora. Unde sicut moralis non est inventa habitis omnibus necessariis interioribus, sed propter sedationem passionum, sic nec haec theologia.
[185] Sed contra hoc, videtur quod speculativa est certior practica, sicut potest colligi ex I Ethicorum quod eruditi est considerare secundum materiam subiectam; et ideo vult quod 'sicut geoƿmeter peccat in quaerendo persuasiones, sic rhetoricus in quaerendo demonstrationes'. Sed ista est certissima; igitur est speculativa.
[186] Ad istud dicendum quod scientia potest comparari ad suum obiectum, vel una scientia ad aliam. Si primo modo, sic omnes scientiae sunt aeque certae quae non sunt subalternatae, quia sicut geometria reducit ad immediata et ad quantitates ex quibus immediate egrediuntur passiones, sic et practica ad immediata reducit principia quae includuntur in quantitate obiecti. - Sed tamen comparando unam alteri, sic est una certior alia, quia speculabilia sunt entia certiora quam agibilia; ideo secundum se perfectiorem cognitionem faciunt. Exemplum ad hoc: si aliquid habens visum debilem, ut noctua, videat lumen remissum, et habens acutum visum, ut aquila, videat lumen solis, ita perfecte potest unus videre suum obiectum sicut alius suum, et tamen una visio perfectior est alia, forte in centuplo.
[187] Secundum hoc ad alia dicitur.