Authors/Duns Scotus/Quaestiones quodlibetales/Q15

Latin	English
ƿ[1] Consequenter quaeritur de modo, quo intellectus exit in actum, sive de causa intellectionis.
[2] Et est quaestio: Posito quod beatus in patria habeat verbum de ƿcreatura visa in essentia divina, utrum respectu illius verbi creaturae, intellectus possibilis habeat se pure passive. Arguitur quod sic: Quia intellectus possibilis recipit illam intellectionem; sed idem respectu eiusdem non rationem receptivi et activi, quod enim recipit est in potentia, quod autem agit est in actu. Idem autem non potest esse simul in potentia et in actu, cum istae sint primae differentiae entis, igitur intellectus possibilis nullo modo active se habet respectu verbi, et per consequens pure passive.
[3] Contra: Si verbum ibi formatur, quaero a quo formatur. Non potest dici quod formetur ab obiecto, quia intellectio est actio immanens secundum Philosophum IX Metaphysicae; si autem esset actio obiecti in intellectum, illa esset actio transiens. Nec potest dici formari ab intellectu agente, quia intellectus agens facit de potentia intelligibili actu intelligibile, secundum Philosophum, III De Anima; igitur tota actio eius completa est ante intellectionem actualem, et per consequens ante verbum. Nec potest dici quod memoria formet active verbum, quia verbum formatur per actum intelligendi, memoria non intelligit; sed omne intelligere est ipsius ƿintelligentiae, XV De Trinitate; igitur relinquitur tandem quod nihil in anima active formet verbum nisi intellectus possibilis.
[4] Hic non quaeritur si de obiecto beatifico posit haberi verbum, nec de obiecto secundario viso in illo primo obiecto, nec si aliud sit verbum obiecti primi et secundi, sed supponitur de obiecto secundario haberi verbum, et quaeritur qualiter intellectus possibilis se habeat in eius formatione. Incipiendo igitur a manifestioribus, primo inquiretur de formatione verbi secundum modum intelligendi, quem nunc experimur, et secundo explicabitur ad intellectionem in patria.
[5] De primo supposito, quod intellectio perfecta, puta definitiva de obiecto definibili, sive sit verbum illius sive non, saltem non est sine verbo ipsius; et per consequens si quid active se habeat ad intellectionem illam perfectam, ipsum quodammodo active se habebit in formatione verbi. De causa igitur intellectionis in nobis pro statu isto tria sunt videnda. Primo, quod in parte intellectiva est aliquod principium activum respectu intellectionis. Secundo, utrum illud activum sit aliquid ƿanimae intellectivae vel tantummodo sit obiectum, vel repraesentativum obiecti quod dicatur esse in anima, pro tanto quod sit in ipsa sicut accidens eius vel repraesentativum, non autem sicut aliquid naturae eius. Tertio, dato quod sit aliquid animae, inquiretur si est intellectus agens vel possibilis.
[6] Prima conclusio probatur sic: Intellectio aliqua in nobis est nova, ut experitur quilibet, et est forma absoluta, ut dictum est in quaestione de hoc habita. Omnis autem forma absoluta, cum sit terminus actionis, habet aliquod principium activum, per quod accipit esse igitur respectu intellectionis nostrae novae est aliquod activum principium; illud est intrinsecum supposito intelligenti, ut patet per Philosophum, II De Anima, cap. 6: "Differt autem (supple in intellectu et sensu) quoniam haec quidem activa operationis extra sunt, ut visibile"; etc. Et sequitur: "Causa autem quoniam singularium secundum actum est sensus; scientia autem universalium, haec autem in ipsa quodammodo sunt anima. Unde intelligere in ipsa quidem est sum velit, sentire ƿautem non est in ipsa, necessarium autem est esse sensibile". Haec ille. Habetur igitur haec conclusio tanquam certa, quod alicuius intellectionis novae principium activum sufficiens est intrinsecum supposito intelligenti.
[7] Tunc arguitur ultra per divisionem: Vel illud principium pertinebit ad voluntatem, vel ad partem sensitivam, vel ad partem intellectivam, ut distinguitur contra voluntatem et sensum; non potest dari primum, saltem in prima intellectione, quia ipsa praecedit omnem actum voluntatis; nec est dare secundum, scilicet quod illud principium sit praecise in parte sensitiva; relinquitur igitur quod sit in parte intellectiva.
[8] Secundum, scilicet quod non sit in parte sensitiva, probatur tripliciter: Primo sic: Effectus aequivocus semper est minus nobilis totali causa sua aequivoca, ut habetur XII Super Genesim. Sed intellectio est simpliciter perfectior phantasmate et quacumque tali perfectione quae est in parte sensitiva, quia intellectio est proprie perfectio naturae intellectualis, ut intellectualis est, quae inquantum talis nobilior est tota anima sensitiva, et ita perfectior perfectione. ƿ
[9] Secundo, probatur sic: Angelus non semper habet omnem intellectionem quam potest habere, quia cum possit intelligere quodcumque intelligibile, vel haberet unicam, quae esset simul omnium intelligibilium, vel haberet tot distinctas quot corresponderent omnibus intellegibilibus, quorum utrumque videtur esse impossibile. Quia primum poneret nimiam perfectionem illius intellectionis, imo videtur, quod infinitam, quia nec intellectio divina excederet eam quantum ad multitudinem obiectorum. Secundum videtur ponere nimiam perfectionem intellectus, quia ita distincte cognosceret omnia per distinctos actus simul, sicut unum obiectum per unum actum. Sequitur, igitur, quod cum possit quodcumque intelligibile intelligere, quod possit habere aliquam intellectionem novam igitur videtur sibi attribuendum quidquid perfectionis est in intellectu potente habere aliquam novam intellectionem. Sed in tali perfectionis est habere notitiam habitualem perfectam, per quam intellectus sit in potentia accidentali tantum ad intelligendum, secundum Philosophum, III De Anima, qui loquens de intellectu possibili dicit: "Cum autem sic singulae sint ut nesciens dicitur, qui secundum actum; hoc autem confestim accidit cum possit operari per seipsum. Est ƿquidem igitur, et tunc potentia quodammodo, non tamen similiter, et ante addiscere". Vult dicere quod, quando habet habitum, per quem potest ex se operari, licet tunc sit in potentia aliqua, non tamen essentiali, quae est ad formam, sive ad principium operandi, sed tantummodo accidentali ad operationem, et haec est dispositio perfectior eius quod de potentia operandi exit in actum operandi.
[10] Hic dicitur quod angelum posse habere novam intellectionem est mere creditum, quia philosophi praecipui hoc non viderunt.
[11] Praeterea: hic etiam diceretur quod angelus ad quamlibet intellectionem quam habet moveretur immediate a Deo.
[12] Contra hoc: Licet forte Philosophus, qui posuit intellectionem angeli idem cum substantia angeli, diceret consequenter intellectionem esse ab eo a quo est substantia, et licet catholicus dicens intellectionem illam, qua angelus intelligit se, esse coaevam angelo, et quasi propriam perfectionem necessario consequentem naturam eius, posset aliquo modo probabiliter dicere illam immediate a Deo, iuxta illam propositionem probabilem: "Accidens proprium coaevum substantiae cuius est est a generante illam substantiam"; tamen de accidente per accidens, quod contingenter inest, non videtur probabile dicere quod illud sit a generante. ƿ
[13] Et confirmatur: Quia licet Deus possit immediate causare quamcumque intellectionem in angelo, tamen si aliquam non causet, utpote huius obiecti, sed derelinquat angelum sibi et ordini causarum naturaliter activarum, non videtur probabile quod angelus non possit attingere ad intellectionem huius obiecti, cum anima sic sibi et causis naturalibus relicta ad eius intellectionem possit attingere naturaliter, licet mediante sensu. Non enim videtur quod anima possit attingere ad intellectionem alicuius obiecti, etiam mediante sensu, quin ad intelligendum idem obiectum possit angelus attingere sine sensu.
[14] Istud autem quod dicitur ex Philosopho, videtur facere ad propositum nostrum, quia si Philosophus vidisset aliquam intellectionem novam posse competere angelo, dixisset ipsum aliquando esse in potentia accidentali ad intellectionem, quia haec est dispositio perfectior eius quod aliquando est in potentia ad intelligendum; igitur ille qui tenet, sive per rationem sive per fidem, aliquam esse intellectionem novam in angelo, consequenter dicat angelum quandoque ad illam esse in potentia accidentali, sicut Philosophus consequenter diceret ad illud quod ipse tenet; magis autem concordat cum Philosopho qui tenens aliquod antecedens, concedit consequens quod Philosophus etiam concederet, si illud antecedens teneret, quam ille, qui tenendo illud antecedens negat illud consequens, quia Aristoteles illud non negaret, concedendo illud antecedens. ƿ
[15] Tertio, propositum probatur per auctoritates; XV De Trinitate 7 vel 14 dicit Augustinus: "Quod excedit in anima mens vocatur"; et post: "Homo non secundum omnia, quae ad naturam eius pertinent, sed secundum solam mentem, imago dicitur". Et lib. XIV, cap. 8: "Imago ibi invenienda in nobis est, quo etiam natura nostra nihil habet melius".
[16] Ex istis auctoritatibus et aliis similibus, habetur quod tota imago est in parte intellectiva, accipiendo intellectivam pro ea quae transcendit sensitivam. Sed imago includit parentem et prolem, ut patet IX De Trinitate, cap. ult. et alibi multoties; igitur in parte intellectiva est parens gignens illam notitiam, quae est proles, et per consequens principium activum respectu intellectionis. Qui igitur poneret phantasma vel aliquam formam talem in parte sensitiva esse rationem immediate gignendi notitiam actualem, non salvaret, ut videtur, rationem parentis in mente proprie accepta.
[17] Praeterea, Augustinus XV De Trinitate cap. 23: "Memoria hominis, et maxime illa quam pecora non habent, in qua res intelligibiles ita continentur, ut non in eam per corporis sensus venerint, habet in hac ƿimaginem Trinitatis; imparem quidem, sed tamen qualemcumque similitudinem Patris". Hoc exponit cap. 13 in fine sic: "Hoc verbum nostrum de scientia nostra nascitur, quemadmodum et illud de scientia Patris natum est" etc. 21 vel 63: "Memoria, inquit, tribuens omne quod scimus".
[18] Ex istis, habetur quod illa memoria quam pecora non habent, hoc est proprie intellectiva, pro tanto habet similitudinem patris, quia de ipsa, vel de scientia quae est in ea, nascitur verbum nostrum, sicut Verbum aeternum nascitur de scientia Patris. Satis expresse videtur in istis auctoritatibus velle quod in parte intellectiva proprie accepta sit principium activum respectu intellectionis.
[19] De secundo primi articuli principalis, certum est quod ad actualem intellectionem causandam concurrunt aliquid ipsius animae intellectivae, et obiectum aliquo modo praesens, scilicet vel se vel in aliquo repraesentante. Sed quod istorum debet poni per se activum respectu intellectionis, auctoritates videntur varie loqui.
[20] Augustinus XII Super Genesim cap. 29; Non putandum, inquit, ƿest corpus aliquod agere in spiritum, quasi spiritus corpori facienti materiae vice subdatur. Omni enim modo praestantior est res, quae facit illa, de qua facit, nec ullo modo corpus praestantius spiritu, imo spiritus praestantior corpore. Quamvis igitur imago esse incipiat in spiritu, tamen eamdem imaginem non corpus in spiritu, sed spiritus in seipso facit celeritate mirabili".
[21] Item idem X De Trinitate cap. 5: "Anima convolvit, et rapit imagines corporum.
[22] Pro activitate tamen obiecti, videtur dicere XV De Trinitate 10 vel 24: "Formata cogitatio ab ea re quam scimus, verbum est, quod in corde dicimus". Et ibidem: "Ex ipsa scientia quam memoria tenemus, nascitur verbum". Et cap. 12 vel 30: "Verbum est similitudo rei notae, de qua gignitur, et imago eius".
[23] Philosophus autem videtur loqui pro activitate obiecti, quia illud videtur esse principium activum, per quod aliquid reducitur de potentia essentiali ad accidentalem. Hoc autem est aliquid ex parte obiecti, quia illud per quod obiectum est praesens sub ratione actu intelligibilis est species causata ab obiecto.
[24] Pro hoc est illud II De Anima, quod prius est adductum, scilicet: "Universalia quodammodo sunt in anima; unde intelligere in ipsa ƿquidem est cum velit"; ac si diceret, quod quia obiecta intelligibilia sunt praesentia animae, ideo ipsa est in potentia accidentali potens intelligere cum velit.
[25] Sed pro activitate potentiae videtur aliquibus esse illud IX Metaphysicae quod "speculatio est actio immanens". Si autem intellectio non est ab intellectu, sed tantum ab obiecto, non esset ibi actio immanens, sed tantum transiens.
[26] De isto articulo potest dici quod utrumque concurrit in ratione principii activi respectu intellectionis, aliquid scilicet ipsius animae ipsum obiectum vel aliquid ex parte obiecti. Et hoc videtur haberi ab Augustino IX De Trinitate cap. ult.: "Liquido inquit, tenendum est quod omnis res quantumcumque cognoscimus, congenerat in nobis notitiam sui. Ab utroque enim paritur notitia, scilicet a cognoscente et cognito". Ex II De Trinitate cap. 2 vel 5: "Ex visibili et vidente gignitur visio". Et licet ibi subdat: "Informatio sensus, quae visio dicitur, a solo imprimitur corpore, quod videtur". Hoc non est contra illud, quia aequivoce accipitur hoc nomen "visio": primo, pro actu videndi; secundo, pro ipsa similitudine rei visae, et illa a solo corpore causatur. Et ista aequivocatio potest colligi ex multis verbis illius capituli. ƿPro hac conclusione videtur esse ratio, quoniam quando obiectum intelligible est actu praesens intellectui, potest haberi intellectio actualis illius obiecti, sed non potest haberi sine principio perfecte activo; igitur vel alterum illorum tantum est perfecte principium activum, vel ambo integrant unum principium perfecte activum, ita quod utrumque sit partiale activum.
[27] Quod autem neutrum sit perfecte principium activum, probatur: Primo, de obiecto: Quia aliquod obiectum non est nobilius ipsa intellectione, sicut accidens sensibile; et principium activum perfectum, quando est aequivocum, necessario est perfectius forma causata.
[28] Secundo, probatur idem: Quia obiecto exsistente aeque praesente intellectui, si maior est conatus et maior intentio ad intelligendum, perfectior potest haberi intellectio, et hic videtur quia perfectius vestigium derelinquitur; igitur maior intentio voluntatis causat aliquo modo perfectiorem intellectionem, quod non videretur probabile si solum obiectum esset causa activa eius; quia illud videretur semper agere secundum ultimum potentiae, cum sit agens naturale non liberum per essentiam, patet; sed nec liberum per participationem videtur, cum non sit in eadem natura cum voluntate.
[29] Tertio, ostenditur idem sic: Operatio illa non est per se perfectio agentis quam ipsum elicit praecise mediante aliquo suo accidente ƿper accidens. Exemplum: Calefacere vel etiam calere non est per se perfectio ligni calidi, quia non competit sibi nisi per calorem qui est accidens eius; illud autem a quo obiectum aliud ab anima est praesens intellectui est eius accidens per accidens, quia quandoque contingenter inest quandoque non; igitur si solum illud est principium activum respectu intellectionis, intellectio non esset propria perfectio intellectus vel hominis.
[30] Item, secundo, probatur quod nec totalis activitas conveniat intellectui, quia actus videtur propria similitudo obiecti. Videtur etiam sortiri speciem ab obiecto, licet non sicut a principio formali intrinseco, tamen sicut a per se principio extrinseco. Videtur etiam essentialiter dependere ab obiecto, propter quod refertur ad ipsum in tertio modo relativorum; hoc autem non videretur verum, si obiectum esset tantum causa per accidens vel causa sine qua non.
[31] Concedo igitur auctoritates prius adductas ad quascumque affirmativas, sive de intellectu sive de obiecto. Verum quidem est quod utrumque istorum aliquo modo est activum ad intellectionem, sed activum partiale; ambo autem integrant unum activum totale. ƿ
[32] Sed hic sunt duo dubia: Primum, quomodo ista constituunt unum perfectum principium. Secundum, de quibusdam auctoritatibus adductis, puta de illa Augustini ex ipsa scientia nascitur verbum, quomodo ista facit pro obiecto; et similiter illa Aristotelis II De Anima: "scientia autem universalium est".
[33] Ad primum: Dico quod causae concurrentes quandoque sunt eiusdem rationis et ordinis, ut plures trahentes navem; quandoque vero sunt alterius rationis et ordinis, et hoc dupliciter: quandoque posterior habet virtutem suam a priore, exemplum: sol et pater in generatione hominis, quandoque posterior non habet virtutem suam a priore, nec dependet in habendo suam virtutem ab ea, sed tantum dependet ab ea in agendo secundum suam virtutem, ita quod superior principalius agit et inferior minus principaliter agit; exemplum: forte de patre et matre in generatione prolis, ut enim videtur haberi ex XVI De Animalibus, mater aliquo modo se habet active, quod videtur rationabile, cum formam eiusdem speciei consequatur virtus eiusdem speciei; mas autem et foemina non differunt specifice secundum Philosophum X Metaphysicae; mater autem virtutem suam activam non habet a patre, nec in habendo ipsam ab illo dependet, ƿsed dependet ab ipso in agendo secundum ipsam virtutem, et agit minus principaliter.
[34] Ad propositum: intellectus et obiectum non concurrunt primo modo, quia ille concursus non est necessarius ex ratione concurrentium, sed tantum ex defectu virtutis in uno, quia si duplicaretur virtus unius ipsum solum sufficeret; non sic hic, quia quantumcumque sit obiectum perfectum, vel intellectus perfectus, neutrum tamen causaret actum sine alio; nec concurrunt secundo modo, quia intellectus non habet virtutem suam activam ab obiecto, nec e converso. Tertio igitur modo possunt dici concurrere.
[35] Quod autem eorum sit principalius non oportet discutere.
[36] Ad secundum: Dico quod ista tria accipit Augustinus pro eodem, verbum gigni de memoria, et verbum gigni de scientia in memoria, et verbum gigni de re nota, quia per scientiam intelligit actum primum, per quem anima est in actu sufficienti ad actum intelligendi, et in virtute illius primi actus gignitur verbum, et in illo actu primo relucet obiectum, et pro tanto dicitur gigni de obiecto; igitur de scientia gignitur, ut de principio formali gignendi; de obiecto autem ut relucente in illo principio; de memoria vero ut continente illud principium, ita quod omnes tales auctoritates Augustini secundum intentionem illius loquuntur pro auctoritate obiecti. ƿ
[37] Consimiliter, et illae auctoritates Aristotelis quae dicunt quod per scientiam possumus intelligere cum volumus, et in II De Anima, scientia est universalium; et in III De Anima, "cum autem unaquaque fiant", ut habetur supra , est intelligendum quod tam Augustinus quam Aristoteles accipit scientiam non pro habitu illo acquisito ex actibus frequentatis et facilitante ad similes actus, sed pro illo per quod obiectum est praesens, ut actu intelligibile, sive ponatur species intelligibilis sive aliquid aliud. Scientia enim est illud, secundum Aristotelem, secundum quod anima educitur de potentia essentiali ad accidentalem. Hoc autem praecedit omnem actualem intellectionem, quia illa est terminus potentiae accidentalis. Scientia enim acquisita ex actibus et facilitans ad considerandum, non praecedit omnem actum intelligendi.
[38] Similiter, apud Augustinum, scientia est formalis ratio secundum quam memoria est pariens sive gignens. Ista autem scientia acquisita ex multis considerationibus non est formalis ratio gignendi quamcumque intellectionem, imo gignitur ex multis praecedentibus.
[39] Si dicas quod illa auctoritas XII Super Genesim non affirmat tantum de anima, sed etiam negat obiectum agere in animam; similiter ƿAristoteles: non tantum conceditur obiectum agere, sed videtur negare intellectum agere, quia videtur ponere quod "intelligere sit pati quoddam". Ad primum: Posset dici quod Augustinus negat ibi obiectum agere in animam immediate secundum esse materiale quod habet extra animam. Ad secundum: Aristoteles videtur frequentius loqui pro activitate obiecti et passibilitate potentiae. Cuius ratio est, quia communiter locutus est de potentiis animae, inquantum sunt illa quibus formaliter possumus operari, puta de sensu inquantum est quo possumus formaliter sentire et de intellectu quo intelligere; sicut loquitur de anima ut est illud quo formaliter vivimus. Nunc autem, licet intellectus active causet intellectionem, non tamen dicitur intelligere inquantum causat; quia si Deus causaret illam eamdem intellectionem, non tamen dicitur intelligere illa intellectione, sed intellectus ille in quo causatur intellectio; igitur et modo intellectus dicitur intelligere, non quia causat sed quia recipit intellectionem. Et sic, verum est quod "intelligere est quoddam pati", quia intellectum intelligere non est nisi ipsum recipere intellectionem. Ista autem auctoritas IX Metaphysicae, si faciat pro activitate obiecti vel non, patet ex quaestione de actu cognoscendi et appetendi. ƿ
[40] De tertio primi articuli principalis, videndum est an illud in parte intellectiva, quod est activum ad intellectionem, sit intellectus agens vel possibilis. Videtur quod agens: Quia intellectus possibilis recipit intellectionem; si igitur cum hoc sit activus respectu intellectionis, pari ratione posset dici quod respectu speciei intelligibilis quam recipit esset activus, et ita non requireretur intellectus agens ad aliquem actum in intellectu.
[41] Confirmatur illud: Quia activum et passivum distinguunt potentias in anima.
[42] Secundo ad idem sic: Philosophus III De Anima, distinguens intellectum agentem a possibili, sic ait: "Est enim intellectus hic quidem talis, quod est omnia fieri, et de agente, ille autem quo est omnia facere". Ex hoc videtur sequi quod intellectus agens adaequatur possibili in ratione activi et passivi. Est igitur activus ad omne illud cuius possibilis est receptivus, et per consequens ad intellectionem.
[43] Praeterea: Idem sequitur de intellectu agente, "est sicut habitus ƿquidam, et ut lumen". Lumen autem intellectuale videtur esse principium activum cognoscendi veritates intelligibiles, secundum illud XII De Trinitate 15: "Mens rebus intelligibilibus naturali ordine, disponente conditore, subiecta, sic ista videt in quadam luce sui generis incorporea, quemadmodum oculus carnis videt quae in hac corporea luce circumadiacent".
[44] Praeterea: ibidem sequitur: "Semper nobilius est agens patiente et principium materia; igitur impassibilis est substantia in actu". Igitur vult quod intellectus agens est nobilior possibili vel saltem non minus nobilis. Nunc autem, imago consistit in eo quod optimum est in nostra natura, ut probatur in primo articulo per Augustinum; igitur intellectus agens pertinet ad imaginem, sed non potest pertinere nisi ad memoriam, patet; sed cum memoria habeat conservare obiectum vel speciem obiecti, et exprimere vel gignere notitiam actualem eius, patet quod intellectui agenti non potest competere primum, quia non est virtus receptiva nec conservativa; igitur competit sibi secundum, scilicet exprimere notitiam.
[45] Sed pro alia parte, scilicet intellectu possibili. arguitur: ƿPrimo, per illud Aristotelis "quod intellectus agens est sicut lumen". Commentator vult ibi quod, sicut lumen facit quodammodo potentia colorem actu colorem, sic intellectus agens facit de potentia intelligibili actu intelligibile; igitur actus eius terminatur ad obiectum actu intelligibile, et hoc praecedit intellectionem.
[46] Confirmatur: Per illud III De Anima, com. 18, ubi vult Commentator quod, si res haberent esse eo modo quo posuit Plato, non oporteret ponere intellectum agentem; igitur non ponitur nisi ut per ipsum fiat obiectum actu universale; sed hoc praecedit actualem intellectionem.
[47] Praeterea, secundo: Secundum Commentatorem, intellectus agens ponitur ut per ipsum transferatur obiectum de ordine in ordinem; quod sic intelligi potest: de ordine sensibilium ad ordinem intelligibilium, et per consequens de ordine corporalium ad ordinem spiritualium; et quare requiritur ibi aliquod transferens proprium, ratio videtur esse quia agens quod habet esse corporale non habet rationem agentis nisi in passum corporale, propter hoc quod tale agens requirit passum approximatum sibi localiter, quia si non esset localiter praesens esset tali agenti quasi non praesens; igitur nunquam aliquod corporale potest esse ratio immediate causandi aliquod spirituale, nec per consequens transferendi ab illo ordine ad illum ordinem; et ista videtur esse ratio Augustini XII Super Genesim ƿ29. Sed quando obiectum fit de actu intelligibili actu intellectum, non transfertur sic de ordine ad ordinem; igitur non requiritur ibi intellectus agens.
[48] Confirmatur: Quia ad hoc quod intellectum fiat actu volitum, non ponitur talis translatio ab ordine in ordinem, et hoc ideo est quia actu intellectum est sufficienter proportionatum voluntati. Cum igitur actu intelligibile habens esse in memoria intellectiva sit aeque sufficienter proportionatum intelligibile, ad hoc scilicet ut sit actu intellectum, sequitur quod ibi non requiritur virtus transferens de ordine ad ordinem.
[49] Praeterea, tertio: Si intellectus agens esset per se activus ad intellectionem actualem, pari ratione ubicumque poneretur potentiam esse activam ad propriam operationem, et cum hoc etiam potentiam receptivam talis operationis, ibi esset distinguere potentiam agentem et possibilem, utpote voluntatem agentem et voluntatem possibilem, secundum communem opinionem quae ponit voluntatem activam et etiam receptivam volitionis; et similiter si sensus ponatur activus, propter hoc forte quod sensatio videtur nobilior ipso obiecto sensibili extra, esset distinguendum de sensu agente et possibili. Cum igitur Philosophus istam distinctionem de agente et possibili nusquam ponat ibi nisi in intellectu, sequitur quod ista differentia non est propter illa quae communiter inveniuntur in aliis potentiis, et ita non propter agere et recipere actionem. ƿ
[50] Praeterea, quarto: Videtur esse contra illud idem IX De Trinitate et ult.: "A cognoscente et cognito paritur notitia". Intellectus autem agens non est cognoscens, sed solum possibilis; igitur ab illo paritur intellectio, et, per consequens, active se habet respectu intellectionis.
[51] De isto [tertio in] articulo, si prima via tenetur, posset dici quod intellectus agens habet duas actiones ordinatas. Prima est facere de potentia intelligibili actu intelligibile, vel de potentia universali actu universale. Secunda, est facere de potentia intellecto actu intellectum. Primum, intelligitur sic quod virtute intellectus agentis de phantasmate in phantasia gignitur species intelligibilis in intellectu, vel aliqua ratio in qua actu relucet intelligibile, quae breviter loquendo dicatur species intelligibilis; et istam gignitionem realem repraesentativi de repraesentativo dicitur concomitari quaedam gignitio metaphorica obiecti de obiecto, scilicet intelligibilis de imaginabili; quod ideo rationabiliter dicitur, quia tale esse obiectivum habet obiectum in repraesentari, quale habet repraesentativum correspondens; et ideo translatione reali facta in repraesentativo, quando de corporali gignitur spirituale, scilicet de repraesentativo ƿsingulari gignitur repraesentativum universale, consimilis dicitur vel intelligitur translatio in obiectis de corporali ad spirituale vel de singulari ad universale. Secunda actio poneretur per quam de potentia intellecto fieret actu intellectum; ubi similiter intelligitur factio metaphorica ex parte obiectorum correspondens factioni reali ex parte eorum quibus tenditur in obiecta, quia realiter speciem intelligibilem sequitur actualis intellectio; et sicut prima translatio de potentia ad actum, sic etiam secunda dicerelur fieri per intellectum agentem, tam ex parte obiectorum et hoc metaphorice, quam ex parte illorum in quibus relucent obiecta et hoc realiter; pro tanto scilicet quod virtute intellectus agentis de phantasmate gigneretur species intelligibilis, et sic metaphorice de potentia intelligibili gigneretur actu intelligibile; et, secundo, virtute speciei intelligibilis gigneretur actualis intellectio, et sic metaphorice loquendo in obiectis de potentia in intellecto fieret actu intellectum.
[52] Consimiliter, posset poni duplex passio ordinata in intellectu possibili, correspondens isti duplici actioni intellectus agentis. Quarum prima esset receptio speciei intelligibilis a phantasmate per primam actionem intellectus agentis, et secunda esset receptio intellectionis a specie intelligibili per secundam actionem intellectus agentis. ƿEt secundum hoc, diceretur quod ad memoriam intellectivam pertinent intellectus agens et possibilis. Agens, quidem, non quantum ad primam actionem, quae est facere de potentia intelligibili actu intelligibile, imo illius actionis terminus est memoria in actu, quia per illam actionem est intellectus habens obiectum actu intelligibile sibi praesens, sed quantum ad secundam actionem; quia cum memoriae sit exprimere actualem notitiam vel intellectionem et intellectus agentis secunda actio sit agere ad istam actionem, intellectus quantum ad secundam eius actionem includeretur in memoria. Intellectus autem possibilis, quantum ad primam eius receptionem, qua scilicet recipit actu intelligibile sibi praesens, dicitur memoria; et quantum ad secundam receptionem, scilicet actualis intellectionis, dicitur intelligentia.
[53] Et secundum hoc, responderi posset ad illa quae videntur adducta in contrarium: Per hoc quod actio abstrahendi, quae est prima actio intellectus agentis, est magis propria sibi, quam secunda, quae est causare intellectionem, quia illa potest competere aliis potentiis, nulla autem alia transfert obiectum suum de ordine ad ordinem, sic intelligendo de ordine corporalium ad ordinem spiritualium; imo voluntas, licet causando actum suum, secundum aliquos, per hoc metaphorice transferat obiectum suum ƿde ordine intelligibilium ad ordinem appetibilium, tamen ista translatio non requirit voluntatem agentem, sic intelligendo, hoc est, praeparantem obiectum suum ut sit actu volibile, sicut intellectus agens praeparat obiectum suum ut sit actu intelligibile, quia quando obiectum est actu intellectum est actu volibile. Non igitur requiritur aliqua actio praeparans obiectum voluntati. Illae igitur auctoritates affirmant quod verum est primo actu intellectus agentis. Etsi quandoque dicatur quod propter illum solum ponitur intellectus agens, verum est ut talis virtus est propria intellectui, quia est ibi tantum potentia praeparans obiectum; propter secundum enim actum, non est proprie in intellectu talis virtus agens, nam aliae potentiae possunt agere ad operationem, praesupposito obiecto.
[54] Si vero teneretur alia via, scilicet quod illud animae quod est activum ad intellectionem est intellectus possibilis, et quod intellectus agens habet tantum actionem abstrahendi obiectum, tunc esset dicendum quod intellectus agens non pertinet ad memoriam; sed actio eius terminatur ad memoriam, et hoc respectu sensibilium, quia terminatur ad illam formam per quam obiectum actu intelligibile relucet intellectui, et illa est forma constituens perfectam memoriam. Respectu autem mere intelligibilium, puta spiritualium, nullam actionem omnino haberet; et hoc si talia intelligantur non per ƿspeciem, vel si per speciem tamen possunt eam causare virtute propria. Intellectus autem possibilis, secundum hoc, poneretur pertinere ad memoriam, non tamen ut retinens omne repraesentativum obiecti actu intelligibilis; sed etiam ut exprimens active notitiam actualem.
[55] Et tunc ad illa quae sunt adducta contra hoc posset responderi. Ad primum: Quod potentia operativa non est activa sui obiecti, licet sit activa sui actus circa obiectum, et ideo non pari ratione potest intellectus possibilis causare speciem intelligibilem, sicut potest causare intellectionem illam.
[56] Ad confirmationem illam: Diceretur quod, loquendo de potentia ut dicit respectum, bene distinguitur in activum et passivum; sed, loquendo de illo quod subest respectui, quod communiter intelligimus cum dicimus potentia, quemadmodum dicimus quod calor est potentia calefactiva, sic non oportet quod activum et passivum distinguant ipsam, quia tunc voluntas esset duae potentiae.
[57] Ad aliud. Cum arguitur, secundum Aristotelem, quod intelƿlectus agens est "quo est omnia facere", intelligendum est sic: facere omnia actu intelligibilia. Et hoc habetur ex eo quod sequitur: quod "lumen facit quodammodo potentia colores actu colores", quia facit eos actu visibiles. Sic intelligendo quod, licet natura absoluta coloris quae est in genere qualitatis maneat eadem in tenebris, tamen ut sic non est visibilis, intelligendo de potentia propinqua; quia quando oportet duas causas concurrere ad agendum, una earum, scilicet secunda, non est in potentia propinqua, nisi alia, scilicet prima, concurrente. Ad hoc autem quod color agat in visum, requiritur alia causa concurrens ad agendum, scilicet lumen, ideo tunc solum est color visibilis in potentia propinqua quando est actu illuminatus. Hoc modo, phantasma non potest gignere speciem intelligibilem, nisi concurrenle actione intellectus agentis. Ille igitur intellectus facit omnia actu intelligibilia, et hoc in potentia propinqua, quia relucentia in speciebus intelligibilibus, quae prius fuerunt in potentia remota, quia tantum relucentia in repraesentativo materiali et repraesentante ea sub ratione singularis; non autem dicit quod agens est quo est omnia facere actu intellecta. Cum, igitur, concluditur adaequatio intellectus agentis in agendo ad ƿpossibilem in recipiendo, debet inferri uniformiter de actione et receptione actu intelligibilis, non de actione et receptione actu intellecti.
[58] Ad tertium: Veritas principii videtur in rationibus terminorum; illae autem rationes terminorum, ut actu intelligibiles et universales, relucent intellectu per actionem lucis intellectus agenus. Sic igitur videt veritatem principiorum in luce intellectus agentis, non tanquam immediate causante illam visionem, sed mediate, scilicet causando rationes terminorum in esse intelligibili, per quas postea causatur actus videndi veritatem principiorum.
[59] Ad quartum: Diceretur quod agens est nobilius possibili, praecise ut respicit obiecta sensibilia, quia praecise respectu illorum est agens in intellectum possibilem.
[60] De isto articulo, hoc tenendum videtur quod illam distinctionem Augustini, X De Trinitate cap. 2, memoria, intelligentia et voluntas, comparando ad illam Aristotelis in intellectum agentem et possibilem, sic sibi invicem correspondent, quod solus possibilis est intelligentia, quia solus recipit actum intelligendi; et sic etiam communiter Aristoteles loquitur de intellectu, ut est quo intelligimus sive quo recipimus intellectionem; etiam possibilis pertinet ad ƿmemoriam, in quantum memoriae est recipere notitiam habitualem, secundum illud XV De Trinitate 10: "Scientia, quam memoria tenemus"; et sic loquitur Aristoteles quandoque de intellectu possibili, ut est quo scimus sive ut est quo habemus scientiam, per quam reducitur de potentia essentiali ad accidentalem.
[61] Sed quoad alium actum memoriae, qui est gignere notitiam actualem, patet quod hoc competit adhuc intellectui possibili per accidens; quia, quando forma activa inest alicui subiecto, actio secundum illam formam per accidens competit eidem, sicut lignum per accidens calefacit; nunc autem, illud quo obiectum active se habet ad gignendum intellectionem est forma intellectus possibilis; igitur, intellectus possibilis saltem per accidens gignit.
[62] Sed si ultra hoc quaeras an conveniat actus gignendi notitiam per se ipsi parti intellectivae, potest teneri, secundum praedicta, vel competere praecise intellectui agenti, vel praecise intellectui possibili, et, secundum hoc, iste vel ille diceretur pertinere ad memoriam. Vel posset poni, tertio modo, actum gignendi utrique competere, sed agenti tanquam principaliori et possibili tanquam minus principali. Nec sequitur: si sint uni natura, igitur non possunt habere respectu eiusdem causalitatem principaƿliorem et minus principalem. Patet enim instantia de intellectu et voluntate, quarum una secundum multos est activa principalior et alia subordinata in aliqua actione, et tamen sunt una natura. Sed ista instantia, secundum aliquos, non est similis, quia non utraque potentia immediate attingit idem, ut causatum, sed una, per operationem suam causatam, movet aliam ad suam operationem.
[63] Breviter, si non teneretur distinctio potentiarum, nec re absoluta nec relatione reali, sed tantum quod idem absolutum, quodammodo illimitatum, est principium immediatum multorum actuum et sic respectu alterius dicetur alia et alia potentia, tunc prima via probabilis videtur.
[64] De secundo articulo, dico quod intellectus beatus potest habere verbum de creatura cognita in genere proprio; et ad formationem illius verbi ponendum est intellectum possibilem sic se habere tunc, sicut se habet nunc ad formationem verbi quod habet de obiecto ƿnunc; quia, secundum Augustinum, VII De Civitate Dei cap. 30: "Sic Deus res quas condidit administrat, ut eas proprios motus agere sinat". Igitur, remanebit in patria naturalis actio quae nata est competere naturae secundum suam perfectionem.
[65] Sed, de creatura visa in essentia divina, dubium est an intellectus beatus habeat de ea verbum proprium; quod si sic, consimiliter dicendum esset de intellectu possibili in formatione verbi de creatura visa in essentia divina, sicut de visa in proprio genere dictum est.
[66] Sed posset dici quod non est ibi verbum de obiecto viso in essentia divina. Tum, quia habens verbum immediate attingit obiectum cuius est verbum; lapis enim visus in essentia non immediate attingitur ut obiectum per actum visionis, quia sic videtur in genere proprio; sed ibi sola essentia divina immediate attingitur, quia ipsa sola primo movet, et per consequens ad seipsam attingendam.
[67] Praeterea: Verbum proprium alicuius gignitur de scientia sive propria specie ipsius obiecti; nunc autem, in memoria intellectus beati non est scientia propria vel species lapidis, ut videtur in verbo, quia per illam non videtur nisi in genere proprio. ƿ
[68] Item: Eodem actu videtur essentia divina et res in ipsa; sed de essentia visa non habet intellectus videns verbum, quia tunc non videret illam immediate; igitur nec habetur verbum de re visa in ipsa essenna.
[69] Contra ista motiva arguitur. Contra primum: Etsi per principium cognoscatur conclusio, tamen ipsa potest cognosci immediate in ratione obiecti, quia discursus non terminatur praecise ad illud quod fuit principium discurrendi, quia tunc ab illo adhuc esset ulterius discurrendum, nec per consequens esset discursus terminatus. Nunc autem, conclusio de se est terminus discursus syllogismi demonstrativi; igitur illo discursu terminato stat intellectus in cognitione immediata conclusionis; pari ratione, licet essentia divina moveat prius ad videndum se ipsam, tamen quia est motivum illimitatum movet secundo ad videndum creaturam; in termino igitur illius motionis intellectus potest videre creaturam ut obiectum immediatum.
[70] Contra secundum sic: Ad gignendum verbum proprium alicuius obiecti sufficit memoria perfecta, sive actualiter sive virtualiter continens illud obiectum, sicut per notitiam habitualem principii potest gigni actualis cognitio conclusionis; licet illa memoria non sit huius obiecti formaliter et propria. sed eius virtualiter contentiva. Sic, intellectus beati. habens ƿessentiam divinam actualiter praesentem ut intelligibilem, habet memoriam propriam respectu visionis illius essentiae, et cum hoc memoriam perfectam virtualiter contentivam visionis creaturae, quia sicut virtualiter continet in entitate, sic in cognoscibilitate; beatus igitur habet memoriam sive scientiam in memoria sufficientem ad gignendum proprium verbum lapidis; nec sequitur in ista secunda, sicut nec in prima ratione, quod illa visio sit rei in proprio genere, quia visio in proprio genere est per rationem videndi acceptam a creatura aliqua.
[71] Contra tertium motivum: Ille actus non est propria cognitio alicuius obiecti qui potest stare in intellectu, et tamen illud obiectum omnino non esse cognitum; nunc autem, visio essentiae divinae potest stare eadem in intellectu beati, et tamen lapis non videri ab ipso; igitur etcetera. Probatio maioris: Quia proximum formale in intellectu ad hoc ut obiectum sit sibi cognitum, est ipse actus cognoscendi illud obiectum sibi inhaerens; et proxima ratio formalis non videtur posse inesse alicui sine illo cuius est ratio formalis, sicut albedo non potest inesse alicui nisi illud sit album.
[72] Praeterea, pari ratione idem actus visionis esset ipsius essentiae et cuiuscumque creati visi in ea; et ita, unus actus finitus posset esse infinitorum obiectorum possibilium videri in ipsa, quia qua ratione non ƿrepugnat unum actum esse duorum vel trium obiectorum, pari ratione nec quorumcumque obiectorum.
[73] Item, non patet necessitas illius consequentiae: si eadem est visio essentiae divinae et lapidis, igitur, si est verbum lapidis, est verbum essentiae.
[74] Ad primum istorum: Diceretur quod illud quod cognoscitur per aliud, bene potest immediate cognosci. Sed sic, si cognoscatur praecise in illo, sicut intellectus divinus praecise cognoscit creaturam in essentia sua, et non per illam creaturam ut obiectum immediatum, quia tunc intellectio eius vilesceret. Consimiliter dicitur de visione quam beatus habet in verbo de creatura.
[75] Ad secundum: Diceretur quod essentia divina non est in memoria creata beati aliquo ordine prius quam in intelligentia, quia non causatur aliqua forma in intellectu beato repraesentans illam essentiam; sed primum quod causatur in intellectu beato est ipsa visio, illa autem causatur in ipsa intelligentia.
[76] Vel aliter: Diceretur quod illa visio immediata causatur a voluntate divina, sicut dictum est in quaestione proxima praecedente, et consimiliter visio lapidis, et per consequens neutra gignitur a memoria, non solum ipsius videntis sed nec ab aliqua memoria. ƿ
[77] Contra: Intellectio essentiae divinae continet virtualiter intellectionem lapidis; igitur ista intellectio gignit illam, et tunc illa est verbum. Respondeo: Intelligentia non gignit; vel potest dici quod utraque visio immediate causatur a voluntate divina.
[78] Ad tertium: Illud videtur aeque concludere quod non est idem actus intellectus divini respectu essentiae suae et obiecti secundarii, quod omnes negant; unde maior rationis est neganda, nisi intelligatur de primo obiecto.
[79] Ad alia: Quaere alibi.
[80] Ad primum principale: Si teneatur in tertio articulo quod intellectus agens active se habeat ad ƿintellectionem et possibilis passive, tunc non secundum idem movet et movetur anima ad intellectionem, nec tamen secundum distincta subiecto, quia illa duo non sic distinguuntur. Si autem dicatur quod possibilis active se habeat ad intellectionem, tunc idem secundum idem movet ad eam et movetur.
[81] Et si dicatur hoc esse impossibile, quia tunc idem secundum idem esset in potentia et in actu, respondeo: Omnis actio quae est ad formam non activam est agentis aequivoci et non univoci; quia si agens esset univocum, forma qua agit esset eiusdem rationis cum forma terminante, et ita illa esset activa. Augmentationum autem et multarum alterationum et communiter motus localis termini non sunt formae activae; igitur, movens in istis et universaliter agens aequivocum est in actu aliquo non eiusdem rationis cum termino ad quem mobile est in potentia, sed est in actu secundum aliquid virtualiter vel eminenter continens illum terminum; sic diceretur in proposito quod idem in anima est ratio virtualiter continendi intellectionem ut effectum aequivocum et recipiendi eamdem.
[82] Contra hoc: Habens formam nobiliorem non est natum reciƿpere formam minus nobilem; igitur habens illam nobiliori modo, scilicet virtualiter, non est natum recipere illam formam formaliter.
[83] Et confirmatur: Quia pari ratione diceretur quod quodlibet quod sit tale formaliter esset tale virtualiter, et ita quodlibet transmutaretur a seipso.
[84] Ad primum: Dico quod forma eiusdem speciei non potest simul haberi intensius et remissius, nec duae formae, ut contraria et media, possunt simul esse in eodem; sed tamen duae formae disparatae bene possunt simul esse et etiam eiusdem generis remoti, sicut calor et color, quarum tamen una est nobilior altera. Non est igitur impossibilitas formarum in eodem quia una est eminentior altera vel eminenter sive virtualiter ipsius contentiva, sed ex aliqua ratione speciali, puta propter contrarietatem, vel unitatem specificam, vel aliquam aliam talem. Antecedens igitur universaliter sumptum falsum est; et, licet in multis singularibus videatur esse verum, tamen hoc non est ratione nobilioris formae vel nobilioris modi habendi formam et minus nobilis, sed ex aliqua ratione speciali, quae non reperitur hic in principio motivo et in ista forma recepta. Si tamen aliquid haberet istam formam eminenter sic quod infinite ƿvirtualiter, non esset capax eius formaliter, quia infinitas excludit omnem potentialitatem; sed quando forma illa virtualiter sed finite habetur, bene potest aliqua perfectio, licet secundum quid et accidentalis, addi subiecto per hoc quod illa recipit formaliter; sicut licet substantia sit simpliciter perfectior accidente, tamen aliquo modo perficitur recipiendo accidens, et totum illud, scilicet substantia qualis, perfectior est quam substantia sola; sic potentia operans est perfectior seipsa quam potentia sola, et operatio est aliqualis perfectio ipsius potentiae, licet potentia sit simpliciter perfectior operatione.
[85] Ad confirmationem illam: Potest dici quod ibi est cautela transferendi se a parte opponentis ad partem respondentis propter defectum argumenti; nec videtur aliud nisi obligare respondentem ad probandum unum necessarium manifestum, puta quod non quodlibet movet se. Et ad illam probationem, "pari ratione", etc. potest dici quod, licet in hoc quod est esse in potentia tale formaliter non sit aliqua repugnantia ad hoc quod est esse tale virtualiter, nec e converso, quantum est ex parte rationis terminorum, quia tunc ubique esset eadem repugnantia, tamen alicubi concomitatur unum istorum aliquid quod repugnat alteri. Et tunc gratia materiae verum est quod illud quod est tale virtualiter non potest recipere tale formaliter, sed non per se propter hoc quod est habere virtualiter, sed propter illud concomitans. ƿExemplum: Sol est calidus virtualiter, et tamen non potest recipere calorem formaliter, sed tamen non repugnat ei esse formaliter calidum propter hoc quod est calidus virtualiter; quia etiam saturno, qui est frigidus virtualiter, repugnat esse calidum formaliter; huius autem repugnantiae causa communis est soli et saturno, quia corpus caeleste non est receptivum qualitatis elementaris vel cuiuscumque corporis corruptibilis, sicut nec e converso. Sic in proposito, aliquod mobile ad formam concomitanter habet aliquid propter quod repugnat sibi virtualiter continere eam, sicut lignum habet aliquid propter quod repugnat sibi virtualiter continere calorem, sed hoc non est quia est receptivum caloris, sed quia habet talem formam mixtam.
[86] Ad argumentum in oppositum: Cum arguitur de obiecto, quod actio est immanens, concedo quod intellectio quae dicitur actio, id est, operatio, est actio immanens simpliciter in potentia operante; sed actio illa de genere actionis quae terminatur ad illam operationem, aliqua quidem est immanens, non solum in eodem supposito sed etiam in parte intellectiva, et secundum unum modum dicendi in tertio articulo est immanens in eodem intellectu possibili; ad illam tamen intellectionem est aliqua actio non immanens, puta illa quae est obiecti. ƿ
[87] Cum arguitur de memoria, quod illa non intelligit, illa ratio deficit dupliciter: Primo, quia removendo aliquid a memoria, non propter hoc concluditur illud competere intellectui possibili, sed magis contrarium; quia secundum dicta in tertio articulo, vel solus intellectus possibilis est memoria, vel saltem intellectus ille includitur necessario in memoria. Secundo deficit sic: quia memoriam non intelligere non concludit ipsam non esse activam respectu intellectionis, ut termini per actionem eius producti; verbum autem non est terminus productus per intellectionem, sed per actionem aliquam productivam de genere actionis.