Authors/Duns Scotus/Quaestiones quodlibetales/Q3

Latin	English
ƿ[1] Viso de productionibus, sequuntur quaestiones de relationibus; et primo, de relationibus originis; secundo, de relationibus communibus.
[2] De relationibus originis primo quaeritur in comparatione ad essentiam. Secundo, in comparatione ad personam. Tertio, quantum ad perfectionem sive quantitatem propriam.
[3] Est ergo quaestio prima: Utrum ista duo possint simul stare, quod relatio ut comparata ad oppositum sit res, et ut comparata ad essentiam sit ratio tantum. Arguitur quod non: Quia, si ut comparata ad essentiam sit ratio tantum, hoc est quia ut sic transit in essentiam; sed ut comparata ad oppositum, manet eadem ratio, quia ut sic est eadem essentiae, quia nullo modo potest esse non eadem propter simplicitatem divinam; ergo, si est ratio ut comparata ad essentiam, necessario est ratio ut comparatur ad oppositum.
[4] Ad oppositum arguitur sic: Ut comparatur ad essentiam est ratio; probatur propter simplicitatem ƿdivinam, ut autem comparatur ad oppositum, non est ratio sed res, aliter non constitueret realiter distinctum; ergo praedicta simul stant.
[5] Hic sunt tria videnda: Primo, si relatio originis in se sit res et quae res. Secundo, si comparata ad essentiam sit res et quae res. Et ex hoc apparebit compossibilitas vel incompossibilitas istorum de quibus quaeritur. Tertio, circa dicta in solutione quaedam dubia occurrentia solventur.
[6] De primo: Quia de aequivoco non est simpliciter respondendum, et hoc nomen res, sicut patet ex auctoritate loquentium de isto nomine "res" est aequivocum, ideo primo distinguendum est de hoc nomine "res". Sicut autem colligitur ex dictis auctorum, hoc nomen "res" potest sumi Communissime, communiter et strictissime. ƿ
[7] Communissime, prout se extendit ad quodcumque quod non est "nihil"; et hoc potest intelligi dupliciter: Verissime enim illud est nihil quod includit contradictionem, et solum illud, quia illud excludit omne esse extra intellectum et in intellectu; quod enim est sic includens contradictionem, sicut non potest esse extra animam, ita non potest esse aliquid intelligibile ut aliquod ens in anima, quia numquam contradictorium cum contradictorio constituit unum intelligibile, neque sicut obiectum cum obiecto, neque sicut modus cum obiecto. Alio modo dicitur nihil quod nec est nec esse potest aliquod extra animam.
[8] Ens ergo vel res isto primo modo accipitur omnino communissime, et extendit se ad quodcumque quod non includit contradictionem, sive sit ens rationis, hoc est praecise habens esse in intellectu considerante, sive sit ens reale, habens aliquam entitatem extra considerationem intellectus. Et secundo, accipitur in isto membro minus communiter pro ente quod habet vel habere potest aliquam entitatem non ex consideratione intellectus.
[9] Et istorum duorum membrorum (quorum utrumque pertinet ad primum membrum distinctionis) primum videtur valde extendere nomen rei, et tamen, ex communi modo loquendi, satis probatur, communiter enim dicimus intentiones logicas esse res rationis, et relationes rationis esse res rationis, et tamen ista non possunt esse extra intellectum. Non ergo nomen "rei" secundum usum loquendi, determinat se ad rem extra animam. ƿEt isto intellectu communissimo, prout res vel ens dicitur quodlibet conceptibile quod non includit contradictionem (sive illa communitas sit analogiae sive univocationis, de qua non curo modo) posset poni ens primum obiectum intellectus; quia nihil potest esse intelligibile quod non includit rationem entis isto modo, quia, ut dictum est prius, includens contradictionem non est intelligibile; et isto modo, quaecumque scientia, quae non solum vocatur realis, sed etiam quae vocatur rationis, est de re sive de ente.
[10] In secundo autem membro istius primi membri dicitur res quod habere potest entitatem extra animam. Et isto modo videtur loqui Avicenna I Metaphysicae cap. 5 quod ea quae sunt communia omnibus generibus sunt res et ens; nec potest illud intelligi de vocabulis in una lingua, quia in unaquaque lingua est unus conceptus indifferens ad omnia illa quae sunt extra animam; conceptus enim sunt iidem apud omnes, I Perihermenias, et communiter in qualibet lingua est unum nomen impositum tali conceptui communi, qualiscumque sit illa communitas sive analogiae sive univocationis.
[11] Habemus ergo primum membrum sic, scilicet communissime, bipartitum in illud scilicet quod non includit contradictionem qualecumque esse habeat, et in illud quod habet vel habere potest proprium esse extra intellectum; et isto modo, vel utroque modo, vel saltem secundo modo, accipit Avicenna "rem" et "ens", ut dictum est. ƿ
[12] Secundo modo, accipit Boethius distinguendo rem contra modum rei, sicut loquitur libro De Trinitate; "Patet, inquit, quae sit differentia praedicationum, quia aliae quidem quasi rem monstrant, aliae quasi circumstantiam rei; quia ista praedicantur sic quod secundum se rem aliquam monstrant, illa vero ut non esse, sed potius extrinsecus aliquid apponunt"; vult ergo distinguere rem contra circumstantiam, et sic, secundum eum, sola tria genera, substantia, qualitas et quantitas rem monstrant, alia vero rei circumstantias. Hoc ergo nomen "res", in secundo membro acceptum, dicit aliquod ens absolutum, distinctum contra circumstantiam sive modum, qui dicit habitudinem unius ad alterum.
[13] Tertius modus habetur a Philosopho, qui dicit VII Metaphysicae: "Accidentia dicuntur entia, quia sunt entis". Et infra cap. 3: "Sicut de non ente logice quidam dicunt esse non ens, non quidem simpliciter, sed non ens, sic et qualitatem". Et infra: "Quemadmodum non scibile et quemadmodum medicinale, eo quod ad idem quidem et unum, non idem autem et unum, sic de ente. Et videtur "eamdem sententiam dicere in principio IV, quod quemadmodum medicinale et salubre multipliciter dicitur, ita et ens. Ens, ergo, sive simpliciter sive potissime dictum, et hoc sive sit analogum sive univocum, accipit ƿibi Philosophus pro ente cui per se et primo convenit esse, quod est substantia sola.
[14] Sic ergo sub primo membro, communissime, continentur ens rationis et ens quodcumque reale. Sub secundo, ens reale et absolutum. Et sub tertio, ens reale et absolutum et per se ens.
[15] Ex ista distinctione patet quod quaestio si relatio sit res, nullam difficultatem habet de re tertio modo accipiendo vel secundo modo, quia non est substantia neque ad se; tantum ergo difficultas est de primo membro; sed nec de ente rationis, quia patet quod relatio est intelligibilis sine contradictione. Est ergo hic sermo si habeat esse sive sit res habens entitatem realem propriam extra animam.
[16] Et de hoc dico quod est res; secundo, quae res. Quod autem relatio sit res, probo: habitudo consequens extrema realia et realiter distincta, et hoc ex natura rei, est realis, quia entitas eius, qualem habet, non est praecise in anima et, per consequens, ipsa secundum entitatem propriam est res suo modo; sed habitudo Patris ad Filium est talis, ut patet ex secunda quaestione ordinaria.
[17] Ex hoc apparet quae res ipsa sit; quia si ƿsit res singularis, vel est ad se vel ad alteram; ipsa formaliter est res ad alterum; nec ista determinatio ad alterum repugnat ei quod est res isto modo loquendo, quia isto modo res non distinguitur contra modum vel habitudinem vel circumstantiam rei, sed includit eam.
[18] De secundo articulo, primo, dicetur quod illud est reale. Secundo, quantum pertinet ad logicum consideratio huius propositionis: "relatio ut comparatur ad essentiam est res". Tertio, patebit de compossibilitate et incompossibilitate istorum de quibus quaeritur.
[19] De primo, dico quod relatio ut comparatur ad essentiam est res; quod probatur sic: Quando aliqua quocumque modo distincta constituunt tertium, non ƿconstituunt illud nisi ut aliquo modo se habent ad invicem vel aliquo modo uniuntur; et hoc apparet de causis extrinsecis, quae numquam causant nisi aliquo modo concurrant ad causandum, et magis de causis intrinsecis, quae non constituunt suppositum nisi ut suo modo uniantur. Essentia autem et relatio, secundum omnes, constituunt personam, qualemcumque rationem habeant principii; ergo hoc est inquantum concurrunt; quod non posset esse nisi ut relatio est in essentia. Ex hoc habeo quod essentia et relatio constituunt personam, non nisi ut relatio est in essentia; sed relationem esse in essentia est relationem habere comparationem ad essentiam verissimam, quam potest habere citra considerationem intellectus; ergo relatio non constituit personam nisi ut comparata ad essentiam; sed non constituit personam nisi ut res, alioquin persona, ut constituta formaliter, non esset res; ergo relatio ut comparata ad essentiam est res.
[20] Secundo sic: Quia aut comparatio ad essentiam est omnino ipsamet relatio, aut aliquid superveniens, sive rei sive rationis non curo quantum ad propositum. Si est omnino ipsamet, patet quod ipsa sit res ex primo articulo, et cum ipsamet sit sua comparatio ad essentiam, ergo ipsa ut comparata ad essentiam est res. Si secundo modo, nulla habitudo adveniens cuicumque ƿsive absoluto sive respectivo, sive etiam illa habitudo sit realis sive rationis, destruit illud cui advenit, sed potius praesupponit; patet de intentionibus secundis, quae non destruunt rationes intentionum primarum quibus adveniunt; non ergo destruitur illa realitas relationis per hoc quod est comparata; et per consequens patet propositum.
[21] Ex hoc patet quae res sit; quia ad quodcumque comparatur aliquid ipsum est ipsum; nam secundum Philosophum I Physicorum: "Quod vere est nulli accidit"; et esto quod substantia bovis comparata ad hominem non sit substantia hominis, tamen semper est res; et quae res est? substantia; et quae substantia? bovis, quia ipsa est ipsa; sic haec relatio quae essentialiter est ad alterum nunquam est non res, numquam etiam ipsa est nisi ipsamet res ad alterum; comparatio autem, ut dictum est, numquam destruit realitatem propriam, sed praesupponit.
[22] Hic tamen est alius modus dicendi de istis relationibus, qui talis est: Relatio comparationem importat et ad oppositum et ad fundamentum. Ex alio autem ordine habet quod sit realis simpliciter, scilicet ex ordine ad fundamentum; ex alio, quod una sit diƿstincta ab alia, scilicet ex ordine ad oppositum. Primo modo, essentia divina est realitas omnium relationum divinarum; ideo secundum huius comparationem non differunt realiter, sed secundo modo; ergo etc.
[23] Contra: illud quo aliquod ens habet entitatem, eo, tanquam fundamento proximo unitatis, est unum unitate correspondente tali entitati, et per consequens distinctum a quocumque ente non habente hanc unitatem; a quo ergo relatio est res in actu extra suam causam, ab eo est distincta realiter a relatione quacumque quae non est ipsamet, sive quae non est ens entitate propria ipsius.
[24] Confirmatur specialiter de relationibus in divinis: quia quaelibet relatio, saltem personalis, seipsa formaliter est incommunicabilis, quod autem seipso formaliter est incommunicabile seipso formaliter a quocumque communicabili est distinctum; ergo relatio a quo habet suam realitatem, qua formaliter est incommunicabilis, ab eo habet distinctionem.
[25] Praeterea, si essentia, ut dicitur, est realitas omnium relationum, et ideo secundum illam comparationem non differunt realiter, ergo cum illa comparatio sit etiam in essentiam, sequitur quod, ut sunt in essentia non differunt realiter; ergo ut sunt in essentia, vel nullo modo differunt quod omnino est irrationabile, vel sola ratione differunt, et si hoc, ergo constituta per ipsas, ut sunt in essentia, sola ratione differunt. Personae ƿautem constituuntur per ipsas, ut sunt in essentia, ut dictum est in prima ratione; ergo etc.
[26] Quantum ergo ad istud videtur rationabilius quod ab eodem habeat quod sit realis et quod sit distincta a relatione opposita, et hoc intelligendo quomodocumque; nam non est intelligibile quod sit realis, nisi sit realis habitudo ad oppositum et sic realiter distincta ab opposito; nec ipsa potest esse realiter distincta ab opposito, nisi ut habitudo realis; et sic est res, eo modo quo sibi convenit esse res; seipsa ergo formaliter est res et seipsa formaliter est distincta ab opposito; a fundamento autem habet utrumque fundamentaliter et radicaliter.
[27] Quantum autem ad logicam, ista propositio, "relatio comparata ad essentiam est res", videtur distinguenda; quia ista "inquantum", vel secundum quod, vel "ut", dupliciter accipiuntur; aliquando enim hae dictiones notant rationem accipiendi illud quod determinatur per ipsam; aliquando etiam non solum hoc, sed proprie important causalitatem respectu inhaerentiae praedicari. Exemplum: motus est actus entis in potentia secundum quod in potentia; ly "secundum quod" importat rationem secundum quam motus est ƿactus mobilis; quia, cum sint in mobili duas rationes, est enim in actu et est in potentia ad aliud, motus est actus eius ut considerati in potentia. Nec tamen ibi hoc quod est "secundum quod est in potentia", notat causam inhaerentiae praedicati, quia quando sic accipitur infert universalem secundum Philosophum I Priorum; ut iustitia est bonum "secundum quod" bonum, sequitur, secundum ipsum, ergo iustitia est omne bonum; et planius a parte subiecti, ut si homo "secundum quod" rationale intelligit, sequitur quod omne rationale intelligit. Hoc modo etiam, quando idem ponitur determinatio sui ipsius mediante hac dictione "inquantum".
[28] In primo ergo sensu consideratur praecisa ratio ipsius quod determinatur; in alio sensu notatur quod relatio reduplicati sit ratio inhaerentiae praedicati cum subiecto. Primo modo dicimus quod homo consideratus inquantum homo est praecisissime consideratus; secundo modo, homo secundum quod homo est rationalis; quia quod consequitur reduplicationem est ratio inhaerentiae praedicati; et etiam concedi potest quod homo secundum quod homo est risibilis; et est ibi causa inhaerentiae in secundo modo dicendi per se.
[29] Ad propositum: cum dico quod relatio, ut comparata ad essentiam divinam, est res, potest intelligi dupliciter. Primo modo, ut relationi ƿconsideratae sub tali comparatione conveniat hoc praedicatum "res"; vel secundo modo, quod illa comparatio sit ratio inhaerentiae huius praedicati quod est "res"; secundo modo propositio est falsa, quia illa comparatio ad essentiam est sola comparatio rationis; est enim inter extrema non distincta realiter, relationem scilicet et essentiam, quae tamen potest intellectus comparare, et ita est inter ea relatio.
[30] Non ergo de isto intellectu loquimur, sed de primo; et tunc est sensus quod paternitas, non solum praecise accepta secundum quod paternitas, sed etiam secundum quod considerata sub ista ratione ut comparatur ad essentiam vel ut est in essentia, est res; quia ista comparatio non minuit nec destruit paternitatem esse rem, sed praesupponit, sicut praecedit secunda ratio ad conclusionem secundi articuli. Exemplum: homo ut risibilis intelligit, haec non est vera sic quod risibilitas sit causa inhaerentiae praedicati, sed sic est vera quod homini considerato sub ratione risibilis non repugnat hoc praedicatum intelligere, sed convenit. Et isto modo quaecumque determinatio sub qua consideratur subiectum, quae tamen non excludit praedicatum, non falsificat propositionem in qua praedicatum dicitur de subiecto sic determinato. ƿ
[31] Ex istis patere potest illud quod quaeritur. Sed oportet, primo, videre intellectum huius quod dicitur quod "relatio est ratio". Nam quod aliquid dicatur "ratio", potest ad propositum intelligi dupliciter: Uno modo, quia est "modus" illius cui comparatur, et non "res" tali realitate; sicut Boethius vocat habitudines "circumstantias" et non res quia non habent talem realitatem qualem habent illae quarum sunt circumstantiae; et quanto aliquid recedit a realitate perfecta, tanto magis accedit ad rationem. Alio modo, aliquid, ut accipitur sub ratione formaliter, potest dici ratio vel ens rationis, sicut si homo ut universale dicatur esse ratio pro quanto consideratur sub universalitate, quae est per se ratio. Istis duobus modis potest concedi quod relatio ut comparatur ad essentiam est ratio, quia est "modus" circa essentiam, et non habet talem entitatem formaliter qualem habet essentia, sed est quasi "circumstantia" respectu eius; et etiam cum dico, "ut comparatur ad essentiam", haec comparatio, ut dictum est, importat respectum rationis et sub ea consideratur paternitas et pro tanto paternitas, ut comparatur ad essentiam, est ens rationis, quia acceptum sub ratione. ƿ
[32] Sed sive sic sive sic, si dicatur quod paternitas ut comparatur ad essentiam est ratio, non tollitur quin paternitas sit res; quia, quantum ad primum, ipsa suo modo est res, scilicet res ad aliud, licet dicatur ratio respectu rei ad se. Quantum ad secundum, ipsa considerata sub ratione quae est comparatio ad essentiam, dicitur ratio, quia illud sub quo consideratur non habet entitatem ex se; ipsa tamen est res, quia illud sub quo consideratur non destruit realitatem eius, sed ipsam praesupponit; comparatio enim alicuius ad alterum praesupponit entitatem secundum se.
[33] Ex hoc patet quod ista stant simul, quod ipsa relatio comparata ad essentiam sit ratio, scilicet duplici modo praedicto, et tamen quod ipsa, ut comparatur ad essentiam, sit res, sicut iam dictum est; stat etiam quod ipsa comparata ad oppositum sit res, quia ipsamet est comparatio ad oppositum, et ipsamet est ipsa res quae est talis comparatio; et magis usitate dicitur "res", ut comparata ad oppositum, et "ratio", ut comparatur ad essentiam, quia ut comparatur ad oppositionem, est aeque et similis entitas cum opposito, nec respectu eius habet rationem modi, sicut nec e converso; similiter ipsa est comparatio sui ad oppositum et ideo cum dicitur comparata, non consideratur sub aliqua ratione, quae proprie dicatur ratio; non enim est aliud paternitas, ut comparatur ad filiationem, quam paternitas ut comparata ad filiationem, et hoc est in speciali paternitas ut est paternitas. Stat ergo simul quod paternitas, ut ƿcomparata ad oppositum, sit res, non tamen eo modo quo ut compararur ad essentiam est res, sed ut comparata ad oppositum est res istis duobus modis; quia similis entitatis distinctae contra modum, et est res non accepta sive considerata formaliter sub ratione; et quod ipsa comparata ad essentiam sit ratio, propter duo opposita, quia scilicet modus essentiae, et quia accepta sub ratione, quae est ipsa comparatio ad essentiam; tamen utroque modo, et ut comparatur ad oppositum et ut comparatur ad essentiam, est res et eadem res, quia ipsamet est comparatio realis, ut probatum est.
[34] De tertio articulo arguitur contra praedicta. Primo sic: Si relatio comparata ad essentiam est res, aut ergo ad se aut ad alterum. Quod relatio sit res ad se qualitercumque, videtur includere contradictionem, ergo ut comparata ad essentiam est res ad alterum; sed ut comparatur ad essentiam est idem quod essentia; ergo relatio, ut ƿidem est essentiae, vel ut est essentia, est res ad alterum; et tunc ultra, ergo essentia est res ad alterum. Ista consequentia probatur per simile: quia si homo secundum quod rationale intelligit, ergo rationale intelligit; et ratione etiam, quia praedicatum, quod convenit alicui per rationem alicuius, prius convenit rei.
[35] Item, si relatio, ut comparata ad quodcumque, sit res propria realitate, ergo similiter relatio in creatura, ut comparatur ad fundamentum, est res propria realitate, et non praecise realitate fundamenti; ergo est ibi accidens propria accidentalitate, quia non est ibi substantia; et tunc sequitur quod alia est accidentalitas relationis in crcatura, et accidentalitas absoluti, in quo fundatur; et sic videtur sequi processus in infinitum, quia illa accidentalitas relationis habet propriam realitatem, et non nisi accidentalem; ergo habet propriam accidentalitatem, et de illa similiter, et sic in infinitum.
[36] Consimiliter, in divinis, si habet propriam realitatem, ut comparatur ad essentiam, ergo illa est substantialis vel accidentalis. Non accidentalis, quia nullum accidentale est in Deo, V De Trinitate cap. 5, ergo habet propriam substantialitatem. Et tunc Pater paternitate habebit esse per se, quod est inconveniens, quia tunc erunt in divinis tria per se esse, quia tres relationes, cum tamen non sit ibi nisi unicum per se esse, ƿsecundum beatum Augustinum, VII De Trinitate cap. 6, dicentem: "Quod substantia est, quo Pater est, et quo Filius similiter habet "esse", licet non sit quo Pater est Pater".
[37] Respondeo ad primum: Patet in secundo articulo de distinctione istius propositionis, "relatio, ut comparatur ad essentiam, est res", quia vera est prout ly "ut" vel "inquantum" denotat determinationem vel specificationem, sive determinatam acceptionem paternitatis sub ista ratione, quae est comparatio ad essentiam; non est autem vera prout denotat causalitatem inhaerentiae praedicati ad subiectum. In primo ergo intellectu, quando quaeritur quae res sit, dici potest quod est res ad alterum, quia comparatio ad essentiam non facit quod paternitati repugnat sua propria realitas, quae est realitas ad alterum; nec tamen est sic intelligendum quod paternitas comparata ad divinitatem sit res ad alterum, ita quod alterum sit divinitas, ut sit sensus: paternitas est res ad divinitatem; sed est sensus: paternitas comparata ad essentiam est res rationis, et in se res ad alterum, scilicet ad Filium; quia qui comparat paternitatem ad divinitatem, excludendo Filium, vel non includendo Filium, non comparat paternitatem, nisi habeat duo contradictoria in intellectu suo, cum paternitas, secundum illud quod est, sit per se ad Filium. Et licet paƿternitas non sit seipsa comparata ad divinitatem, sed ad Filium ut ad correlativum, tamen paternitatem ipsam, includendo esse ad Filium, potest intellectus comparare ad divinitatem, quia intellectus potest aliquid comparare per actum suum ad illud quod non est eius per se correlativum ex natura rei. Secundum hunc intellectum, potest dici quod paternitas, ut comparata ad essentiam, est res ad alterum.
[38] Et cum infertur, ergo ut est essentia vel ut idem essentiae est res ad alterum, concedatur in simili intellectu. Et ultra cum dicis, ergo essentia est res ad alterum, respondeo: hoc potest intelligi dupliciter, per identitatem vel formaliter. Primo modo, posset concedi, et est sensus dicti, quod divinitas est res, quae est ad alterum quia est paternitas; non autem est concedendum formaliter, quod divinitas secundum suam formam sit ad alterum. Sed quia in antecedente fuit praedicatio formalis dicendo "paternitas ut comparatur ad essentiam est res ad alterum", ideo si inferatur similis praedicatio in consequente quod divinitas est formaliter ad alterum, neganda est consequentia; quia non oportet quod praedicatum eo modo conveniat determinationi quo convenit alicui intellecto sub tali determinatione, quando illa determinatio non notatur esse ratio inhaerentiae praedicati ad subiectum, sicut hic.
[39] Et per hoc patet ad probationes consequentiae: Homo secundum ƿquod rationalis etc. Ista consequentia tenet prout ly "secundum quod" notat causalitatem inhaerentiae praedicati ad subiectum; sic autem non accipitur in proposito hoc quod dicitur, "ut comparatur ad essentiam". Et similiter ad probationem sequentem: esto quod praedicatum verius insit illi quod est ratio inhaerentiae alii, hoc non habetur nisi secundum quod ly secundum quod tenetur proprie, reduplicative. Hic autem non sic accipitur, ut dictum est in illa distinctione logica in secundo articulo.
[40] Sed, si obiciatur: quia illud quod est in aliquo formaliter potest illud denominare; ergo si relatio, ut comparata ad essentiam sit in essentia, essentia potest denominari a relatione, et per consequens essentia formaliter refertur ad aliud, respondeo: aliqua denominativa vel concreta praedicantur de aliquibus primo modo per se; aliqua de aliquo per se secundo modo, sive per accidens; de composito quidem ex susceptivo et forma praedicatur denominativum sive concretum formae per se primo modo, specialiter si subiectum est per se unum, quantum ad conceptum, sicut homo dicitur rationalis sive animatus per se primo; sed corpus, quod est altera pars compositi, dicitur denominative animatum, proprie tamen sive per se secundo modo sive per accidens; quia illud non est totum includens formam, sed susceptivum recipiens formam. Ubicumque ergo est aliqua forma, oportet dare praedicationem formalem de toto, ƿquae est per se primo modo; etiam in creaturis oportet dare communiter praedicationem quae sit proprie denominativa formae susceptivo. In divinis prima praedicatio non negatur, nam Pater generat, sive generans generat; Pater est quasi compositum includens, quasi essentialiter, formam illam quae de ipso praedicatur, sed denominativam praedicationem quasi formae de quasi susceptivo non oportet dare ibi.
[41] Hoc declaratur auctoritate et ratione. Ratione sic: quod intelligitur ibi quasi susceptivum formae est illimitatum ad oppositas formas vel relationes, et tamen non distinguitur ab eis; quod autem denominatur a forma aliqua, denotatur per hoc esse distinctum ab opposito; quia ergo hic non est susceptivum proprium formae, sed commune sibi et opposito, et forma talis denominare non posset nisi proprium susceptivum, quia nonnisi distinctum ab opposito, ideo nulla est praedicatio denominationis relationum de susceptivo.
[42] Hoc confirmatur per Damascenum lib. I cap. 5, ubi vult quod relationes determinant hypostases, non naturam. Notantur ergo illud determinare de quo praedicantur in concreto, quia notantur illud comparare ad oppositum, et distinguere ab opposito.
[43] Ad formam ergo rationis, quando accipitur, "relatio est in essentia, ergo essentia potest denominari a reƿlatione", non sequitur. Et ratio dicta est. Et cum dicitur, "omnis forma potest denominare illud in quo est", extendendo denominationem ad praedicationem denominativam essentialem in concreto, sicut "homo est animatus", et ad denominationem proprie dictam, sicut "homo est risibilis", vel "lignum est album", vel "homo intelligit", concedi potest quod omnis forma aliquo istorum modorum denominat illud in quo est, quia ad minus de composito praedicatur in concreto, licet illud sit extendendo denominationem; sed, si tu accipias de illo in quo est ut in susceptivo praedicatum praedicatur proprie denominative, negandum est; nisi illud susceptivum sit limitatum, vel nisi praedicatio illa denominativa importet subiectum esse proprium et distinctum ab opposito.
[44] Ad secundum: Licet esset magna difficultas de per se, tamen in proposito eam pertranseo; concedo tamen quod relatio, quae est accidens in creaturis, propriam habet accidentalitatem, quia illa est per se res et non est illa res in qua fundatur, nec est res per se ens, sicut substantia; ita oportet dare quod ipsamet per se sit res habens propriam accidentalitatem, quae non sit accidentalitas entis ad se, sed accidentalitas entis ad alterum. Sicut ƿenim non est eadem entitas ad se et ad alterum, sic nec eadem accidentalitas accidentis entis ad se et accidentis entis ad alterum.
[45] Et cum arguitur quod est processus in infinitum, respondeo: standum est in ipsa relatione, nec ulterius proceditur; verbi gratia, in albedine fundatur similitudo, ista similitudo habet aliquam accidentalitatem propriam ab accidentalitate albedinis distinctam, sicut relatio est genus distinctum a genere qualitatis.
[46] Sed si quaeras de accidentalitate similitudinis, si ipsa est alia a similitudine, dico quod non; quia similitudo est sua accidentalitas ad fundamentum, et seipsa accidit fundamento, sicut seipsa est ad oppositum. Universaliter enim quod convenit alicui sic quod omnimoda contradictio sit illud esse sine hoc, hoc est idem realiter illi; et per oppositum, ubi non est omnimoda contradictio, non oportet esse omnino. Nunc autem, contradictio est similitudinem esse et non esse ad fundamentum, et etiam non esse ad terminum; ideo accidentalitas sua ad fundamentum est idem sibi, sicut ipsamet est similitudo vel habitudo ad oppositum.
[47] Status est ergo, quia accidentalitas similitudinis non est alia res a similitudine, sed similitudo est quaedam res alia ab albedine, quia habitudo et etiam accidentalitas albedinis potest poni quaedam res alia ab albedine, quia albedo est quaedam res absoluta, et accidens absolutum potest esse sine contradictione sine subiecto. Et ideo non est ƿidem habitudini suae ad subiectum, nec seipsa accidit illi; falsa est ergo illa, "qua ratione similitudo accidentalis albedinis habet aliam accidentalitatem ab albedine, pari ratione accidentalitas similitudinis habebit aliam accidentalitatem a similitudine". Falsa est etiam illa, "qua ratione accidentalitas similitudinis est eadem sibi, pari ratione accidentalitas albedinis est eadem sibi"; quia albedo est ens absolutum, et similitudo relatio.
[48] Et ex hoc non est contradictio albedinem esse sine comparatione ad superficiem, est autem contradictio similitudinem esse sine comparatione ad fundamentum; et ideo illa comparatio non est eadem albedini, ista autem est eadem similitudini; nihil autem aliud est similitudinem esse quam habitudinem huius ad hoc. Nec tamen dico quod relatio, ad quodcumque comparetur, seipsa comparatur, quia potest comparari relatione rationis quae non est ipsa, sed etiam forte potest comparari relatione quae non est ipsamet sed quae est realiter alia a se, sicut proportionabilitas fundatur in proportione; sed hoc dico quod relatio seipsa et non alia comparatione comparatur, si tamen comparetur ad quodcumque sine quo est contradictio ipsam esse.
[49] Et, cum arguitur ulterius de substantialitate relationis in divinis, dico quod licet Philosophus distinguat in Praedicamentis substantiam primam a secunda, tamen ad propositum essentia habet ƿrationem utriusque substantiae, quantum ad aliquid; substantiae quidem secundae, quoad hoc quod ipsa est communis, non tamen quoad hoc quod ipsa sit universalis, hoc est divisibilis vel plurificabilis, est enim communis communitate reali secundum Damascenum cap. 4 ibi: "Est communitas substantiae, non solum rationis" sicut est in natura creata; habet autem rationem substantiae primae, quantum ad hoc quod est esse haec sive singulare, quia essentia de se est haec; non dico quoad hoc quod est esse incommunicabile, quia hoc esset imperfectionis. Non restat autem alia ratio substantiae qualitercumque acceptae in divinis quaerenda ultra rationem essentiae nisi ratio incommunicabilitatis; ista autem in divinis non potest esse per se ratio substantiae, quantum ad communem opinionem secundum quam loquimur communiter in istis quaestionibus. Quoniam non movetur de hoc quaestio ad hoc, quia quidquid est ibi, non tantum substantia, sed etiam ad se, communicabile est. Patet ergo quod relatio in divinis nullam habet rationem substantialitatis, quia tantummodo habet rationem incommunicabilitatis, quae nec est ratio substantiae secundae, nec primae quantum ad illum quod pertinet ad perfectionem substantiae, quod est esse hoc; illud enim convenit essentiae de se.
[50] Si arguitur contra hoc: quidquid pertinet ad substantiam primam, habet per se rationem ƿaliquam substantialitatis; huiusmodi est incommunicabilitas, quae non est ibi nisi per relationem; ergo etc. Respondeo: intelligendo minorem de incommunicabilitate pertinente ad substantiam primam, quae est incommunicabilitas singularitatis, ipsa vera est in creaturis, non sic in Deo. Et ratio est, quia ultimum contrahens naturam sive ad singularitatem sive ad incommunicabilitatem in creaturis est eiusdem generis cum natura contracta, et per consequens ipsum, secundum rationem suam formalem, pertinet ad genus substantiae; in Deo non est sic, ut dictum est prius; quia, ut dictum est prius, ad incommunicabilitatem contrahere non potest aliquid pertinens ad genus substantiae vel quasi genus substantiae in divinis, quia quodlibet tale est communicabile.
[51] Sed adhuc arguitur: Illud per quod in divinis fit contractio vel determinatio, qualitercumque dicta, ad incommunicabilitatem vel ad incommunicabile, secundum rationem suam formalem est substantia vel accidens, quia inter haec non cadit medium; non autem accidens, patet; ergo substantia; ergo habet propriam substantialitatem. Respondeo: hic respondet Augustinus, V De Trinitate, cap. 6, quod non omne quod in Deo est secundum substantiam dicitur vel secundum accidens; dicitur enim aliquid ibi quod nec secundum substantiam dicitur, nec secundum accidens, utpote illud quod ad alterum dicitur.
[52] Si adhuc tertio replices sic: Illud, quo formaliter suppositum ƿin divinis incommunicabile est, aut est tale cui competit formaliter inhaerere aut convenire potest, aut cui repugnat omnino; si primum, ergo est accidens; si secundum, cum illud sit substantia, cui impugnat inhaerere alteri, et hoc prout substantia distinguitur contra accidens, sequitur quod habet rationem substantiae propriam, et ita propriam substantialitatem, quod est propositum. Respondeo: secundum Avicennam 1I Metaphysicae non inhaerere et non posse inhaerere, est ratio substantiae, ut substantia est genus, nec inhaerere est ratio accidentis vel alicuius generis accidentis, quia inhaerere est dare esse vel actum secundum quid alicui priori simpliciter enti; sed substantia est illud substratum cui convenit non inhaerere vel cui repugnat inhaerere, et accidens, vel qualitas vel quantitas, est natura cui convenit inhaerere. Detur ergo in divinis illud membrum, quod illud quo persona in divinis est formaliter incommunicabilis est tale cui repugnat inhaerere", repugnat enim illi dare esse secundum quid alicui enti simpliciter priori, ergo et inhaerere, et hoc secundum rationem suam formalem; nec tamen sequitur quod secundum suam rationem formalem habeat propriam substantialitatem, quia, ut dictum est, hoc non complet rationem substantiae ut distinguitur contra alia genera.
[53] Si quarto replicetur: Quibuscumque repugnat inhaerere, repugnat eis per aliquam unam rationem; substantiae autem convenit vel alicui de genere substantiae hoc, et per te proprietati incommunicabili in divinis; ƿergo per aliquid commune eis; non per rationem entis, quia enti non repugnat inhaerere; nec per rationem alicuius inferioris ente, nisi substantiae; patet discurrendo; ergo illa proprietas incommunicabilis, cui secundum se repugnat inhaerere, secundum se includit propriam rationem substantiae, et ita habebit propriam substantialitatem, quod est propositum. Respondeo: imperfectio aliqua potest repugnare alicui, vel quia includit perfectionem simpliciter vel quia includit imperfectionem illi imperfectioni repugnantem; siquidem sunt multae imperfectiones repugnantes inter se, verbi gratia, repugnat Deo esse album, et nigro repugnat esse album; Deo autem propter perfectionem simpliciter, quae repugnat toti generi coloris, imo toti generi qualitatis, imo toti generi entis causati; nigro autem repugnat album propter perfectionem suam limitatam sub genere coloris, quae perfectio limitata necessario habet imperfectionem annexam, aliam tamen et in alio gradu a perfectione albi. Ergo illa maior neganda est: Quibuscumque repugnat eadem imperfectio, cuiusmodi est inhaerere vel dependentia ad substantiam, eis repugnat per aliquid idem in ipsis; quia non oportet quod eis, quibus repugnat aliquid idem, sit aliquid unius rationis quod a parte ipsorum sit ratio illius repugnantiae, imo ratio propria uniuscuiusque eorum potest esse ratio repugnantiae ad aliquid idem. Ad propositum, inhaerere sive dependere ad substantiam est imperfecƿtio; ideo ista repugnat substantiae, cum ipsa talis entitas sit quod sibi repugnat esse entitatem diminutam, quia dat esse simpliciter sive primum, quod est oppositum ei quod est inhaerere. Cum hoc etiam repugnare potest relationi in divinis, quae, licet non det esse simpliciter sive per se esse, tamen ipsa talis entitas est quod repugnat sibi esse entitatem diminutam sive actum secundum quid; inhaerere autem repugnat essentiae divinae, quia est perfectio simpliciter; repugnat enim relationi divinae, licet non sit perfectio simpliciter, quia ipsa ex ratione sua non potest esse entitas imperfecta, et inhaerere non potest competere nisi dependenti et per consequens imperfecto.
[54] Ad argumentum principale: Cum arguitur quod relatio, ut comparata ad essentiam, est ratio, et quod causa huius est quia ipsa ut comparata ad essentiam transit in essentiam, utrumque assumptum potest habere unum intellectum verum et alium falsum. Potest enim intelligi "ratio" ut ratio opponitur rei sive enti extra animam, et hoc est falsum, quia ad quodcumque comparatur semper est res extra animam, propria realitate, quae est ad alterum. Alio modo potest intelligi "ratio", idem quod modus sive circumstantia rei, secundum ƿBoethium; sic, concedendum est quod relatio sit ratio respectu essentiae; non tamen propter hoc tollitur quin comparata ad ipsam sit res.
[55] Consimiliter, potest intelligi "transire in essentiam" uno modo, ita quod non habeat propriam entitatem ad alterum, et iste intellectus est falsus, alio modo transire in essentiam, sic quod non remanet distincta realiter ab essentia. Et licet non sit hic quaestio de identitate vel distinctione relationis et essentiae (imo illa est difficilior quaestione proposita), tamen concedi potest quod relatio comparata ad essentiam est ratio secundo modo, hoc est modus et transit in ipsam, non primo modo, sed secundo modo; et hoc modo non manet realiter distincta; et tamen res extra animam propria realitate, quae est ad alterum et sic manet, prout manere excludit transitum destructivum propriae realitatis.
[56] Consimiliter, si inferatur in conclusione quod ipsa, ut comparata ad oppositum, est ratio, supple respectu essentiae, quia sic accipiebatur in praemissa, conceditur. Ad nihil enim comparari potest quod tollat ab ipsa quin sit modus essentiae; tamen non sequitur, "ergo ut comparatur ad oppositum non est res", quia hoc modo esse rationem non repugnat ei quod est esse rem.
[57] Si arguatur: Respectu essentiae est res; ergo est alia res, et sic non transit in essentiam quantum ad identitatem realem; respondeo: ƿquod quaestio de realitate relationis non est quaestio de alietate, imo prima pertinet ad problema de accidente vel genere, secunda ad problema definitivum de eodem vel diverso. Patet ex I Topicorum; in exemplo etiam patet idem: homo, ut comparatur ad Socratem est res, imo Socrates, ut comparatur ad Socratem, est res. Et utrumque probatur, quia identitas realis non est nisi rei ad rem; homo est idem realiter Socrati, et Socrates est idem Socrati, ut dicitur idem Socrates comparatur Socrati, patet de se; nec tamen homo vel Socrates, ut comparatur ad Socratem, est alia res a Socrate. Sic ergo in proposito stat quod relatio ut comparata ad essentiam est res, et tamen non alia res.
[58] Et si quaeratur, numquid est eadem res cum essentia, vel alia? Si detur quod eadem realiter, hoc tamen non oportet propter quaestionem propositam, sed sufficit dicere quod ipsa est res quae est ad alterum; sic ergo ad quodcumque comparetur, transit in essentiam et manet.